Samyja častyja kančatki proźviščaŭ pa rehijonach Biełarusi. (Ale vyklučeńniaŭ taksama budzie šmat).
Toj, kamu daviałosia raści na vioscy, pamiataje: viaskovyja rody nazyvali pa mianuškach. Kali ŭ vioscy dvanaccać siemjaŭ Hierasimčykaŭ, mianuški — najpraściejšy srodak ukazać na patrebnaha čałavieka. Jany davalisia najčaściej ad imieni dzieda abo pradzieda. Abo — baby, mamy, kali žančyny byli ŭ siamji zaŭvažnymi. Adny Hierasimčyki mahli być Kazimirčykami, druhija — Apanasavymi, a trecija — Hannusinymi…
Z takich rodavych mianušak 500 hadoŭ tamu farmavalisia proźviščy. Jak? Hetym zajmalisia biurakraty Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.
Šlachta prahnuła proźviščaŭ
Pieršymi ŭ kancy XV st. proźviščy zajmieli bajary-šlachta, piša hrodzienski historyk Andrej Vaškievič. Spačatku jany nie byli stałymi. Syny bajaryna Hryńki rabilisia Hrynkovičami, ale dzieci jahonaha syna Bahdana ŭžo byli Bahdanavymi Hrynkovičami. Jašče praz pakaleńnie pra Hryńku mahli i zabycca, pieratvaryŭšysia ŭ Bahdanovičaŭ…
Ale Bahdanovičam ciažka było paćvierdzić svaje pravy na siało, jakoje vialiki kniaź daŭ ich dziadam-Hrynkovičam. Tamu čym bolš dziaržaŭnaja kancylaryja stvarała papier-pryvilejaŭ, tym važniej dla šlachcica było zafiksavać svajo proźvišča raz i nazaŭždy.
Sialanie ž jašče ŭ pačatku XVI st. proźviščaŭ nie mieli. Kamu sprava da sielanina, jaki žyŭ na chutary, moh volna pieramiaščacca pa krai i byŭ ekanamična niezaležnym? Proźviščy sialanam pačali davać kantrolnyja orhany VKŁ. Adbyvałasia heta ŭ siaredzinie XVI st., padčas Vałočnaj pamiery 1557 h. — hihanckaj ahrarnaj reformy.
Sialan «prymacoŭvali» da ziamli, vysialali ŭ vialikija vioski i pierapisvali, dadajučy da imieni imia pa baćku abo mianušku, jakija ciapier raz i nazaŭždy rabilisia proźviščami.
Łukjanovič i Babrovič
Tyja ź ich, što pachodziać ad imia prodka, nazyvajuć patranimičnymi. Bolšaść ich u biełarusaŭ majuć sufiks -ič. Voś kolki ich u adnym Popisie Hrodzienskaj karaleŭskaj ekanomii XVI st.: Łukjanovič, Ivanovič, Laŭkovič, Amieljanovič, Chomič, Navumovič, Žukovič, Vasilevič, Pałaskovič, Mickievič, Kozič, Jačkievič, Daškievič, Hrynkievič, Łamanovič, Zimakovič, Babrovič…
«Proźviščy na -ič — adznaka słavianskaha pachodžańnia, — kaža doktar fiłałahičnych navuk Valancina Lemciuhova. — Jany charakternyja nie tolki dla biełarusaŭ, ale i dla zachodnich i paŭdniovych słavian. U biełarusaŭ sufiks -ič nie mieŭ sasłoŭnych abmiežavańniaŭ, a ŭ Rasii proźviščy na -ič atrymlivali tolki pradstaŭniki vyšejšych kołaŭ hramadstva z carskaha dazvołu».
Taksama da hrupy patranimičnych proźviščaŭ, najbolšaj i najstaražytniejšaj, adnosiacca tyja, što skančajucca na -uk (-juk), -enia (-jenia), -enka (hladzi mapu).
Jurkojć i Daŭhiała
U biełaruskich proźviščach adbiłasia tysiačahadovaje suisnavańnie słavianaŭ z bałtami: časta słavianski korań spałučaŭsia z bałckim sufiksam — jak u proźviščy Daŭhiała (korań «doŭhi») ci Jurkojć (ad Jurki).
A voś Hiedrojć — całkam bałckaje najmieńnie, jakoje paznačaje taho, chto niečym prasłaviŭsia.
