Lenin u Hrutasie.
Hety pomnik niekałt stajaŭ u Vilni.
Pijanierka ŭ viaskovaj biblijatecy.
Nacyjanalisty abvinavačvajuć biźniesmiena Vilumasa Milinaŭskasa, stvaralnika i ŭładalnika Hrutasa, u prapahandzie savieckaj sistemy. Kamunisty ž nie mohuć daravać ździeku sa svajho minułaha.
Čamu Litva?
Isnuje peŭnaja łohika ŭ tym, što siarod prybałtyjskich respublik taki park źjaviŭsia mienavita ŭ Litvie. Ułady i nasielnictva Estonii ŭ ahulnasajuznyja spravy zaŭždy byli ŭciahnutyja minimalna. Što datyčycca Łatvii, dyk tam častka hramadstva, naadvarot, pryniała savieckija novaŭviadzieńni, jakija pieratvaryli krainu z ahrarnaj u industryjalnuju. Z troch respublik Łatvija najbolš źmianiłasia za saviecki čas. Svaju rolu tut adyhrała i pierasialeńnie ŭ krainu ruskamoŭnych žycharoŭ (u siaredzinie 1990-ch łatyšy składali tolki 55% nasielnictva), i tradycyi isnavańnia «łatyšskich strałkoŭ», fanatyčnych abaroncaŭ Kastryčnickaj revalucyi. Adpaviedny park u Łatvii tolki spryjaŭ by dalejšamu raskołu hramadstva.
A voś u Litvie ŭźnikła raŭnavaha pamiž łatyšskim fanatyzmam i estonskaj abyjakavaściu. Tak, intelektualnaja elita krainy naŭrad ci kali-niebudź daruje źniščeńnie ŭłasnaj dziaržavy jak praz padzieły Rečy Paspalitaj, tak i ŭ 1940. Ź inšaha boku, pamiž litoŭskaj i rasijskaj kulturaj praciahvajuć isnavać tryvałyja suviazi. Naprykład, litoŭskija režysiory ŭžo nie pieršy hod vyznačajuć modu ŭ teatralnaj Maskvie. Jany nie takija słabyja, kab całkam admaŭlacca ad kantaktaŭ, ale i nie takija mocnyja, kab Maskva mahła dyktavać Litvie svaje ŭmovy i ŭpłyvać na jaje praz masavuju kulturu, jak toje nazirajecca ŭ Łatvii. Adpaviedna, uźnikaje mahčymaść dla pohladu na savieckaje minułaje z dystancyi.
Ci byŭ złačyncam Čarniachoŭski?
Na acenku parku ŭ značnaj stupieni ŭpłyvajuć nadpisy, raźmieščanyja pobač z kožnym pomnikam, pryčym na anhlijskaj, ruskaj i litoŭskaj movach. Dla savieckaha času ich tekst vyhladaje nadzvyčaj kateharyčna. Ale z punkta hledžańnia siońniašniaha dnia ničoha dziŭnaha —navat dla kansiervatyŭnych biełarusaŭ — niama. Miascovych kamunistaŭ, jakija pracavali ŭ 1920—1930-ja na Kamintern, paprakajuć u niepryznańni litoŭskaj dziaržaŭnaści, što isnavała da 1940. Kiraŭnikoŭ Litvy paśla dałučeńnia respubliki da SSSR — u hienacydzie ŭłasnaha naroda i razbureńni architekturnych pomnikaŭ. A voś podpisy la pomnikaŭ tym asobam, jakija vyznačylisia ŭ padziejach Druhoj suśvietnaj vajny, vyklikajuć dyskusii.
Naprykład, spynimsia na asobie hienierała Čarniachoŭskaha. Hety vojenačalnik źjaŭlaŭsia samym maładym kamandujučym frontam u SSSR. A Treci Biełaruski front, jaki jon uznačalvaŭ, udzielničaŭ u vyzvaleńni Biełarusi. Dyk voś, vajskovyja čaści, jakimi kiravaŭ saviecki pałkavodziec, abvinavačvajuć u hvałcie nad miascovymi žycharami. U tekście pryvodzicca prykład, kali ŭ adnym ź litoŭskich rajonaŭ paśla prachodžańnia armii byli abrabavanyja ŭsie siemji.
