Padziei na ŭschodzie Ukrainy ŭ niečym nahadvajuć padryŭ Rečy Paspalitaj u 1792.
U Rečy Paspalitaj skančaŭsia «čatyrochhadovy sojm». Skančaŭsia paśpiachova: była zaćvierdžanaja Kanstytucyja 3 maja. Jana musiła pakłaści kraj anarchii, što panavała ŭ krainie.
Kanstytucyja likvidavała fiederatyŭny ład Rečy Paspalitaj — heta značyć Polskaja Karona i Vialikaje Kniastva Litoŭskaje stanavilisia adnoj kanfiederatyŭnaj dziaržavaj. Kanstytucyja taksama admianiała «libierum vieta» — prava apošniaha ciomnaha abo kuplenaha šlachcica-deputata zabłakavać luboje rašeńnie sojma.
Kanstytucyja praduhledžvała pryncyp padziełu ŭładaŭ — vykanaŭčaja addavałasia karalu, jaki atrymlivaŭ bolš ryčahoŭ dla realnaha kiravańnia krainaj. Likvidavałasia vybarnaść karaloŭ, refarmavaŭsia ŭrad i kłaŭsia pačatak stvareńniu bajazdolnaha vojska.
Uparadkavańnie Rečy Paspalitaj niepakoiła susiedziaŭ — Rasiju, Prusiju i Aŭstryju, jakija mieli płany padzialić krainu pamiž saboju.
Dla hetaha było vyrašana zadziejničać prarasiejskuju partyju, kłapatliva vyhadavanuju da taho času.
Stvareńnie prarasiejskaj partyi
Jaje ruchavikom byŭ «aliharch», jak skazali b siońnia, Stanisłaŭ Ščasny Patocki.
Ułaśnik 1,5 młn hiektaraŭ ziamli va Ukrainie, jaki mieŭ 130 tysiač pryhonnych, vajavoda Ruski, jaki padaryŭ Rečy Paspalitaj artyleryjski połk, ličyŭ siabie abražanym, kali na sojmie ŭ 1788 jaho nie abrali staršynioj, i admoviŭsia pryznavać Kanstytucyju.
Jość viersija, što svaju rolu ŭ hetym adyhrała pryhažunia Sofja Vit, byłaja kanstantynopalskaja kurtyzanka, blizkaja da favaryta Kaciaryny II hrafa Paciomkina.
Prychilnaść Sofji rasła pa miery ŭzmacnieńnia prarasijskich pohladaŭ mahnata. Razam z karonnym polnym hietmanam Sieviarynam Ržavuskim, prychilnikam starych šlachieckich volnaściaŭ, jany jašče padčas pracy sojma naviedvali Paciomkina ŭ Jasach (Rumynija).
Padčas hetaj sustrečy rasijskaja caryca Kaciaryna II praz adnaho sa svaich pradstaŭnikoŭ pieradała im, što ŭsie prychilniki starych paradkaŭ u Rečy Paspalitaj «znojduć u joj sapraŭdnaha siabra». Skančałasia vajna z Turcyjaj, u chutkim časie Rasija zmahła b zaniacca «polskaj spravaj».
Kansultacyi ŭ Paciomkina
Paśla pryniaćcia Kanstytucyi Patocki i Ržavuski admovilisia joj prysiahnuć. A ŭ lipieni 1791 Patocki padaŭ Paciomkinu zapisku z prośbaj ab rasijskaj dapamozie ŭ spravie stvareńnia kanfiederacyi suprać kanstytucyi.
U kastryčniku 1791 u Jasach, u staŭcy hrafa Paciomkina, znoŭ adbylisia «kansultacyi» Patockaha, Ržavuskaha i vialikaha karonnaha hietmana Branickaha, padčas jakich jany abmierkavali płany stvareńnia antykanstytucyjnaj kanfiederacyi.
Kančatkovaje rašeńnie było pryniataje ŭ sakaviku 1792 u Pieciarburhu, padčas tajemnaj sustrečy z udziełam Kaciaryny II. Tam stała viadoma, što Rasija daść vojski dla ŭvarvańnia ŭ Reč Paspalituju.
