Nalibockaja pušča – heta ŭnikalny historyka-pryrodny arhanizm, čas farmavańnia jakoha pryjšoŭsia na ChVI–ChVII stst. Jaho afarmleńniu istotna paspryjała praciahłaje znachodžańnie ŭ rukach adnaho mahnackaha rodu – Radziviłaŭ.
Dziakujučy vyłučeńniu jaje ŭ aŭtanomnuju adzinku ŭ sistemie lasnoha haspadarańnia Radziviłaŭ, pušča zachavałasia jak cełaje nie tolki na karcie, ale i ŭ histaryčnaj śviadomaści nasielnictva.
U VKŁ prava pryvatnaj ułasnaści raspaŭsiudžvałasia nie tolki na vornuju ziamlu, ale taksama i na lasy razam ź ich bahaćciami. U 2-j pał. XV – 1-j pał. XVI st. Nalibockaja pušča znachodziłasia ŭ rukach roznych uładalnikaŭ, pryčym bolšaja častka ziamiel i lasoŭ naležała Kiežhajłam.
Nalibaki (Naliboki) viadomyja z 1447 h., u hety čas tut užo isnavaŭ kaścioł. U 1451 h. vilenski kaštalan Piotr Sieńka Hiedyhołdavič zapisaŭ u testamiencie majontak Nalibaki svajoj žoncy Miłochnie z Kiežhajłaŭ. U rukach Kiežhajłaŭ Nalibaki znachodziacca z 1485 h. da siaredziny XVI st. Z druhoha boku, viadoma, što ŭ 1517 h. majontak Nalibaki (mahčyma, častka) byŭ pieradadzieny vialikim kniaziem Žyhimontam «na viečnaść» Barbary Stanisłavie Kiščynaj, udavie kijeŭskaha vajavody Juryja Radziviła. Paśla śmierci ŭ 1554 h. apošniaha z Kiežhajłaŭ, Stanisłava, majontak pierachodzić da ich naščadkaŭ z radoŭ Zavišaŭ i Šemietaŭ.
Praces kancentracyi ziamiel Nalibockaj puščy ŭ rukach mahnackaha rodu Radziviłaŭ raspačaŭ adzin z najvybitniejšych jaho pradstaŭnikoŭ Mikałaj Radzivił Čorny, vykupiŭšy ŭ 1555 h. U Šemietaŭ i Zavišaŭ miastečka Nalibaki z prynaležnymi da ich ziemlami i lasami. U 1586 h., padčas padziełu radziviłaŭskich uładańniaŭ pamiž tryma halinami rodu i ŭtvareńnia niaśvižskaj, kleckaj i ałyckaj ardynacyj, Nalibaki patrapili ŭ skład apošniaj, uładalnikam jakoj staŭ Stanisłaŭ Radzivił. Ale ŭłasna Nalibaki byli tolki adnoj składovaj vielizarnaj puščy, značnaja častka jakoj da samaha kanca ChVI st. znachodziłasia ŭ rukach inšych familijaŭ.
Kiežhajłam naležała spačatku taksama značnaja častka i Dzieraŭnianskaj puščy. U 1525 h. vialiki kniaź Žyhimont I Stary daŭ dazvoł Mikałaju Kiežhajłu na zasnavańnie ŭ Dzieraŭnoj miastečka. Paśla śmierci ŭ 1554 h. Stanisłava Kiežhajły majontak pierajšoŭ da Jana Andrejeviča Zavišy. Paśla śmierci ŭ 1557 h. Jana Zavišy Dzieraŭnaja zastałasia ŭ jaho žonki Jaŭfimii Jeŭfrasińni ź Viarbickich, jakaja mieła tam ad dziadźki, Vacłava Viarbickaha, zapisanymi 1400 kop hrošaj litoŭskich, tamu mahła spadziavacca na viartańnie nie tolki pasahu, ale i na mužavy majontki. U 1562 h. jana paŭtorna vyjšła zamuž za Andreja Višniavieckaha, jakomu zapisała ŭsie svaje ŭładańni, u tym liku Dzieraŭnuju, a taksama atrymany ŭ spadčynu ad baćki, Juryja Viencłavoviča Viarbickaha, chataŭski falvarak Suviarkoŭščyna. Adnak viadoma, što kniaziu Andreju naležali i inšyja chataŭskija ŭładańni (u 1567 h. zhadanyja Chatava i Otmyt).
U 1569 h. Andrej Višniaviecki źviartaŭsia da Mikałaja Kryštafa Radziviła z prapanovaju prysłać słuhu dla raźmiežavańnia pamiž jaho majontkam Dzieraŭnaja i radziviłaŭskimi Nalibakami. 25 listapada 1584 h. małodšaja, 15-hadovaja dačka Višniavieckich, Elžbieta (Halška) Jaŭfimija, vyjšła ŭ Dzieraŭnoj zamuž za Mikałaja Kryštafa Radziviła Sirotku, starejšaha za jaje na 20 hadoŭ. Halška atrymała ŭ spadčynu paśla baćkoŭ pieravažna matčyny ŭładańni: miastečka Dzieraŭnaja z falvarkami Chatava, Dzieražnaja i Vostraŭ. Tak hetyja abšary taksama pierajšli da Radziviłaŭ. Mikałaj Kryštaf Radzivił Sirotka praciahnuŭ raspačataje baćkam źbirańnie Nalibockaj puščy. Majontki Dzieraŭnaja i Chatava ŭ 1594–1595 hh. jon dałučyŭ da svajoj niaśvižskaj ardynacyi, častkova atrymaŭšy, jak było zhadana vyšej, u pasahu ad žonki Elžbiety Jaŭfimii, častkova nabyŭšy ŭ Mikałaja Rusieckaha. U vyniku asnoŭnaja častka puščy apynułasia ŭ składzie radziviłaŭskich łatyfundyj, ale, niahledziačy na heta, praces farmavańnia Nalibockaj puščy jak adzinaha haspadarča-administracyjnaha arhanizmu byŭ daloki ad zaviaršeńnia. Jana pa-raniejšamu była padzielena pamiž roznymi ŭładańniami, najpierš niaśvižskaj i ałyckaj ardynacyjami Radziviłaŭ.
U 1599 h. pamiraje, nie pakinuŭšy naščadkaŭ, Stanisłaŭ Radzivił, pieršy ałycki ardynat, uładalnik Nalibak. Jaho ziemli pierachodziać da składu niaśvižskaj ardynacyi, što faktyčna abjadnała Nalibockuju pušču. Ale niaśvižskija ardynaty nie razhladali hetyja ŭładańni jak adno cełaje. Prykładam hetaha moža słužyć pieradača Mikałajem Kryštafam u 1601 h. dzieraŭnianskich uładańniaŭ svajmu synu Žyhimontu Karalu, jaki vałodaŭ imi da 1636 h., pakul nie sastupiŭ majontak svajmu rodnamu bratu Alaksandru Ludviku. Faktyčna padzieł na Nalibockuju, Dzieraŭnianskuju i Chataŭskuju puščy, paźniej puščy-padłaviectvy, zachoŭvaŭsia i dalej.