Bierman i Dzierman
Upłyvy mahli być nie tolki bałckija. Siarod ekzatyčnych — niamieckija.
Čaściakom niamiecki pan-kałanist zapisvaŭ usich svaich sialanaŭ ułasnym proźviščam, kab abaznačyć hetym prava na ŭładańnie imi. Tak źjavilisia Biermany, Dziermany. Mahčyma, tak pieraradžalisia i niekatoryja staryja bałckija proźviščy (Šejman).
Nieluby i Paźniaki
Mnohija proźviščy pachodzili ad mianušak i dachryścijanskich imionaŭ. Ludziej tady nazyvali prosta. Chto naradziŭsia apošnim u siamji, taho nazyvali Paźniak. Chto adno dzicia ŭ siamji — toj Adziniec. Chto treci — toj Traćciak.
Byvali imiony tatemnyja — ad źviera ci dreva, jakomu plemia pakłaniałasia (tak, u letapisach traplajucca Voŭk, Voŭčy Chvost), byli imiony achoŭnyja, paklikanyja «padmanuć» złyja siły — Nielub (kab lubili), Dychla (kab zdarovy byŭ).
Carkva, vyciskajučy pahanstva, zmušała zamianiać staryja imiony na chryścijanskija (u letapisach sustrakajem prykład litoŭskich kniazioŭ — Vitaŭt rabiŭsia Alaksandram, Jahajła — Uładzisłavam).
Skaryna i Hoŭša
Dyj Skaryna — nie ad skarynki, kaža prafiesar Lemciuhova.
Skaryna — skaročanaje staražytnaje imia, typu Skarasłaŭ, Skarahost, Skaravoj, Skaramir. Častka proźviščaŭ — takija dobra zabytyja imiony, nakštałt Hoŭša, Dymša.
Pierachodzili ŭ proźviščy i skaročanyja formy: Miečyk, Vilič, Stasik… Navat takoje, zdavałasia b, vidavočnaje proźvišča Trus — skaročanaje ad Piatro, Piatruś. Misiuta, akazvajecca, — razmoŭny varyjant carkoŭnaha imia Michaił. Masu varyjantaŭ maje Alaksandr. Samyja ekzatyčnyja ź ich — Šaša, Šoša.
Ale Valancina Lemciuhova pieraścierahaje: daśledavańnie historyi kožnaha proźvišča vymahaje indyvidualnaha padychodu, mini-daśledavańnia. Vieryć u siamiejnyja lehiendy i tłumačeńni, jakija, zdavałasia b, lažać na pavierchni — niebiaśpiečna.
Tut jak z nazvami nasielenych punktaŭ:
Šapčycy — nie ad šapki, znojdzienaj tam, a ad naščadkaŭ čałavieka z takoj mianuškaj ci proźviščam. Pilkaŭščyna — nie ad piłaŭ, jakija łamalisia, a ad imia ŭłaśnika ziamli, jakoha zvali Pilka, Pilip.
Kuchta i Stelmach
Nastupnaja paśla patranimičnych pa kolkaści hrupa proźviščaŭ z Popisu Hrodzienskaj karaleŭskaj ekanomii — ad asablivaściaŭ vyhladu: Koŭš, Čarepka, Kaziełak… Biezumoŭna,
nie treba abminać i proźviščy, źviazanyja z zaniatkam čałavieka. U XVI st. ich pracent byŭ nievialiki, ale z časam Stelmachi (u «Słoŭniku paŭnočna-zachodniaj Biełarusi i jaje pahraničča» Stelmach — toj, chto robić kalosy, kalośnik), Rymarčuki (rabili vupraž), Bondary (vyrablali cebry), Miaśnikovičy (byli rubščykami miasa) źjaŭlajucca ŭsio čaściej i čaściej, adznačaje A.Vaškievič.
Toje samaje pachodžańnie ŭ proźvišča Kuchto, ličyć Valancina Lemciuhova. Kuchta — heta pamočnik kuchara. A nacisk na -o ŭ takich proźviščach źjaviŭsia ad paźniejšaha, časoŭ Rasijskaj impieryi, imknieńnia nadać im «błahozvučnosť». Tady źjavilisia Łapato, Kapusto, Łapo, Dyńko i im padobnyja.