Pamiž hetymi dźviuma sustrečami adbylisia źmieny ŭ žyćci Patockaha: sojm pazbaviŭ jaho ŭsich dziaržaŭnych pasadaŭ za prarasijskuju pazicyju.
Akty rychtavaŭ palittechnołah
Akt kanfiederacyi byŭ padpisany ŭ krasaviku ŭ Pieciarburhu, a abvieščany 12 maja ŭ miastečku Tarhavicy na miažy ŭładańniaŭ Patockaha (ciapier Kiravahradskaja vobłaść, amal centr Ukrainy). Rychtavaŭ dakumienty kanfiederacyi, darečy, tajny savietnik i sakratar Kaciaryny II Vasil Papoŭ. Palittechnołah, jak siońnia skazali b.
Maršałam-kiraŭnikom kanfiederacyi byŭ abvieščany Patocki. Radnymi — Branicki i Ržavuski. Usie, chto nie padparadkoŭvaŭsia im, abviaščalisia «vorahami ajčyny». Kanfiederacyja admianiała miascovuju ŭładu Rečy Paspalitaj, zamianiajučy jaje svaimi kamisijami. Sojm, jaki pryniaŭ Kanstytucyju, abviaścili niezakonnym, a sam kanstytucyjny akt — zmovaj.
U 23 punktach praduhledžvałasia viartańnie šlachieckich volnaściaŭ, adnaŭleńnie fiederatyŭnaj sistemy Rečy Paspalitaj. Ale bolšaje značeńnie mieli nie tyja punkty, a toje, što adbyłosia dalej.
Rasijskaje ŭvarvańnie
18 maja 1792 rasijski pasoł Bułhakaŭ uručyŭ polskamu ŭradu dekłaracyju, u jakoj rasiejskaja caryca patrabavała «viarnuć Rečy Paspalitaj svabodu i zakonnaść» (h.zn. admianić kanstytucyju), a ŭsich «sapraŭdnych patryjotaŭ» zaklikała sadziejničać joj u hetym. A tym časam rasiejskija vojski čatyrma kałonami ŭvajšli ź Biessarabii na terytoryju Rečy Paspalitaj.
Ahułam vojska naličvała 97 700 čałaviek. Heta byli sałdaty, jakija brali ŭdzieł u ruska-tureckich vojnach, krymskaj kampanii. Pad zahadam piachotnaha hienierada Kachoŭskaha, udzielnika čatyroch vojnaŭ, jany prajšli adlehłaści ad Dniastra da Visły za 72 dni — heta rekord dla tahačasnaj jeŭrapiejskaj vajny.
Adnym z kaprusoŭ kamandavaŭ, darečy, Michaił Kutuzaŭ, budučy pieramožca Napaleona.
Adnačasova 32-tysiačnaje rasiejskaje vojska pad kamandavańniem hienierała Michaiła Kračetnikava ŭvarvałasia ŭ Biełaruś i Litvu. Vilniu zaniali biez boju. Šyman Kasakoŭski, jaki kamandavaŭ adnym z karpusoŭ, abviaściŭ pra stvareńnie litoŭskaj kanfiederacyi ŭ padtrymku Tarhavickaj.
Słabaje vojska VKŁ sprabavała supraciŭlacca, ale raz za razam ciarpieła parazy i adstupała ŭsio dalej na zachad.
Vojska nie padrychtavanaje
Vojska Rečy Paspalitaj, refarmavanaje paśla pryniaćcia Kanstytucyi, naličvała 70 tysiač čałaviek. Dakładniej, «musiła naličvać», bo pałki nie byli ŭkamplektavanyja i navučanyja. Bajazdolnych było kala 50 tysiač.
Jašče adzin minus — vojski byli raściahnutyja na vializnyja adlehłaści, kab kantralavać terytoryju krainy, dziejańni miž častkami nie byli ŭzhodnienyja, tady jak rasiejcy trymali svaje karpusy adnym udarnym kułakom.
Cenzura i represii
Kiraŭnictva kanfiederacyi razam z rasijskimi vojskami pieramiaščałasia ŭ hłyb krainy i vydavała novyja zahady-ŭniviersały. U adnym ź ich uviadzieńnie rasijskich vojskaŭ apraŭdvałasia tym, što ad ich zaležyć los kanfiederacyi.
