Toj samy nož
Testamient U.Žyłki
Natalla Hardzijenka i Hanna Zapartyka
6 kastryčnika adznačajecca Dzień archivista, i siońnia padčas CHII Archiŭnych čytańniaŭ adbyłasia pieradača aŭtohrafaŭ Janki Kupały i Uładzimira Žyłki ź Biełaruskaha instytuta navuki i mastactva ŭ Ńju-Jorku (BINIM) u Biełaruski dziaržaŭny archiŭ-muziej litaratury i mastactva (BDAMŁM).
Pradstaŭnik BINiM u Biełarusi kandydat histaryčnych navuk, kiraŭnik Centra kamplektavańnia i vyvučeńnia dakumientalnaj spadčyny biełaruskaha zamiežža Natalla Hardzijenka raspaviała prysutnym pra historyju pieradadzienych rarytetaŭ, vyviezienych niemcami ź Biełarusi ŭ 1944 h.
Narabavanaje na ŭschodnich terytoryjach było źvieziena ŭ schoviščy ŭ polskim Racibory, dzie paŭtara hoda pracavaŭ Centr pa vyvučeńni balšavizmu. Bolš za try sotni supracoŭnikaŭ zajmalisia daśledavańniem vyviezienych z roznych krain zboraŭ.
Siarod tych, chto ŭdzielničaŭ u «papiarovych» pracach u Racibory, byli aŭtar «Dziońnika» Dźmitry Siamionaŭ dy jahony apiakun Anton Šukiełojć, a taksama Apałonija i Zora Savionki.
Vitaŭt Kipiel zhadvaŭ: «U niejkim časie ŭbačyŭšy ŭ tych kupach Kupałavy manuskrypty, jak i niekatoryja inšyja, niechta z taje hrupy biełaruskich pracaŭnikoŭ vynies ich, i jany apynulisia ŭ siamji Savionkaŭ».
Tak kaštoŭnyja aŭtohrafy, razam ź siamjoj Savionkaŭ pierajechali ŭ ZŠA i paźniej byli pieradadzienyja ŭ BINIM. Častka na pačatku 1970-ch praź biskupa Časłava Sipoviča była pieradadzienaja na zachavańnie ŭ Biełaruskuju biblijateku imia F. Skaryny ŭ Łondanie, niekatoryja ŭ 1988 h. Janka Zaprudnik pieradaŭ u Dziaržaŭny litaraturny muziej Janki Kupały ŭ Minsku. A rukapis častki paemy «Bieznazoŭnaje» zastaŭsia ŭ BINiMie i mieŭsia być pieradadzieny razam ź inšymi dakumientami ŭ Ńju-Jorskuju publičnuju biblijateku.
Adnak pierakanańnie, što biełaruskija kaštoŭnaści musiać zachoŭvacca ŭ Biełarusi — pieramahło i siońnia hety rukapis ź inicyjatyvy Vitaŭta Kipiela i Lavona Jureviča viartajecca na radzimu — u fondy BDAŁiMa.
Kudy b trapili tyja rukapisy, kali b nie byli ŭratavanyja ŭciekačami-biełarusami, skazać składana. Racibor u 1945 h. byŭ zachopleny savieckim vojskam, adnak daloka nie ŭsio z tych dakumientaŭ viarnułasia na radzimu. Niekatoryja zbory, prykładam, Smalenski archiŭ, dzie byli i niekatoryja biełaruskija materyjały, apynulisia ŭ Nacyjanalnym archivie ŭ Vašynhtonie. Ale vidavočna, što znojdzienaje i vyniesienaje z tych schoviščaŭ biełarusami pry kancy vajny było ŭratavana dla biełaruskaj kultury.
Viadomy prykład, kali ratavać kaštoŭnyja rukapisy davodziłasia nie tolki ad niemcaŭ, ale i ad NKVD.
Tak było z aŭtohrafam «Testamienta» Uładzimira Žyłki, jaki byŭ pieradadzieny Jaŭchimu Kipielu niezadoŭha da śmierci paeta ŭ vysyłcy.
Praz hady vysialeńniaŭ i pieratrusy siamja Kipielaŭ zdoleła zachavać hety dakumient, i viarnuŭšysia ŭ časie vajny ŭ Minsk, Jaŭchim Kipiel adrazu ź ciahnika skiravaŭsia ŭ redakcyju «Biełaruskaj haziety», kab dać tekst dla publikacyi. I dalej aŭtohraf prajšoŭ razam sa svaimi ratavalnikami praz vyprabavańni ŭ pavajennaj Niamieččynie i trapiŭ u ZŠA, dzie pieradadzieny ŭ BINiM.
Siońnia ŭ BDAMŁM byŭ pieradadzieny i «Kupałavy nož».
Jon byŭ pieradadzieny ŭ BINIM paetam Michasiom Kavylom. U svaju čarhu paet atrymaŭ toj nož ad hramadskaha dziejača Juryja Sabaleŭskaha, jaki, apynuŭšysia ŭ časie niamieckaj akupacyi ŭ Minsku, pajšoŭ na papiališča Kupałavaj chaty, dzie znajšoŭ nož, pra jaki minskija intelihienty tady skazali, što bačyli taki na stale Kupałavaha kabinieta.
Bolš za toje, niechta vykazaŭ viersiju, što mienavita hetym nažom dla papiery Kupała sprabavaŭ ździejśnić samahubstva. Adnak dakładna skazać, što heta toj samy nož, pakul niemahčyma.
Viadoma, heta tolki nievialikaja častka biełaruskich kaštoŭnaściaŭ, što apynulisia ŭ časie vajny pa-za miežami Biełarusi, razam z emihrantami i byli ŭratavanyja.
U stvorany pry BDAMŁM Centr kamplektavańnia i vyvučeńnia dakumientalnaj spadčyny biełaruskaha zamiežža pieradajucca i kaštoŭnyja materyjały, źviazanyja ź dziejnaściu samich emihrantaŭ.
Tak, niadaŭna byli atrymanyja dakumienty Antona Adamoviča z davajennaha času, artefakty z žyćcia biełarusaŭ u łahierach dla pieramieščanych asobaŭ u Niamieččynie (naprykład, zroblenyja piśmieńnikam Lavonam Savionkam šachmaty i karty), i inšyja rarytety. Usio heta možna ŭbačyć na nievialikaj vystavie, zładžanaj śpiecylna dla Archiŭnych čytańniaŭ.