Cikavaja historyja proźvišča Caroŭ. Adkul u Biełarusi «car»? Akazvajecca, na Mahiloŭščynie tak nazyvali staršaha vałačobnika, jaki mieŭ upryhožanuju bliskučuju šapku.
Rabinovičy źjavilisia apošnimi
Najpaźniej ža ŭ Biełarusi, adznačaje A.Vaškievič, proźviščy źjavilisia ŭ habrejaŭ-haradžan. Ułady Rečy Paspalitaj nie ŭmiešvalisia ŭ žyćcio habrejskaj hramady, adnosiny ź joju abmiažoŭvalisia atrymańniem padatkaŭ, jakija źbiraŭ sam kahał. Naprykład, z dvanaccaci habrejaŭ, jakija mieli placy ŭ 1704 h. u miastečku Sapockin, proźviščy mieli tolki šaściora. Pryčym proźviščy jaŭna pachodzili ad mianušak, źviazanych z vyhladam, — Icka Viasło abo Azik Čartok. A kali carskaja administracyja pačała brać habrejaŭ u rekruty, zabirać dziaciej u kantanisty, pačałosia prymusovaje nadańnie biełaruskim habrejam proźviščaŭ, pryčym časta pa toj samaj schiemie, što i ŭ biełaruskich sialan za trysta hadoŭ da taho. Tak źjavilisia Abramovičy, Ickavičy, Abkovičy abo Zielmanavičy. A Ryŭkiny, Sorkiny, Rochliny — pa imionach žančyn, maci. U biełarusaŭ takoje zdarałasia radziej, a voś va ŭkraincaŭ — davoli časta: Andrusišyn, Vasilišyn, Stefanišyn, Bajčyšyn (ad Andrusicha, Vasilicha, Stefanicha, Bojčycha, h.zn. žonka, udava Andrusia, Vasila…).
Recha pryhonu ci postup prahresu?
Našyja proźviščy — vynik indyvidualnaha pryhonu, jaki zapanavaŭ na ziemlach VKŁ z časoŭ Vałočnaj pamiery, — ličyć Andrej Vaškievič. — Tam, dzie nie było indyvidualnaj zaležnaści ad pana, nie było patreby ŭ proźviščach. Jaskravy prykład — bałhary, u jakich tolki ŭ siaredzinie XX st. zamacavalisia proźviščy. U zachoplenaj asmanami Bałharyi sielanin byŭ volny, arandavaŭ ziamlu ŭ dziaržavy i płaciŭ padatak — charadž. Patreby zamacoŭvać proźviščy nie było, i jaho funkcyi vykonvała imia pa baćku. Ivan Koljeŭ byŭ synam Kolji, a ŭžo syn Ivana byŭ nie Koljevym, a Ivanavym. Da siońnia ŭ Jeŭropie zachavałasia kraina ź sistemaj proźviščaŭ, utvoranych ad imia baćki, — Isłandyja, dzie ad časoŭ zasialeńnia vikinhami panavała demakratyja.
Ale jak u takim vypadku być z Rasijaj, dzie, śćviardžajuć historyki i movaznaŭcy, sialanskija proźviščy zamacavalisia tolki ŭ XIX st., a pryhon byŭ jašče bolš žorstki, čym u VKŁ?
Biełaruskija proźviščy na trysta hadoŭ starejšyja za rasijskija
U Maskovii prozvišča da XVI st. było pryvilejem kniazioŭ i bajaraŭ. A proźvišča na -ič davałasia tolki z dazvołu vialikaha kniazia. U «Tysiackaj knizie» 1550 na tysiaču čałaviek takija proźviščy mieli tolki 28. Rešta proźviščaŭ — na -oŭ abo na —in.
U XVI—XVII stahodździach prozviščy pačali źjaŭlacca ŭ asiaroddzi rasijskich dvaran. U XVII—XVIII stst. — u haradžan, u kancy XVIII — pačatku XIX stst. — duchavienstva. Sialanie ŭ Rasii nie mieli prozviščaŭ da siaredziny ChICh st.
Našyja proźviščy — kaštoŭny skarb. Im jak minimum 450 hadoŭ. A heta značyć, što nasili ich da nas dziasiatki i navat sotni tysiač ludziej, i treba być vartymi ich pamiaci.