U nastupnym — uvodziłasia cenzura: typahrafijam Rečy Paspalitaj zabaraniałasia drukavać jakija b to ni było abraźlivyja materyjały pra kanfiederacyju, a čałavieka, jaki nadumajecca jaje krytykavać, adrazu treba było vieści ŭ sud.Taksama kanfiederacyja admianiła dziaržaŭnyja padatki, što padkasiła ekanomiku krainy.
Cikava, što pry kanfiederacyi pastajanna znachodziŭsia ŭpaŭnavažany-«smatraščy» ad Kaciaryny baron fon Biuler.
Karol zdaŭsia
U červieni navat samyja jaryja praciŭniki Rasii zahavaryli pra pieramovy.
Karol Stanisłaŭ Aŭhust Paniatoŭski sprabavaŭ dabicca ad Kaciaryny spynieńnia ahresii, prapanoŭvaŭ zrabić nastupnym karalom jaje ŭnuka. Adnak caryca ihnaravała prośby, patrabujučy ad svajho byłoha kachanka pryznać kanfiederacyju. Paśla doŭhich vahańniaŭ karol zrabiŭ heta.
Vojska ŭspryniało pryznańnie jak zdradu. Hienierały, u tym liku Tadevuš Kaściuška, jaki «zakryvaŭ» kijeŭski kirunak, padali ŭ adstaŭku. Polskuju častku vojska ačolili Patocki i Branicki, litoŭskuju — novapryznačany hietman Šyman Kasakoŭski.
Hrom ź jasnaha nieba
Kanfiederacyja śviatkavała pieramohu: nasielnictva krainy pryviali da prysiahi, viarnuli staryja sudy i padparadkavali palicyju, apazicyjnuju «Hazetu Naradovu» začynili, kiraŭnictva kanfiederacyjaj — 89 čałaviek — stała całkam niepadsudnym, karala ihnaravali. A tym časam miž Aŭstryjaj, Prusijaj i Rasijaj užo išli tajemnyja pieramovy pra padzieł Rečy Paspalitaj.
Adkryta pra padzieł u sakaviku 1793 zajaviŭ novy rasijski pasoł — žorstki Siviers. Dla bolšaści kanfiederataŭ heta byŭ hrom ź jasnaha nieba. Prychilnik šlachieckich volnaściaŭ Ržavuski zrabiŭsia adčajnym praciŭnikam Rasii, ale było pozna.
17 červienia na sojmie ŭ Hrodnie šlachta pad ciskam Siviersa pryznała druhi padzieł. Kanfiederacyja, taksama dbańniami Siviersa, pačała hublać uładu, až pakul u vieraśni nie była skasavanaja na sojmie. Adzinahałosna.
Skarystanyja i vykinutyja
Adpała patreba i ŭ kiraŭnikach kanfiederacyi. Jak skłaŭsia los ludziej, jakija dziela asabistych ambicyj i majomasnych intaresaŭ achviaravali krainaj? Patocki, pazbaŭleny dziaržaŭnych pasadaŭ, dažyŭ va Umani, ažaniŭšysia-taki z Sofjaj Vit, za jakuju zapłaciŭ byłomu mužu dva miljony «adstupnoha».
Paśla śmierci ŭ 1805 jaho cieła, pakinutaje na noč u kaściole, chtości raspranuŭ dahała i pastaviŭ da ściany z cydułkaj «za zdradu Ajčynie». Kasakoŭskaha złavili paŭstancy Kaściuški i paviesili ŭ Vilni na Ratušnaj płoščy. Branicki dažyvaŭ u svaim majontku ŭ Biełaj Carkvie, Ržavuski dažyvaŭ u Vienie, dzie zajmaŭsia ałchimijaj i pošukam skarbaŭ.
Ale hałoŭny svoj skarb — ułasnuju niezaležnuju krainu — jany stracili nazaŭždy.
«Hałoŭnaje — heta vopyt!» Łukašenka nazvaŭ, kaho bačyć nastupnym prezidentam14
Kamientary