Na fonie ŭkrainskich padziej ES i ZŠA stała nie da Biełarusi. Padčas ciapierašniaha niaśmiełaha paciapleńnia stasunkaŭ z aficyjnym Minskam Zachad, vierahodna, nie budzie asabliva nastojvać na demakratyzacyi. Ci aznačaje heta, što da kanca epochi Łukašenki palityčnych reformaŭ u Biełarusi čakać nie davodzicca?
«Zamarazki» niepaźbiežnyja?
Padziei va Ukrainie pryviali da taho, što biełaruskaja prablema dla ES i ZŠA adyšła na druhi płan: kali na konie pytańnie vajny, palitykam nie da prablem demakratyi, pravoŭ čałavieka, palitviaźniaŭ.
— Na fonie ŭkrainskich padziejaŭ biełaruskaja stabilnaść vyrasła ŭ vačach zachodnich demakratyj. Dy i enierharesursy tranzitam praź Biełaruś u Jeŭropu iduć stabilna. Da taho ž, u paraŭnańni z Pucinym, dla Zachadu Łukašenka taksama ŭžo nie taki «drenny chłopiec», — ličyć palitołah Valer Karbalevič.
Biełaruś nikoli i nie była siarod hałoŭnych pryjarytetaŭ Zachadu, zaŭvažaje dyrektar Centra jeŭrapiejskaj transfarmacyi Andrej Jahoraŭ.
— Inšaja sprava, što ŭkrainskija padziei źmianili hieapalityčny raskład i palityku mižnarodnych subjektaŭ u rehijonie. Pieraasensoŭvajucca ahulnyja padychody ŭ halinie biaśpieki, palityčnaha supracoŭnictva, — adznačaje palitołah.
Na dumku Andreja Jahorava, u Zachadu da hetaha času niama asensavanaj stratehii ŭ dačynieńni da prablemnych krainaŭ rehijonu — Biełarusi, Azierbajdžanu, Armienii. Jeŭrapiejskim palitykam nie padabajecca toje, što tut adbyvajecca. Jany razumiejuć, što ŭ doŭhaterminovym režymie hetaja situacyja nie zabiaśpiečvaje stabilnaści i biaśpieki. Ale de-fakta zrabić z hetym ničoha nie mohuć.
— Voś čamu adnosiny raźvivajucca pa pryncypie arelaŭ: zamarozka — paciapleńnie, zamarozka — paciapleńnie. Zaraz my na stadyi čarhovaj adlihi, jakaja pačałasia z kanca 2013 hoda. Ale bieź pieraasensavańnia ahulnych padychodaŭ z boku ES ekscesy niepaźbiežnyja. I znoŭ nastupiać čarhovyja «zamarazki», — prahnazuje ekśpiert.
Palityčnych reformaŭ u Biełarusi nie budzie. Navat «kaśmietyčnych»
— U bližejšaj pierśpiektyvie nie budzie ni najmienšych pasłableńniaŭ dla apazicyi i palityčnych apanientaŭ, — na hetym, na dumku Andreja Jahorava, nie budzie nastojvać Zachad, dy i biełaruskaje hramadstva, napałochanaje ŭkrainskim kryzisam, stała jašče vyšej šanavać stabilnaść i spakojna pastavicca da represij suprać apazicyi, jakaja ŭ jaho vačach asacyjujecca z Majdanam i chaosam.
Da taho ž, adnym z hałoŭnych urokaŭ 2010 hoda dla Łukašenki stała toje, što nie treba adpuskać lejcy i ładzić libieralizacyju. Dy i Majdan pakazaŭ biełaruskaj uładzie, što pratesty treba dušyć u zarodku.
— Isnujučaja madel aptymalnaja dla ŭtrymańnia ŭłady, i źmianiać što-niebudź u joj siońnia niama patreby, — ličyć Valeryj Karbalevič.
Padzialaje hety punkt hledžańnia i Andrej Jahoraŭ.
— Ništo nie zmušaje siońnia ŭłada pravodzić palityčnyja reformy, — tłumačyć svaju pazicyju palitołah. — Niama ni ekanamičnych pryčyn, ni ŭnutranych pracesaŭ u krainie, jakija b prymusili jaje pajści na hety krok.
Byccam by zmušaje da reformaŭ ekanamičnaja situacyja. Ale siońnia dla Biełarusi znoŭ składvajecca vyhadnaja ekanamičnaja kanjunktura dziakujučy sankcyjam ES suprać Rasii. Akramia taho, Rasieja nie admovicca subsidziravać Biełaruś choć by tamu, što situacyju ŭ Ukrainie jana na svaju karyść nie vyrašyła. Joj nie patrebnyja prablemy ŭnutry Mytnaha sajuza i JEAES.