Treba mierkavać, ekanamičny i demahrafičny kryzisy, jakija supravadžali vojny siaredziny ChVII – pačatku ChVIII stst., davoli mocna adbilisia na ekanamičnym patencyjale puščy. Dakumientaŭ za hety čas zachavałasia zusim niašmat. Jak adznačaje vybitny biełaruski daśledčyk V.I. Mialeška, «na pačatku (ChVIII – Dz.K.) stahodździa ŭ hetaj halinie vytvorčaści (lasnyja promysły – Dz.K.) mielisia vialikija ciažkaści z pracoŭnaj siłaj, vyklikanyja novymi vajennymi spustašeńniami, ale, pačynajučy z 30–40-ch hadoŭ, situacyja zaŭvažna źmianiłasia ŭ lepšy bok i lasnyja raspracoŭki stali prachodzić bolš paśpiachova». Apošniaje vykazvańnie ŭ peŭnaj stupieni tyčycca i Nalibockaj puščy. Mienavita ź siaredziny XVIII st. pačynajecca najbolš aktyŭnaja raspracoŭka i vykarystańnie ekanamičnaha patencyjału puščy. Hetym ža časam – pačynajučy ź siaredziny stahodździa – datujecca bolšaść haspadarčych dakumientaŭ.
Administracyja i ŭradniki
Lasnoj spravaj u radziviłaŭskich ziemlach zahadvaŭ hienieralny łoŭčy. U jaho padparadkavańni znachodzilisia łoŭčyja, što, u svaju čarhu, kiravali najbolš drobnymi lasnymi ŭradnikami – padłoŭčymi. Asnoŭnymi hienieralnymi łaviectvami ŭ radziviłaŭskich uładańniach byli: 1) hienieralnaje łaviectva Niaśvižskaha kniastva, u jakoje ŭvachodziła Nalibockaja pušča; 2) hienieralnaje łaviectva Słuckaha i Kapylskaha kniastvaŭ; 3) hienieralnaje łaviectva Biržanskaha kniastva; 4) hienieralnaje łaviectva Ałyckaha i Čartaryjskaha kniastvaŭ (hienieralnaje laśnictva).
Rezidencyja hienieralnaha łoŭčaha Niaśvižskaha kniastva mieściłasia ŭ Niaśvižy. Adsiul jon rassyłaŭ šmatlikija zahady i rasparadžeńni, vioŭ pierapisku z łoŭčymi i padłoŭčymi. U adnoj instrukcyi jon nazvany jak «hienieralny kamisar puščaŭ, psiaroŭ, i huščaroŭ, taksama psiarniaŭ». Hienieralny łoŭčy faktyčna vystupaŭ u jakaści suviaznoha źviana pamiž niepasrednymi kiraŭnikami lasnoj spravy ŭ bujnych haspadarča administracyjnych adzinkach i ŭładalnikam ardynacyi. Jon moh spałučać svaju pasadu z uradam kamisara, takim čynam u adnych rukach kancentravałasia vyšejšaja lasnaja haspadarčaja ŭłada i miascovy siłavy aparat. Va ŭmovach niespakojnaha ChVIII st. heta było asabliva aktualna.
Usie radziviłaŭskija lasy, što lažali ŭ miežach Navahradskaha i Mienskaha vajavodstvaŭ, a taksama Ašmianskaha i Lidskaha pavietaŭ Vilenskaha vajavodstva, składali adno vialikaje łaviectva. Jano nie mieła dakładnaj nazvy, i łoŭčy, jaki stajaŭ na jaho čale, pieryjadyčna tytułavaŭsia to jak «łoŭčy puščaŭ Nadniomanskich, Nalibockich, Dakudaŭskich, Kojdanaŭskich i inšych», to jak «łoŭčy puščaŭ Zaniomanskich i Nadniomanskich», a časam i prosta «łoŭčy puščaŭ, jakija lažać u Mienskim i Navaharodskim vajavodstvach, u Ašmianskim i Lidskim pavietach». Hetaje vialikaje łaviectva, u svaju čarhu, padzialałasia na ceły šerah padłaviectvaŭ: Mirskaje, Niaśvižskaje, Lipičanska-Bielickaje, Lachavicka-Leninska-Čučavickaje, Kojdanaŭskaje, Dakudaŭskaje, Dzialacickaje, Nalibockaje, Dzieraŭnianskaje, Chataŭskoje, Atalezskaje i inš. Na čale kožnaha padłaviectva stajaŭ asobny padłoŭčy. Zaniomanski i Nadniomanski łoŭčy mieŭ svaju rezidencyju ŭ Nalibakach, što rabiła hetaje miastečka centram adnoj z samych značnych lasnych adzinak radziviłaŭskich ziamiel. Hety ŭrad ličyŭsia vielmi prestyžnym, ale i adkaznaść na im była vielmi vialikaja. Łoŭčy musiŭ być nie tolki dobrym arhanizataram, ale i haspadarnikam, kab zabiaśpiečvać stały ekanamičny efiekt. Tak, adsutnaść naležnych prybytkaŭ stała ŭ 1774 h. pryčynaj źniaćcia z pasady revizoram Bartałamiejem Piatrovičam nalibackaha łoŭčaha Hnata Karybskaha.
Na takija vysokija ŭrady, jak łoŭčy i hienieralny łoŭčy, pryznačalisia asabliva davieranyja asoby ź liku nabližanych da Radziviła. Kandydat na pasadu łoŭčaha pavinien byŭ adpaviadać nastupnym kryteryjam: «…treba dla pilnavańnia jaje (puščy – Dz.K.) čałavieka zdatnaha i jaki jaje viedaje, kab pastajanna tam žyŭ, bo stralcy i leśniki hetaj puščy nie daduć rady paddanym i ziamianam, jakija žyvuć raspusna …». Suviaź łoŭčaha z hienieralnym łoŭčym trymałasia na štomiesiačnych spravazdačach. U svaju čarhu hienieralny łoŭčy, na asnovie atrymanych ad padnačalenych źviestak, rehularna rychtavaŭ raparty i kalkulacyi dla Radziviła.