Dziela spraviadlivaści adznaču, što pomnikaŭ, źviazanych z padziejami Druhoj suśvietnaj vajny, mała. Tamu ŭsio ž taki ŭ Hrutasie jany znachodziacca na druhim płanie. Ale hałoŭnaje bačycca ŭ inšym. U dalokaj budučyni inšy ŭładalnik parku moža źmianić źmiest podpisaŭ na supraćlehły. Navat u ciapierašnim varyjancie tekst, darečy, praźmierna pierahružany faktałohijaj, nie vyklikaje asablivaj cikavaści ŭ naviedvalnikaŭ. Padčas majho znachodžańnia ŭ Hrutasie infarmacyju nie čytaŭ amal nichto.
Maŭzalej… i ščyhrynavaja skura
Jakija ž pačućci vyklikajuć manumienty i skulptury, a taksama taja sistema, jakuju jany kaliści ŭvasablali? Badaj, nie adkryju Amieryki, kali skažu, što savieckaja sistema ŭ Litvie daŭno skanała. A tamu jaje reštki (pomniki parku Hrutas) paŭtarajuć… efiekt maŭzaleja. Nieadnarazova davodziłasia sustrakać uspaminy ludziej, navat zaŭziatych i pravaviernych kamunistaŭ, jakija byli žachliva rasčaravanyja nadviedvańniem sarkafaha na maskoŭskaj Krasnaj płoščy. I sprava tut zusim nie ŭ Leninu. Taki ž efiekt možna było čakać, kali b čytač ubačyŭ tam lubuju inšuju vybitnuju asobu. Bo sama situacyja, padčas jakoj cieła znachodzicca pamiž niebam i ziamloj u niejkaj biazvažkaj prastory, nie moža nie vyhladać dvuchsensoŭnaj. A tamu źniščaje ŭsialakuju ramantyku i raniejšyja ŭjaŭleńni pra lidara, što znachodzicca ŭ balzamavanym vyhladzie.
U hetaj suviazi cikava paraŭnać pamiž saboj častki parku. U adnoj, dzie raźmieščany nievialiki zaapark, panuje žyćcio. U druhoj, dzie na peŭnaj adlehłaści adna ad adnoj stajać skulptury, žyvoj paŭstaje tolki pryroda. A sami pomniki, vyrvanyja z savieckaha kantekstu, usprymajucca jak štučnyja i navat varožyja navakolnaj pryhažości. Paradoks u tym, što sapraŭdnaja historyja panuje nie ŭ vakolicach Druskienikaŭ, dzie pastaŭ park, a dzieści daloka, na prastorach Vilni, Koŭna ci Trokaŭ. I zusim nie pryncypova, majucca ci nie majucca tam pomniki vialikim litoŭskim kniaziam. Bo tam prysutničaje śviet, stvorany imi. A pomniki savieckim partyjnym dziejačam u Hrutasie nahadvajuć rybin, vykinutych na ŭźbiarežža.
Tamu druhim simvałam, praź jaki možna patłumačyć vobraz i značeńnie parku Hrutas, źjaŭlajecca vobraz ščyhrynavaj skury. Jak pamiataje čytač, jaje atrymaŭ Rafael, hałoŭny hieroj adnajmiennaha tvora Balzaka. Kavałak ščyhrynavaj skury ździajśniaŭ lubyja žadańni. Ale pry ich vykanańni źmianšałasia jak płošča kavałka, tak i žyćcio samoha hieroja. Uśviadomiŭšy situacyju, małady čałaviek admoviŭsia ad lubych stasunkaŭ ź ludźmi, imknučysia zastacca na hetym śviecie. Ale takim čynam pieratvaryŭ svajo žyćcio ŭ biessensoŭnaje isnavańnie. Savieckija i litoŭskija kamunisty (u vyhladzie pomnikaŭ) nie žyvuć u parku, a prosta isnujuć tam.
Hrutas.by
Ci mahčymy taki los pomnikaŭ viadomym biełaruskim kamunistyčnym dziejačam, što stajać na płoščach amal usich ajčynnych haradoŭ? Zrazumieła, estonski varyjant vyhladaje ŭ nas całkam nierealnym. Biełaruś zanadta mocna źviazała ŭłasny los z Savieckim Sajuzam, kab admovicca ad savieckaha minułaha.
Savieckija pomniki praciahvajuć stajać na pjedestałach. Ale siarod pieravažnaj bolšaści biełarusaŭ nichto daŭno nie ŭsprymaje hierojaŭ, uvasoblenych u pomnikach, usurjoz. Bolš za toje, apošnija stali abjektami ironii i humaru i daŭno nie vykonvajuć svajoj raniejšaj ideałahičnaj roli.
Mienavita tamu ŭ Biełarusi daŭno naśpieła stvareńnie svajho parku. Navat dziela vopytu i madeli dla pierajmańnia biełarusami park Hrutas varta było stvaryć.