— Navat kali ekanomika Rasiei budzie padać, chutčej, budzie pakutavać rasijskaje nasielnictva, čym Rasieja admovicca ad padtrymki satelita, — prahnazuje Andrej Jahoraŭ.
«Łukašenka nikudy sychodzić nie źbirajecca»
Ale ž va ŭłady mohuć być i svaje intaresy. Ci mahčymyja choć by hulnia ŭ šmatpartyjnaść (a tema stvareńnia «partyi ŭłady» na bazie «Biełaj Rusi» pieryjadyčna aktualizujecca), ukaranieńnie praparcyjnaj vybarčaj sistemy? Da taho ž rana ci pozna treba zadumvacca i pra miechanizmy pieradačy ŭłady.
— Ja nie baču, dla čaho Łukašenku patrebna partyja ŭłady, — adkazvaje Valeryj Karbalevič. — Siońniašniaja sistema pracuje i daje patrebny vynik. Pahroz joj niama, i ad dabra dabra nie šukajuć. Pierachod ža da praparcyjnaj sistemy pryviadzie da źmieny sistemy pazicyjanavańnia ŭłady, palityčnych partyj. Pradstaŭniki partyj pavinny buduć apielavać da hramadstva, im treba davać dostup da ŚMI, u tym liku da telebačańnia. Sensu ŭ hetym niama. A pytańnie ab pieradačy ŭłady ŭ Biełarusi naohuł nie staić. Łukašenka nikudy sychodzić nie źbirajecca, — ličyć ekśpiert.
Jakija palityčnyja reformy patrebnyja krainie?
Hałoŭnaj palityčnaj pieramienaj pavinny stać decentralizacyja kiravańnia i reforma sudovaj sistemy, ličyć namieśnik staršyni hramadzianskaj kampanii «Havary praŭdu» Andrej Dźmitryjeŭ.
— Stvareńnie realnaha miascovaha samakiravańnia z samastojnymi biudžetami i abranymi, a nie pryznačanymi merami, i niezaležnaja sudovaja ŭłada — heta daść mahčymaść uklučyć hramadstva ŭ pryniaćcie palityčnych rašeńniaŭ i zabiaśpiečyć viaršenstva zakona, — adznačaje jon.
Čynoŭnik pavinien stracić prava prymać asabistym rašeńniem biez ahladki na hramadstva. Viadoma, treba stvaryć i zbałansavanuju sistemu ŭ centry, viarnuć paŭnamoctvy parłamientu.
— Ale biez decentralizacyi ŭnizie i niezaležnaj sudovaj sistemy viertykal chutka adnović svaje pazicyi, — ličyć palityk.
«Łukašenka budzie da kanca trymacca za isnujučuju sistemu»
Ale kali hramadstva ŭsio ž zadumajecca ab reformach? Skažam, u vypadku paharšeńnia ekanamičnaj situacyi, što vyhladaje zusim nie fantastyčna. Bo biez palityčnych niemahčymyja i kali-niebudź značnyja ekanamičnyja reformy. Jakaja palityčnaja sistema bolš pryvabnaja dla Biełarusi na pieryjad refarmavańnia: prezidenckaja ci parłamienckaja respublika?
Praktyčna ŭsiomahutnaja vykanaŭčaja ŭłada ci zrazańnie jaje paŭnamoctvaŭ na karyść inšych halin? Pytańnie nie biaździejnaje — pravieści balučyja ekanamičnyja reformy praściej pry mocnaj vykanaŭčaj uładzie. Prykładaŭ mnostva — ad Aŭhusta Pinačeta ŭ Čyli da Li Kuan Ju ŭ Sinhapury. U toj ža čas pry parłamienckaj respublicy «razhuł demakratyi» paprostu moža pryvieści da taho, što reformy buduć buksavać. Bolš za toje, uźniknie anarchija, pry jakoj całkam vierahodna ŭźniknieńnie aŭtarytaryzmu 2,0.
— Biełarusi patrebien bałans uładaŭ, — ličyć Andrej Dźmitryjeŭ. — Prezident patrebien, ale premjera pavinien pryznačać parłamient. Aŭtarytaryzm zaležyć nie ad formy praŭleńnia, a ad adsutnaści realnaha padziełu ŭładaŭ i niazdolnaści ci niežadańnia hramadstva zajavić pra svajo prava prymać rašeńni. Što tyčycca pierachodnaha pieryjadu, to dla pośpiechu tut patrebien nie «biazdumny kułak», a nacyjanalnaja zhoda pa asnoŭnych kaštoŭnaściach i pryncypovych pytańniach.