Nalibacki padłoŭčy, u adpaviednaści sa svaim bolš nizkim statusam, byŭ pasieleny bližej da niepasrednych padnačalenych, va ŭročyščy Brodnym; dzieraŭnianski – u Nadniomanskaj Słabadzie (ciapier v. Siniaŭskaja Słabada Karelickaha rajona); chataŭski žyŭ u Žukoŭščynie (siońnia – u składzie v. Staryna Staŭbcoŭskaha rajona). Padłoŭčyja, jak i astatnija lasnyja ŭradniki, pryznačalisia łoŭčym ci hienieralnym łoŭčym z asabliva davieranych asobaŭ.
U niekatorych rehijonach padłoŭčyja mieli najmieńnie laśničych (uschodnija paviety VKŁ) ci stražnikaŭ (Zabłudaŭskaje i Bielskaje hrafstvy). Jany stajali na čale, adpaviedna, padłaviectvaŭ, laśnictvaŭ, stražnictvaŭ i padparadkoŭvalisia napramuju łoŭčamu, a praź jaho hienieralnamu łoŭčamu i ardynatu. Asnoŭnaja sutnaść padłavieckich funkcyj zaklučałasia ŭ kantroli za svaimi padnačalenymi: stralcami, leśnikami, asočnikami, babroŭnikami, bortnikami i inš. Usio, što vykonvali lasnyja słuhi, pavinna było znachodzicca pad pilnym kantrolem padłoŭčych, tamu nie było takoj haliny lasnoj dziejnaści, u jakoj by jany daskanała nie raźbiralisia. Dla jakasnaha vykanańnia svaich abaviazkaŭ padłoŭčyja pavinny byli padrabiazna viedać kožny kutok svaich padłaviectvaŭ i jak najčaściej rabić abjezdy roznych laśnickich i straleckich dzialanak, ažyćciaŭlać kantol na budach, spłavach tavarnaha dreva, kantralavać pasieki i h.d. Časam pravierki pavinny byli mieć niespadziavany dla padnačalenych charaktar, ale musili pravodzicca i płanavyja. Asobny raździeł abaviazkaŭ padłoŭčych zaklučaŭsia ŭ praduchileńni karupcyi, to bok chabarnictva i złoŭžyvańniaŭ šyroka raspaŭsiudžanych u toj čas, zmahańnie z usiemahčymymi parušeńniami, pjanstvam. Padłoŭčyja musili dbać pra dabrabyt panskaha skarbu, za što mahli być uznaharodžanyja i prasunutyja pa słužbie albo pakaranyja i pazbaŭlenyja panskaj łaski.
Da padłoŭčaha pastupali ŭsie kvity, jakija jon składaŭ, ličyŭ i pieradavaŭ łoŭčamu, a taksama raparty ad lasnych słuhaŭ. Jon pavinien byŭ nieadkładna paviedamlać načalnikam ab nieparadkach na miescach i, pa mahčymaści, vyrašać sprečnyja ci kanfliktnyja situacyi, źviazanyja ź lesakarystańniem, lasnymi promysłami i pramysłovaściu. Kali patrabavałasia siłavaja padtrymka, to padłoŭčy źviartaŭsia pa dapamohu da radziviłaŭskaha kamisara.
Bolšaść vyšejpieraličanych abaviazkaŭ u roŭnaj stupieni tyčacca taksama łoŭčych i hienieralnych łoŭčych, tolki na ŭzroŭni bolš bujnych lasnych adzinak.
Łoŭčy i hienieralny łoŭčy rehularna kantralavali dziejnaść padłoŭčych i za niasłušnyja ŭčynki lasnych słuh, pra jakija toj nie viedaŭ ci jakija chacieŭ schavać ad praviarajučych naŭmysna, karali mienavita padłoŭčych. Padłoŭčyja, jak i stralcy, nasili admysłovyja padłavieckija mundziry i atrymlivali fiksavany zarobak.
Padobna da padłoŭčaha, łoŭčy i hienieralny łoŭčy musili ažyćciaŭlać žorstki kantrol nad svaimi padnačalenymi, rabili rehularnyja i raptoŭnyja pravierki, pravodzili revizii i inš. Łoŭčyja mieli ŭ svaim padnačaleńni stralcoŭ, jakija vykonvali pa ich zahadzie roznyja daručeńni, asnoŭnym ź jakich była dastaŭka karespandencyi słužbovaha i pryvatnaha źmiestu. Da łoŭčaha i hienieralnaha łoŭčaha ściakalisia ŭsie spravazdačnyja rachunki ź miescaŭ, jany trymali pad kantrolem palavańnie, lasnuju pramysłovaść, pčalarstva, ekspart tavarnaj draŭniny, a taksama sialanskaje i šlachieckaje lesakarystańnie. Mienavita da ich źviartalisia padłoŭčyja z rapartami i pa zahady. Lasnyja ŭradniki musili samastojna vyrašać pytańni, jakija lažali ŭ miežach ich kampietencyi, i tolki kali prablema była zanadta składanaj, źviartalisia napramuju da ardynata. Ale na praktycy mnohija padłoŭčyja i łoŭčyja nie viedali źmiestu instrukcyj i pa roznych drobiaziach, kab pierastrachavacca, turbavali Radziviła. Apošni złosna dakaraŭ tych za niaviedańnie asnoŭnych haspadarčych dakumientaŭ: «więc onego postąpić, nie zaś pytać się o iedno rzeczy dziesięć razy» (tak što zrabić heta, a nie pytacca pa dziesiać razoŭ pra adno i toje ž).
Nalibockaja pušča, 1930-yja hady
Štat słužboŭcaŭ łaviectva składaŭsia sa stralcoŭ, bortnikaŭ, asočnikaŭ, leśnikoŭ, a taksama słužkaŭ biez peŭnaha profilu. Usiaho na 1778 h. u troch padłaviectvach Nalibockaj puščy naličvałasia 32 lasnyja słužboŭcy, ale dva ź ich sumiaščali bortnickuju i asočnickuju słužby, što było davoli šyroka raspaŭsiudžana pa tym časie. Ź ich 15 čałaviek ci 17 słužbaŭ prychodzilisia na Nalibackaje padłaviectva: 8 straleckich, 5 bortnickich, 2 asočnickija i 2 laśnickija. 10 čałaviek słužyli ŭ Dzieraŭnianskaj puščy: 6 stralcoŭ, 3 bortniki i 1 laśnik. U Chataŭskim padłaviectvie ich naličvałasia mienš za ŭsio: 3 stralcy, 1 bortnik, 1 laśnik i 2-je čałaviek biez paznačeńnia profilu abaviazkaŭ.
