Biełaruskaja litaratura stvarałasia na padstavie vusna-paetyčnaj spadčyny, kalkavała ŭsie jaje idejna-estetyčnyja sensy i źmiesty, usiu «praŭdu i kryŭdu» padzialała jak svaju. Praciahły čas jana vydatna maskiravałasia pad narodnyja kazańni i pieśni, nie žadajučy sabie ničoha bolšaha.
Malunak Napaleona Ordy
Kali karystacca terminalohijaj amerykanskaha daśledčyka R. Braŭna, jaki padzialaŭ «vysokuju» i «masavuju» litaraturu pa pryncypu «vynachodlivaści» (invention) i «pradkazalnaści» (convention), dyk možna śćviardžać, što biełaruskaja litaratura kanca XIX-ha — pačatka XX stahodździa, ad F. Bahuševiča i da piśmieńnikaŭ-«našaniŭcaŭ», była całkam pradkazalnaj, vytłumačalnaj. Miežy čytackaj aŭdytoryi, jaje husty i ŭjaŭleńni ab śviecie i mastackaj tvorčaści, byli i miežami samoj litaratury. Našy pieršyja paety, prazaiki i dramaturhi pačuvalisia jak ryby ŭ vadzie narodnaj stychii. Nia dziva, što maładoje słoŭnaje mastactva adrazu zrabiłasia papularnym, masavym. O, takija tvory chacieŭ čuć biełaruski narod — jon byŭ ich saaŭtaram, jon paznavaŭ tut samoha siabie, i toje ciešyła samalubstva!
Ź ciaham času, i heta zaŭvažna ŭ tvorčaści siabroŭ litabjadnańniaŭ «Maładniak» i «Ŭzvyšša», u biełaruskaj litaratury paboleła vynachodnictva, «štukarstva»; mastackaje myśleńnie piśmieńnikaŭ usio čaściej pieraadolvała miežy zvykłaj akvatoryi.
Adnak biełaruskaja invention zusim nia mieła namieru raspačać supraćstajańnie z convention albo zaśviedčyć ułasnuju mastackuju niezaležnaść, skłaści manifest. K. Čorny, Ju. Vićbič, Ł. Kaluha, dziesiatki inšych litarataraŭ-«štukaroŭ», jakija ładzili raznastajnyja eksperymenty va ŭłasnaj tvorčaści, praciahvali zastavacca masavymi piśmieńnikami. Syny svajho narodu, biaźmiežna ŭdziačnyja baćkoŭskaj ziamli, jany zusim nie imknulisia tvaryć na samocie inšy, admietny vobraz śvietu, pasiarod jakoha b ŭźnimałasia «Vieža sa słanovaj kostki», apisanaja H. Flaberam. Mastactva dziela mastactva ich nasamreč nie cikaviła — nichto nie źbiraŭsia pryśviačać hetamu žyćcio.
U adroźnieńnie ad M. Bahdanoviča, jaki «šukaŭ matematyčna pravilnaha i viernaha sposabu aceny tvoraŭ i pryjšoŭ da vyvadu, što taki sposab možna znajści, kali razłažyć tvor na paasobnyja abrazy, zvaroty i słovy» (V. Łastoŭski), «maładniakoŭcy» i «ŭzvyšaŭcy» pry ŭsim svaim niepadabienstvie mieli namier i dalej pracavać u rečyščy narodnaj litaratury. Tut, u zvykłych vobrazach i kraskach, było znajomaje zdarovaje žyćcio, sapraŭdnaja elitarnaść.
Što važna, ad čytača pa-raniejšamu nie patrabavałasia specyjalnaj nastrojki, svojeasablivaj razumovaj pracy, hetak nieabchodnaj dla ŭspryniaćcia «vysokaj» litaratury. Anijakaha «sadu ściežak, jakija razychodziacca» zbudavana nie było — navošta jon, kali jość zvykłyja ściežki-darožki, ahulnyja dla ŭsich dumki?