Siońnia biełaruskaje hramadstva aryjentavana na mocnuju ŭładu: «u krainie pavinien być haspadar». Što takoje parłamienckaja sistema, bolšaści pradstaŭnikoŭ elektaratu niezrazumieła, tamu palityčnyja siły, jakija prapanujuć takuju formu, nie buduć padtrymany, ličyć Valeryj Karbalevič.
Takaja situacyja siońnia. A što budzie ŭ toj momant, kali hetaje pytańnie stanie aktualnym, palitołah prahnazavać nie biarecca.
Što tyčycca situacyi, kali aŭtarytarny lidar žorstkaj rukoj pravodzić niepapularnyja ŭ hramadstvie ekanamičnyja reformy, — heta było b, na dumku Valeryja Karbaleviča, niadrennym varyjantam. Ale ŭjavić sabie ŭ hetaj roli Alaksandra Łukašenki palitołahu ciažka.
— Reformy — heta ŭ tym liku i źmiena ładu, a vobraz refarmatara dla Łukašenki nienaturalny, — ličyć ekśpiert. — Jaho elektarat nie zrazumieje i nie padtrymaje takuju pieramienu.
Pieryjad reformaŭ vielmi niebiaśpiečny dla palitykaŭ — uspomnim i Alaksandra II, i Mikitu Chruščova. Valeryj Karbalevič dumaje, što Łukašenka «budzie da kanca trymacca za isnujučuju sistemu».
— Madel aŭtarytarnaj madernizacyi, viadoma, vielmi pryvabnaja. Viadomyja i paśpiachovyja prykłady, — kaža Andrej Jahoraŭ. — Inšaja sprava, što, jak mnie zdajecca, Łukašenka psichałahična nie zdolny ŭziać na siabie rolu refarmatara. Toj ža Pinačet prychodziŭ mienavita dla taho, kab pravieści reformy. I, darečy, admoviŭšysia paśla ad ułady, drenna skončyŭ. Łukašenka ž viedaje, što strata kiravalnaści budzie mieć nastupstvy. I ryzyki vielmi istotnyja. Naŭrad ci jon na heta pojdzie.
U toj ža čas, padkreślivaje ekśpiert, dla praviadzieńnia reformaŭ nieabchodnyja šyrokija paŭnamoctvy vykanaŭčaj ułady. Parłamienckaja forma praŭleńnia drenna prystasavanaja da takich vyprabavańniaŭ.
— Anarchičnyja, demakratyčnaja situacyja a-la Biełaruś 1992—1994 hadoŭ nie spryjaje praviadzieńniu reformaŭ, — padkreślivaje Andrej Jahoraŭ.
U vypadku prychodu prezidenta-refarmatara, ekśpiert nie raić mianiać dziejučuju Kanstytucyju — paŭnamoctvy va ŭrada refarmataraŭ pavinny być vialikija. Inakš nie paźbiehnuć chaosu.
— A voś tady sapraŭdy mahčyma źjaŭleńnie aŭtarytaryzmu. Navat nie 2,0, a, pa anałohii z Windows, 3,11. Heta značyć, istotna horšy i prymityŭniejšy, čym toj, ź jakim my majem spravu siońnia, — prahnazuje palitołah.
Ale heta, miarkujučy pa ŭsim, sprava dalokaj budučyni. A pakul bolšaści palityčnyja reformy nie patrebnyja. Padobna na toje, što tezis «ad dabra dabra nie šukajuć» aktualny nie tolki va ŭładzie, ale i dla značnaj častki biełaruskaha hramadstva.
Daviedka «Zaŭtra tvajoj krainy»
U ramkach prajekta «Rieforum», jaki realizujecca pry ŭdziele BISS pad ehidaj Jeŭrakamisii, palitykaŭ i hramadzianskich aktyvistaŭ spytali ab tym, u jakoj śfiery jany chočuć reformaŭ bolš za ŭsio: dla svajoj arhanizacyi i dla krainy. U abodvuch pytańniach ź vielizarnym pieravahaj lidziruje palityka. 53% apytanych pradstaŭnikoŭ apazicyi i treciaha siektara chočuć reformaŭ u hetaj śfiery dla svajoj arhanizacyi, 58% — kali havorka idzie pra Biełaruś u cełym. Dalej idzie ekanomika (14% i 30% adpaviedna) i adukacyja (15% i 6%).
«Hałoŭnaje — heta vopyt!» Łukašenka nazvaŭ, kaho bačyć nastupnym prezidentam14
Kamientary