Stralcy nieśli vartu ŭ najdrabniejšych administracyjnych lasnych adzinkach – stražach. Centram stražy była buda. Ale straža mahła budy i nie mieć. U Nalibockaj, Dzieraŭnianskaj, Chataŭskoj puščach było vyznačana 10 miescaŭ dla straleckich budaŭ. Jany nie byli raskidany raŭnamierna pa ŭsioj terytoryi, a raźmiaščalisia pieravažna va ŭročyščach pablizu najbolš kaštoŭnych baroŭ.
Štat lasnych słužačych davoli časta padviarhaŭsia peŭnym źmienam, što najpierš było źviazana z naturalnaj pierajemnaściu pakaleńniaŭ, ale časam na heta ŭpłyvała i arhanizacyja roznych dadatkovych pradpryjemstvaŭ u padłaviectvach. U 1779 h., u adpaviednaści z admysłovym zahadam, u padłaviectvie było zładžana adrazu try budy, što paciahnuła za saboj arhanizacyju dadatkovych słužbaŭ.
Novy padłoŭčy, łoŭčy ci hienieralny łoŭčy mahli prychodzić sa svajoj užo składzienaj kamandaj, u takim vypadku staryja ŭradniki abo słuhi pazbaŭlalisia svaich abaviazkaŭ.
Lasnyja słuhi
Bolšaść histaryčnych daśledavańniaŭ vielmi vuzka, na našu dumku, padychodziać da razhladu pytańniaŭ lasnych słuh i ŭradnikaŭ, akcentujučy svaju ŭvahu pieravažna na farmalnym baku ich słužbovych abaviazkaŭ, pavinnaściach, pamierach ziamielnych nadziełaŭ i h.d.
Za takim padychodam vielmi składana razhladzieć realnych ludziej, histaryčnaja epocha i asoby farmalizujucca, pieratvarajucca ŭ ličby, kolkaść dzion panščyny na tydzień, vałoki i morhi. Nie admaŭlajučysia ad staroj tradycyi, prapanujecca asnoŭnuju ŭvahu źviarnuć nie stolki na sami «słužby» i «ŭrady», kolki niepasredna na ludziej, što pracavali ŭ sistemie lasnoha haspadarańnia Radziviłaŭ, vyznačali jaje tvar u peŭnuju histaryčnuju epochu.
Stralcy – adna z najbolš staražytnych katehoryjaŭ lasnych słužboŭcaŭ, viadomaja na ŭschodniesłavianskich ziemlach jak minimum ź pieršaj treci ChIV st. U dalejšym jana značna evalucyjanavała. U ChVII–ChVIII stst. na ziemlach Radziviłaŭ, u tym liku i ŭ Nalibockaj puščy, ujaŭlała saboj dosyć manalitnuju, ale nie zakrytuju supolnaść pryvilejavanych lasnych słužboŭcaŭ nižejšaha źviana (da jakich taksama adnosilisia leśniki, asočniki,
babroŭniki, bortniki, stražniki, źviaryńniki i bazantarniki).
Pryvilejavanaść stralcoŭ była abumoŭlena paŭvajskovym charaktaram ich słužby. Pa sutnaści, jany źjaŭlalisia lasnoj palicyjaj ź vielmi šyrokimi paŭnamoctvami. Mieli prava prymianiać ahniastrelnuju zbroju suprać parušalnikaŭ, kanfiskoŭvać usie najaŭnyja pry parušalniku rečy, zatrymlivać i kanvajavać jaho da viaźnicy. U suviazi z hetym straleckaja słužba spałučałasia ź istotnaj asabistaj niebiaśpiekaj – časam na stralcoŭ napadali, źbivali, niaviečyli, časam navat zabivali. Z hetaj pryčyny asabistaja biaśpieka stralcoŭ była nadziejna abaroniena radziviłaŭskimi zakonami. U Słuckim kniastvie, naprykład, za pryčynieńnie fizičnaj škody stralcu ci asočniku vyznačałasia pakarańnie ŭ pamiery 6 kop hrošaŭ, a taksama 6 tydniaŭ adpracovak z vałom na haradskim vale. Akramia taho, stralcy mahli atrymać paškodžańni padčas palavańniaŭ, abaviazkovymi ŭdzielnikami jakich źjaŭlalisia.
Kab vytrymlivać ciažkija słužbovyja abaviazki, kandydat u stralcy pavinien byŭ vałodać vialikaj fizičnaj siłaj, mocnym zdaroŭjem, umieć karystacca ahniastrelnaj zbrojaj i daskanała viedać miascovyja lasy. Majomasny stan musiŭ dazvalać stralcu ŭtrymlivać koniej i mieć strelbu, ale zamožnych sialan nabirać na słužbu było zabaroniena. Inšymi słovami, stralcy byli pradstaŭleny sielskimi sieradniakami.
Padčas niasieńnia słužby stralec adsutničaŭ doma – byŭ zaniaty pilnavańniem puščy, budaŭ, uvachodaŭ i inšymi abaviazkami. Šmatdzionnyja konnyja abjezdy lasnych terytoryj byli niaprostymi, patrabavali mužnaści i ŭmieńnia vyžyvać u ekstremalnych pryrodnych umovach. Stralec mieŭ mahčymaść admovicca ad słužby, u takim vypadku jaho pieravodzili na panščynu. U inšych vypadkach ad słužby stralca vyzvalała tolki prafiesijnaja nieadpaviednaść: staraść, biednaść, atrymańnie ciažkich fizičnych paškodžańniaŭ ci rehularnaje ihnaravańnie svaich słužbovych abaviazkaŭ.
U stralcy nabirali pierš za ŭsio maładych ludziej ź liku kniaskich pryhonnych, pieravodziačy ich na straleckija vałoki. Ale stralcami mahli być i źbiadniełyja šlachcicy. Časta zdarałasia tak, što słužba pieradavałasia ad baćki da syna, nabyvajučy, takim čynam, charaktar spadčynnaj. Usie darosłyja mužčyny ŭ siamji mahli być stralcami, asočnikami ci leśnikami. Kolkaść straleckich słužbaŭ u kožnaj puščy była dakładna vyznačana, jak i tyja miescy, dzie stralcy pavinny byli žyć i nieści vartu. Kali kolkaść stralcoŭ pa niejkich pryčynach źmianšałasia, to admysłovym zahadam ardynata ci hienieralnaha łoŭčaha abviaščaŭsia dobraachvotny nabor u straleckija šerahi. Kandydat na słužbu sutykaŭsia z surjoznaj dylemaj. Z adnaho boku, jon i jahonaja siamja atrymlivali značnyja padatkovyja pasłableńni, vyzvalalisia ad panščyny (ź siaredziny ChVIII st. atrymlivali fiksavany zarobak), padvyšali svoj sacyjalny status; a ź inšaha boku, rabilisia izhojami ŭ asiarodku adnaviaskoŭcaŭ, ź jakimi raniej razam chadzili ŭ panski les kraści drovy, budaŭničuju draŭninu, rabić niezarehistravanyja pasieki, borci, cierabić les pad pašy i sienažaci. Ciapier ža novaśpiečanyja stralcy pad karaj i pahrozaj stracić panskuju łasku byli abaviazanyja adsočvać niezakonnaje lesakarystańnie i praduchilać jaho, kantralavać lasnyja ŭvachody.