Išoŭ čas, ale elitarnaści biełaruskaja litaratura nie prydbała, tolki što indyvidualizmu krychu ŭ joj paboleła i novych temaŭ: vajna, NTR, vioska-horad, radyjacyja etc. Invention i convention pa-raniejšamu aničoha nia značyli ŭ biełaruskaj litaraturnaj prastory 50-80-ch hadoŭ. Mastackija eksperymenty pravodzilisia tolki zredčasu, abryvać tvory na samym cikavym miescy albo apisvać niepieraryŭnaść parkaŭ masava nichto nie imknuŭsia — i nie z-za taho, što kamunistyja presinhavali mastakoŭ, prymušajučy ich šychtavacca na placu sacyjalistyčnaha realizmu, a tamu što najpierš sami tvorcy prahnuli jednaści z nacyjanalnaj litaraturna-mastackaj tradycyjaj. U. Karatkievič, I. Ptašnikaŭ, M. Stralcoŭ i inš. — usie jany byli «masavymi» piśmieńnikami i dobrymi naščadkami škoły «starych majstroŭ». Ich teksty razumieli viaskoŭcy i haradžanie, dvorniki i nastaŭniki, šarahovyja słužboŭcy i partyjnyja bonzy, takija jak P. Mašeraŭ. Heta była pa-raniejšamu narodnaja tvorčaść ad imia naroda ŭ zvykłych formach ź jasnymi pasłańniami.
Kali ž SSSR skanaŭ i Biełaruś atrymała niezaležnaść, to zdavałasia, byccam pieravažnaja bolšaść biełaruskich piśmieńnikaŭ, u pieršuju čarhu pakaleńnie Y, zojmiecca vyrašeńniem čysta mastackich, intelektualna-filazofskich zadačaŭ, budoŭlaj Viežy sa słanovaj kostki pa prykładu mastakoŭ ź inšych krainaŭ śvietu. Zdavałasia, što narešcie buduć rasstaŭleny ŭsie kropki nad «i»: Aleś Razanaŭ jak typ mastaka i prykład litaraturnaj vynachodlivaści budzie nie adzin u poli voin; Ivana Šamiakina narešcie pryludna nazavuć beletrystam albo pahodziacca, uzvažyŭšy, što A. Hłobus — nie biełaruski Dž. Selindžer, jak paśpiašaŭsia abvieścić ab tym časopis «ARCHE», a litaraturny pop-art, i h. d.
Mnohaje musiła adbycca ŭ biełaruskaj litaratury, jakuju ŭ dalokim 1913-m V. Łastoŭski prapanoŭvaŭ «mieryć mierkaj eŭrapiejskaj», i ci chapiła b tut adnych hramadzkich inicyjatyvaŭ — «Tutejšych» dyj brazhańnia ŭ taziki? A potym, zusim chutka, zdaryłasia niepapraŭnaje: zamiest Viežy sa słanovaj kostki paŭstali Kardyljery novych ijerarchijaŭ i etalonaŭ.
Novyja hory vyraśli za ličanyja hady va ŭmovach adsutnaści nacyjanalnych palityčnych i kulturnych elitaŭ, adukacyjnych i navukovych instytucyjaŭ, svabodnaha kamercyjnaha rynku, hibieńnia litaraturnaj krytyki na peryferyi litpracesu, straty čytackaj uvahi etc. Karystajučysia spryjalnym momantam, chitryja handlary, menedžery i mastaki-kanjunkturščyki abviaścili najnoŭšaje «apazycyjnaje» mastactva nie prosta vysokajakasnym, a «elitarnym», pastavili ŭsie hrošy zdabytych hrantaŭ na invention, zusim nie źbirajučysia stvarać «novuju» litaraturu. «I zadom napieried, sovsiem naoborot» — u hramadztvie biez refleksii tolki tak i byvaje.
Ad novaj litaraturnaj paradyhmy ŭ ludziej užo «razrucha v hołovach»; jurlivaje i vynachodlivaje mastactva nie dla ŭsich biare vierch, a našyja niešmatlikija čytačy dušacca, ale čytajuć tyja hrafamanskija pošłyja knihi — «niečto biez formy, tieni bieź ćvieta, myšcy biez siły, žiest biez dvižieńja».
Pryjšoŭ čas abviaścić boj iłžyvaj «vysokaj» litaratury, jakaja byccam 3D-prajekcyja paŭstała zamiest niastvoranaj u Biełarusi Viežy sa słanovaj kostki. Čas pryznacca najpierš samim sabie i davieści da viedama inšych, što sonvention — biełaruski idejna-estetyčny kanon, taja hleba, ź jakoj raście naš litaraturny višniovy sad.