Stralcy ŭvachodzili ŭ lik prafiesijnych palaŭničych. Na praciahu ŭsioj svajoj słužby jany praktyčna nikoli nie rastavalisia sa strelbaj i ličylisia najbolš daśviedčanymi strałkami ŭ dziaržavie. Na štohadovych palavańniach jany, razam ź leśnikami i asočnikami, składali prafiesijny nabor palaŭničych, byli abaviazkovymi ŭdzielnikami radziviłaŭskich paradnych palavańniaŭ. Akramia taho, na praciahu hoda pravodzili adłoŭ maładych źviaroŭ dla źviaryncaŭ i ptušak dla bazantarniaŭ. Štotydzień jany pavinny byli ŭ abaviazkovym paradku zdavać pa try ptuški, a raz na hod – kunicu. Kali pa niejkich pryčynach nie było mahčymaści zdać łoŭčamu śviežyja tuški zabitych ptušak, to stralec musiŭ płacić u tydzień pa 18 hrošaŭ – mienavita ŭ takuju sumu aceńvałasia minimalnaja karyść ad palavańnia kožnaha stralca. U peŭnych miescach kala viosak jany štohod kapali lisinyja i voŭčyja jamy, stavili pastki, udzielničali ŭ adstrele pušnych źviaroŭ dla patrebaŭ radziviłaŭskaha skarbu. Usich złoŭlenych žyvych źviaroŭ i ŭsio futra musili zdavać padłoŭčamu praz svajho straleckaha dziesiatnika.
Akramia palaŭničaj, stralcy vykonvali taksama i achoŭnickija funkcyi, ci, inšymi słovami, pilnavali les i lasnyja pradpryjemstvy – budy. Ad kožnaj vioski ŭ les pavinna była vieści tolki adna daroha ci adna daroha da lesu dla niekalkich viosak. Novyja darohi i ściežki prakładać było stroha zabaroniena, bo inačaj heta istotna ŭskładniła b kantrol za ŭvachodami ŭ panski les i karystańniem jaho bahaćciami. Novaprakładzienyja ściežki było zahadana zasiakać. Lasy byli amal nieprałaznymi, tamu pieramiaščacca pa ich možna było vyklučna pa ahulnaviadomych ściežkach ci haścincach, jakija i pilnavali stralcy. Zvyčajna ich sialili pa bierahach puščy, niedaloka ad miescaŭ niasieńnia słužby. Na takich vartavych punktach mahli vystaŭlacca admysłovyja budynki-vartoŭni, dzie stralcy žyli padčas niasieńnia słužby. Tut, na ŭvachodach u les, jany zapisvali imia i proźvišča kožnaha, chto ŭvachodzić u pušču, i ź jakoj metaj, a taksama što, kolki i adkul vyvozić (drovy, budaŭničuju draŭninu i inš).
Słužboŭcy kožnaj puščy vydavali paddanym Radziviłaŭ admysłovyja papiarovyja kvity (anałah kuponaŭ). Kožnaja pušča mieła kvity svajho koleru, a taksama svoj adrozny ad inšych «znak». Pad znakam, vidać, na ŭvazie majecca peŭnaje klajno ci hierb. Nalibockaja pušča ŭ kancy ChVI st. była pamiečana klajnom u vyhladzie troch zasiečak («try uruby»), jakoje naležała ŭ 1582 h. niaśvižskamu i ałyckamu ardynatu Stanisłavu Radziviłu. U 1582 h. svajak Stanisłava Radziviła, trocki vajavoda i polny hietman VKŁ Kryštaf Radzivił, uładalnik susiednich łotaŭskich ziamiel, pasprabavaŭ zachapić častku Nalibockaj puščy, pieraniosšy miažu i pastaviŭšy pavierch starych klejnaŭ ułasnyja znaki – «v miesiecu odin urub'», a taksama pamieciŭ 6 vodstupaŭ inšym, kryžapadobnym znakam.
Stralec prymaŭ kvity tolki svajoj puščy. Sielanin addavaŭ kvit stralcu, a za jaho vyvoziŭ patrebnuju kolkaść lesamateryjałaŭ ci drovaŭ. Stralec pavinien byŭ adrazu pa atrymańni pahasić kvit (ci bilet), nadarvaŭšy jaho, kab toj nie moh być skarystany ŭ druhi raz.
Usie nadarvanyja kvity pastupali da padłoŭčaha, dzie zachoŭvalisia da miesiačnaj i hadavoj kalkulacyi, paśla čaho, napeŭna, źniščalisia. U roznyja časy za parušeńni lesakarystańnia byli svaje pakarańni. Tak, u 1662 h. u Słuckim i Kapylskim kniastvach za znachodžańnie na niezarehistravanaj u rejestrach darozie čałavieka naležała kanvajavać da viaźnicy ŭ Słuck. Parušalnik pavinien byŭ zapłacić štraf u pamiery 2 kop litoŭskich hrošaŭ, ź jakich 1 kapa išła da skarbu Radziviła, a druhaja dzialiłasia paroŭnu miž łoŭčym i tym, chto danios pra parušeńnie. Kali traplaŭsia biedny čałaviek, jaki pra hetyja zabarony nie viedaŭ, to pavinien byŭ adsiadzieć noč pad aryštam i zapłacić 2 hrošy štrafu, a kali biedny čałaviek viedaŭ pra zabaronu, to ŭ jakaści pakarańnia pavinien byŭ adpracavać uletku 4 dni z vałom na pana, a ŭzimku 4 dni na dvor. Taksama parušalnik hublaŭ usie asabistyja rečy, što mieŭ pry sabie ŭ lesie na miescy złačynstva.
Najbolš staranny stralec moh raźličvać u kancy hoda na ŭznaharodu, što vydavałasia ŭ vyhladzie hrašovaj premii. Tak, u 1798 h. try źviaryńniki: Šymkoŭski, Marcišonak i Tynduk, jakija vyznačylisia pa słužbie, byli ŭznaharodžany sumaj pa 230 złotych kožny, a zasłužany palaŭničy Jakub Ziaziula atrymaŭ 144 złotych. Ale stralec, jaki nie vykonvaŭ svaje abaviazki naležnym čynam, moh być pazbaŭleny słužby, zapłacić štraf, trapić u turmu i inš.
Stralcy nieśli svaju vartu ŭdvuch. Pilnavańnie puščy było ich pieršasnym abaviazkam, na druhim miescy stajała pilnavańnie budaŭ. Sprava ŭ tym, što pry deficycie stralcoŭ uźnikaŭ vybar: dasłać ich na pilnavańnie budy ci puščy, i zvyčajna pieramahaŭ druhi varyjant. Dva stralcy žyli ŭ budzie dva tydni, paśla im na źmienu prychodziła nastupnaja straleckaja kamanda, a tyja vypraŭlalisia na lasnyja abjezdy i pilnavańnie ŭvachodaŭ.
Stralcy byli nie prosta lasnoj vartaj ci elitnymi palaŭničymi, jany taksama ŭtvarali admysłovyja atrady palicejskaha ci navat vajskovaha kštałtu. Akramia zhadanych dziesiatnikaŭ, jakija pryznačalisia starejšymi nad 4–13 i bolš stralcami i stražnikami (termin «dziesiatnik» užyvaŭsia, vidać, pa tradycyi i abaznačaŭ u hety čas starejšaha stralca), siarod ich byli taksama i vajskovyja zvańni. Viadoma pra isnavańnie straleckich paručnika i rotmistra. H.zn., stralcy abjadnoŭvalisia ŭ charuhvy. Majucca taksama źviestki pra isnavańnie ŭ vałynskich majontkach Radziviłaŭ «švadronu nadvornych stralcoŭ». Tak, u 1771 h. rotmistram švadronu nadvornych stralcoŭ na Vałyni i hienieralnym laśničym u Ałyckim i Čartaryjskim kniastvach byŭ Pavieł Kuleša. Jamu vydavalisia admysłovyja pradpisańni, jakich toj pavinien byŭ prytrymlivacca. Pa źmieście jany nahadvajuć instrukcyi łoŭčym i padłoŭčym, ale ŭ ich akcent bolš robicca na siłavych palicejskich funkcyjach: adsočvać paradak ŭ vodstupach i huščarach, nie dapuskać niezakonnych palavańniaŭ pasesaraŭ, sialan i inšych abyvacielaŭ, adsočvać i praduchilać chabarnictva ŭ asiarodku stralcoŭ i leśnikoŭ i inš.
Ale jakoje było pryznačeńnie hetaha švadronu, vyśvietlić pakul składana. Tearetyčna, jon moh vykonvać cyrymanijalnyja funkcyi, źjaŭlacca palicejskim złučeńniem albo vystupać jak vajskovaja adzinka.
Sam vonkavy vyhlad stralca pakazvaŭ, što toj uvasablaje ŭładu, zakon i paradak, vyklikaŭ aŭtarytet i pavahu, na złamyśnikaŭ navodziŭ strach. Apranutyja ŭ admysłova pašytyja straleckija sukonnyja mundziry, adnolkavaha vyhladu kapielušy, uzbrojenyja niamieckimi husarskimi pałašami, a taksama kramianiovymi pistaletami i strelbaj, jany pavinny byli navat psichałahična padaŭlać luboje pamknieńnie parušyć zakon.
Stralcy vykarystoŭvalisia čaściej za inšych lasnych słužkaŭ dla dastaŭki listoŭ. Dla vykarystańnia stralca na pasyłki ŭłasnaj dakumientacyi łoŭčy pavinien byŭ kampiensavać skarbu straty ŭ pamiery adnaho złotaha ŭ dzień.
Kolkaść stralcoŭ Radziviłaŭ u roznych rehijonach krainy nie była adnolkavaj i vahałasia. U časy kryzisaŭ i vajennych lichalećciaŭ zdarałasia tak, što niekatoryja padłaviectvy akazvalisia całkam bieź lasnoj straleckaj varty. Padčas niepryjacielskich napadaŭ ich mabilizavali na abaronu zamkaŭ. U 1717 h. na abaronu słuckaj fartecyi sa Słuckaha i Kapylskaha kniastvaŭ było pryzvana bolš za 117 stralcoŭ (zachavalisia pryzyŭnyja śpisy stralcoŭ Kapylskaha kniastva, ale, vidać, tolki častkova). Dla paraŭnańnia, u 1771 h. u rejestravych śpisach Słuckaha i Kapylkaha kniastvaŭ było ŭličana 42 stralcy, 12 dziesiatnikaŭ, 89 stražnikaŭ, 8 babroŭnikaŭ, 1 źviaryńnik i 1 kaval. Vidavočna, što kolkaść stralcoŭ takaja małaja pa pryčynie ich niedaboru. Mienavita hety niedahlad stanie adnoj z pryčynaŭ kryzisu, što achapiŭ hetyja kniastvy i ŭsie ziemli Karala Stanisłava Radziviła ŭ 1772–1777 hh., kali ŭ ich miežach byli źniščany dva źviaryncy, a taksama naniesiena značnaja škoda lasam i palaŭničym vodstupam.
Kompleks abaviazkaŭ leśnikoŭ i asočnikaŭ pierasiakaŭsia sa straleckimi. Heta było abumoŭlena pierš za ŭsio nieabchodnaściu i siezonnym charaktaram asnoŭnych profilnych abaviazkaŭ leśnikoŭ i asočnikaŭ. Śpiecyjalnych instrukcyj leśniki, asočniki, bortniki i babroŭniki, u adroźnieńni ad stralcoŭ i padłoŭčych, nie mieli, tamu asnoŭnyja źviestki pra ich słužbovyja abaviazki prychodzicca vyłučać ź inšych dakumientaŭ, pierš za ŭsio instrukcyj łoŭčym, padłoŭčym, a taksama roznaha kštałtu zahadaŭ, rezalucyj i inš. Leśniki ličylisia palaŭničymi i achoŭnikami puščaŭ. Dla vykanańnia svaich abaviazkaŭ jany mieli strelbu, ź jakoj palavali na miadźviedziaŭ, dzikoŭ, vaŭkoŭ, lisaŭ, vydraŭ i inšych źviaroŭ. Da ich davodzilisia siezonnyja narmatyvy pa kolkaści ŭpalavanych źviaroŭ i ptušak.
Druhim, nie mienš značnym abaviazkam leśnikoŭ było pilnavańnie lasoŭ, palavych huščaroŭ, abychodaŭ, vodstupaŭ, hajoŭ i baroŭ z tavarnaj draŭninaj. Jany ździajśniali rehularnyja abychody svaich učastkaŭ, pisali raparty padłoŭčym, laśničym, stražnikam ci łoŭčym (u zaležnaści ad rehijonu). Kožny laśnik mieŭ pry sabie śpiecyjalnuju «knižačku leśnika», u jakoj padłoŭčy adznačaŭ svaje kantrolnyja pravierki stanu laśnickich dzialanak, što adbyvalisia ŭ siarednim 6–7 razoŭ na hod. Adnoj z metaŭ takoha kantrolu była pravierka adpaviednaści rapartaŭ i najaŭnaj situacyi ŭ lasach. Leśniki i asočniki, jak i stralcy, mahli źbirać kvity na prava ŭvachodu ŭ pušču, kantralavać sialanskaje lesakarystańnie – sačyli za tym, kab radziviłaŭskija sialanie ci pryvilejavanyja karystalniki lasnych bahaćciaŭ nie pradavali atrymanaje na ilhotnych umovach (ci biaspłatnaje) dreva. Uviesnu pavinny byli adsočvać pažary i ŭ vypadku čaho paviedamlać pra ich administrataram bližejšych dvaroŭ. Na tušeńnie lasnych pažaraŭ sialanie jak adzin vychodzili cełymi vałaściami. Leśniki razam sa stralcami i asočnikami budavali novyja i ramantavali staryja psiarni, budavali ŭ lasach teatry dla paradnaha kniaskaha palavańnia.
Pavinnaści leśnikoŭ, stralcoŭ i asočnikaŭ abmiažoŭvalisia vypłataj čynšu i padymnaha, a taksama, časam, padvodnaj pavinnaściu. U dakumientach kožny raz padkreślivajecca vyklučnaja pryvilejavanaść leśnikoŭ, asočnikaŭ i stralcoŭ pierad ciahłymi sialanami, ale za heta jany pavinny byli pilna i adkazna stavicca da svaich słužbovych abaviazkaŭ, vykonvać usie zahady načalnikaŭ. Jany znachodzilisia ŭ padparadkavańni łoŭčaha, administrataram majontkaŭ było stroha zabaroniena pryciahvać ich da jakich-niebudź dvarovych pracaŭ. Na hetaj hlebie časta adbyvalisia kanflikty pamiž łoŭčym i ekanomam. Arbitrami prychodziłasia vystupać upaŭnavažanym asobam ardynata, revizoram ci navat samomu Radziviłu.
Voziera Kromań
Leśnikoŭ, što adsłužyli svajo, kniaskaja lasnaja administracyja nie pakidała na volu losu. Prymalisia peŭnyja zachady dla zabieśpiačeńnia vieteranaŭ lasnoj słužby – im pieradavałasia kanfiskavanaja majomaść parušalnikaŭ, zabranaja ŭ lesie na miescy złačynstva (u pieršuju čarhu – koni i vały). U mnohich rejestrach lasnych słužboŭcaŭ nivodnym słovam nie ŭzhadvajucca leśniki. Zamiest ich značny pracent składajuć stražniki, jany ž ŭzhadvajucca i ŭ inšych dakumientach. Treba mierkavać, što abaviazki stražnikaŭ nie asabliva adroźnivalisia ad laśnickich.
Asočniki – adna z asnoŭnych katehoryj prafiesijnych palaŭničych. Jany adkazvali za vysočvańnie źviaroŭ u lasach, sačyli za ich pierasoŭvańniem z puščy ŭ pušču i vyznačali najlepšyja miescy dla palavańniaŭ, vykonvali abaviazki śledapytaŭ. Palaŭničy siezon pačynaŭsia ŭzimku i ciahnuŭsia da siaŭby – heta byŭ najbolš napružany dla ich čas, kali treba było zdavać łoŭčamu kožnyja dva tydni padrabiaznyja raparty ab stanie ŭsich stałych źviarynych noraŭ, łohavaŭ, babrovych chatak, ptušynych hniozdaŭ i inš. Kali abjom infarmacyi ad niejkaha asočnika nie zadavalniaŭ načalnikaŭ, to ličyłasia, što toj daremna karystajecca asočnickimi volnaściami i patrabuje pakarańnia za łajdactva. Jaho mahli prymusić zapłacić štraf u pamiery 6 kop litoŭskich hrošaŭ. Za łajdactva, chałatnaść ci niedahlad asočnika mahli pakarać bizunom, vałovaj pracaj, ale najbolš surovym pakarańniem ličyłasia pazbaŭleńnie asočnictva. Kab čymści zaniać asočnikaŭ pamiž palaŭničymi siezonami, im zahadvali rychtavać pa lasach borci i kałody dla panskich pasiekaŭ i dbać pra ich zasialeńnie pčołami.
Zachoŭvałasia tradycyjnaja asočnickaja ijerarchija. Vyznačaŭsia starejšy asočnik, jakomu padparadkoŭvalisia małodšyja, jak i ŭ vypadku ź leśnikami, starejšym nad jakimi ličyŭsia laśničy. Časta asočniki vykonvali svaje abaviazki supolna z babroŭnikami: «babroŭnik i asočniki pavinny pilna dahladać, kab babry nie byli ad paddanych albo ad kaho-niebudź bityja». Heta całkam łahična, bo adnym z asnoŭnych abaviazkaŭ asočnikaŭ było trymać pad žorstkim ulikam usie babrovyja chatki, paviedamlać pra vypadki niezakonnaha palavańnia na babroŭ, a taksama norak, vydraŭ, kunicaŭ i inšych kaštoŭnych futravych źviaroŭ.
Babroŭniki vielmi blizkija pa svajoj profilnaj skiravanaści da asočnikaŭ, z tym, badaj, vyklučeńniem, što jany bolš śpiecyjalizavalisia na babrovym, kuničnym, vydravym i norkavym palavańni. Jany musili, jak i stralcy, leśniki i asočniki palavać na pieraličanych vyšej futravych źviarkoŭ, adłoŭlivać ich dla źviaryncaŭ. Babroŭniki karystalisia ŭ svajoj dziejnaści admysłovymi pastkami, sačyli za pieramiaščeńniem babroŭ i zachavańniem ich papulacyi na naležnym uzroŭni, abaraniali hony ad niezakonnaha palavańnia. Babroŭniki hadavali śpiecyjalnych babrovych sabak i rychtavali da palavańnia babrovyja sietki. Ab usich upalavanych ci adłoŭlenych źviarach składali spravazdačy pierad łoŭčym ci padłoŭčym. Starejšym nad babroŭnikami ličyŭsia babroŭničy.
Bortniki na panskaj słužbie pavinny byli vyrablać borci i kałody, zasialać ich novymi rajami, abaraniać pasieki ad złamyśnikaŭ i inš. Akramia bortnikaŭ-słužboŭcaŭ, jakich rejestry ŭ mnohich puščach nie fiksujuć naohuł, isnavali taksama zvyčajnyja sialanie-bortniki. Majučy pasieki, jany ŭ adpaviednaści sa staražytnym zvyčajem, jaki ŭpieršyniu fiksujecca ŭ pačatku druhoj treci ChVI st. na Padźvińni, pavinny byli addavać pałovu sabranaha miodu (pałavičnaje) ŭ vyhladzie padatku da radziviłaŭskaha skarbu. Heta vyklikała masavaje ŭkryvalnictva borciaŭ, ale ad takoj žorstkaj praktyki padatkaabkładańnia i ŭ ChVIII st. fieadały zvyčajna nie adstupali. Kožny hod adbyvalisia śpiecyjalnyja schody sialanaŭbortnikaŭ, płacielščykaŭ hetaha pałavičnaha padatku. Dla hetaha ŭ lesie vybirałasia miesca, pra jakoje bortniki apaviaščalisia zahadzia.
Na takija schody zaprašalisia taksama i pradstaŭniki administracyi, što pavinny byli na ich pradstaŭlać intaresy miascovaha dvara ci łaviectva. 6 vieraśnia 1775 h. radziviłaŭski revizor na Padlaššy (vierahodna, Bartałamiej Piatrovič), zaprošany na taki schod, daŭ jamu nastupnaje apisańnie: «… vyjechaŭ u pušču da bortnickaha stanu, što byŭ na vyznačanym miescy. Tam adbyvaŭsia schod bortnikaŭ i dzialeńnie naležnaha da skarbu pałavičnaha miodu, tam ža pačali pierapisvać kolkaść borciaŭ z pčołami i pustych dla padačy śpisu pa punktach panu stražniku».
Jašče dźvie cikavyja katehoryi słužboŭcaŭ składali źviaryńniki i bazantarniki. Jany byli prymacavanyja da radziviłaŭskich źviaryncaŭ i bazantarniaŭ i dbali pra źviaroŭ i ptušak, padnosili im korm, dahladali, sačyli za spravami ŭ źviaryncach i h.d. Miarkujučy pa rejestrach, heta była adnosna niešmatlikaja katehoryja słuhaŭ. Viadoma, što bazantarniki i źviaryńniki słužyli pažyćciova i mnohija byli sapraŭdy addanyja svajoj spravie, ciažka pieražyvali kataklizmy ChVIII st., što stali pryčynaj źniščeńnia mnohich źviaryncaŭ i bazantarniaŭ. U 1774–1775 hh. apošni bazantarnik Albaŭskaj bazantarni, ryzykujučy žyćciom, praciahvaŭ abaraniać niekalki dziesiatkaŭ fazanaŭ ad źniščeńnia rasijskimi žaŭnierami. Bazantarnikam niaredka dapamahali miascovyja asočniki i leśniki, jakija kasili travu ŭ źviaryncach, transpartavali žyvioł da zahonaŭ i vykonvali inšyja raboty.
Časam sustrakajucca vypadki, kali lasnyja słužki spałučali niekalki słužbaŭ, naprykład asočnickuju z bortnickaj ci straleckuju ź laśnickaj. Biełaruski historyk A.B. Doŭnar tłumačyć heta metazhodnaściu, maŭlaŭ, «u suviazi z padabienstvam, rodnaściu pavinnaściaŭ roznych katehoryj sialan-pramysłavikoŭ ułaśnik uładańnia abjadnoŭvaŭ ich pad adnoj nazvaj». I z takim mierkavańniem možna pahadzicca. U niekatorych puščanskich rejestrach naohuł adsutničajuć peŭnyja katehoryi słuhaŭ. U Nalibockim, Dzieraŭnianskim i Chataŭskim padłaviectvach u 1778 h. nie ŭzhadvajecca nivodzin babroŭnik. Niaŭžo tam nichto nie palavaŭ na babroŭ? – biezumoŭna palavali. Profilnyja abaviazki babroŭnikaŭ byli, chutčej za ŭsio, raźmierkavanyja pamiž leśnikami, asočnikami i stralcami. U hetych ža padłaviectvach my sustrakajem usiaho adnaho «čystaha» bortnika i jašče dvuch bortnikaŭ, jakija spałučali hetuju słužbu z asočnickaj, i heta pry tym, što tolki ŭ adnym Nalibockim padłaviectvie mieściłasia 6 pasiek i 2 bary z borciami. U Dzialacickim padłaviectvie, naprykład, uzhadvajucca tolki stralcy i leśniki. A chto ž tady zajmaŭsia pasiekami, vysočvaŭ źviaroŭ, łaviŭ babroŭ? Zrazumieła, što padłaviectva nie mieła prava ihnaravać hetyja promysły i niechta hetym pavinien byŭ zajmacca abaviazkova. Pryčyna chavajecca ŭ šyrokaj profilnaści ŭsich lasnych słužkaŭ ci, inšymi słovami, kožny ź ich umieŭ usio ci amal usio, što jaskrava bačna na prykładzie prapisanych u instrukcyjach abaviazkaŭ lasnych słuhaŭ. Laśnik moh lohka padmianić stralca, babroŭnika ci asočnika i naadvarot. Tamu lasnaja administracyja mahła pajści na takoje słužbovaje spałučeńnie z metaj ekanomii, a časam, vierahodna, jak na časovuju mieru da pryznačeńnia śpiecyjalnaha sielanina na tuju ci inšuju słužbu.
Hramatnaść siarod sialanaŭ-słuh, pierš za ŭsio stralcoŭ, leśnikoŭ, asočnikaŭ, była dastatkova vysokaj. Umieńnie pisać i čytać u niekatorych vypadkach było vyrašalnym pry pryjomie sielanina na słužbu. Štotydzień jany pavinny byli samastojna pisać raparty padłoŭčamu.
Nalibockaja pušča – heta ŭnikalny historyka-pryrodny arhanizm, čas farmavańnia jakoha pryjšoŭsia na ChVI–ChVII stst. Jaho afarmleńniu istotna paspryjała praciahłaje znachodžańnie ŭ rukach adnaho mahnackaha rodu – Radziviłaŭ. Dziakujučy vyłučeńniu jaje ŭ aŭtanomnuju adzinku ŭ sistemie lasnoha haspadarańnia Radziviłaŭ, pušča zachavałasia jak cełaje nie tolki na karcie, ale i ŭ histaryčnaj śviadomaści nasielnictva.
U puščy kancentravałasia lasnaja pramysłovaść (lesazdabyča i lesaapracoŭka) i promysły (palavańnie, babroŭnicta, bortnictva i inš.), jakija byli adnym z asnoŭnych ekanamičnych składnikaŭ rehijona. Mienavita pradukty lesu byli adnym z hałoŭnych abjektaŭ ekspartu na ziemlach Radziviłaŭ, što ŭ značnaj stupieni i farmavała finansava-palityčnuju mahutnaść hetaha mahnackaha rodu.
