«Jany adrazu z mašyny byli źniatyja i raścisnutyja hruzavoj aŭtamašynaj»
«U vyniku najezdu mašyny»
Sioletni śpis trahičnych hadavinaŭ historyi adkryvaje 12 studzienia. Hetaja data paznačanaja daloka nie va ŭsich kalendarach. Miž tym, u hety dzień 60 hadoŭ tamu adbyłosia adno z najbolš hniusnych złačynstvaŭ XX stahodździa…
13 studzienia 1948 hodu rabočyja adnaho ź mienskich zavodaŭ, idučy na ranišniuju źmienu, na vulicy ŭbačyli miortvyja cieły dvuch čałaviek. Heta byli znakamity jaŭrejski aktor Sałamon Michoełs i teatralny dziejač Hołubaŭ‑Patapaŭ. (Jak potym vyśvietlicca — sakretny supracoŭnik dziaržbiaśpieki.)
Praź niekalki dzion Stalin atrymaŭ rapart MUS SSSR, zasnavany na papiarednim śledztvie biełaruskaj milicyi.
Trupy byli znojdzienyja ŭ 7 hadzinaŭ 10 chvilinaŭ ranicy. Milicyja, jakaja vyjechała na miesca zdareńnia, znajšła «…dva mužčynskija trupy, jakija lažali tvaram dołu. Kala trupaŭ była vialikaja kolkaść kryvi. Vopratka, dakumenty i kaštoŭnaści nie byli kranutyja…U abodvuch byli pałamanyja rebry…Kala trupaŭ vyjaŭlenyja ślady hruzavych mašynaŭ, častkova zaniesienyja śnieham. Pavodle ahladu miesca zdareńnia i pieršasnaha zaklučeńnia medyčnych ekspertaŭ, śmierć Michoełsa i Hołubava‑Patapava adbyłasia ŭ vyniku najezdu aŭtamašyny, jakaja jechała ź pieravyšanaj chutkaściu i nahnała ich, idučy pad krutym uchiłam…» (Z materyjałaŭ «Asobaj papki» Stalina, jakaja zachoŭvajecca ŭ dziaržaŭnym archivie RF.)
Z Maskvy ŭ Miensk vyjechała aperatyŭnaja hrupa. Milicyja pravieryła amal 4 tysiačy aŭtamašyn, jakija ŭnačy z 12‑ha na 13‑ha studzienia adsutničali ŭ haražach. Ale śladoŭ kryvi albo futraŭ, jakija byli na zahibłych, ni na adnoj mašynie nie znajšli. Nie było vyjaŭlena j śladoŭ alkaholu ŭ kryvi zahibłych. Śledztva navat nie sprabavała vyśvietlić, jakim čynam dva čałavieki, jakija spynilisia ŭ hateli ŭ centry biełaruskaj stalicy, apynulisia ŭnačy na ŭskrainie horadu.
Pra śmierć Michoełsa aficyjna paviedamiła radyjo 14 studzienia: «Saviecki teatar panies ciažkuju stratu…» Pra pryčyny śmierci ničoha nie havaryłasia. Nekraloh nia byŭ padpisany nikim ź viadomych dziaržaŭnych ci partyjnych kiraŭnikoŭ SSSR. Ale na pachavańni ŭ Maskvie prysutničali viadomyja dziejačy kultury, a taksama žonka Mołatava Palina Žamčužyna. (Paźniej jaje sašluć u lahier.) Imia Michoełsa było prysvojena Dziaržaŭnamu jaŭrejskamu teatru, u jakim jon šmat hadoŭ pracavaŭ. Jašče niekalki miesiacaŭ jaŭrejski teatar praciahvaŭ stavić spektakli, pierš čym byŭ začynieny. Hetaksama ŭ 49‑m hodzie budzie začynieny Dziaržaŭny jaŭrejski teatar u Miensku, jaki isnavaŭ z 1926 hodu.
13 studzienia 1953 hodu — jašče adna kruhłaja data savieckaj historyi — ahienctva TASS paviedamiła pra raskryćcio zmovy «terarystyčnaj hrupy lekaraŭ, jakija stavili na mecie šlacham škodnickaha lekavańnia skaracić žyćcio aktyŭnych dziejačaŭ Savieckaha Sajuzu». Rola lidera «škodnikaŭ» advodziłasia prafesaru Mironu Voŭsi. Hałoŭny terapeŭt Savieckaj Armii, hienerał‑major medyčnaj słužby Voŭsi, nibyta, atrmlivaŭ dyrektyvy ad arhanizacyi «Džojnt», stvoranaj amerykanskaj vyviedkaj, praź «viadomaha buržuaznaha nacyjanalista Michoełsa». Prafesar byŭ stryječnym bratam Michoełsa, sapraŭdnaje imia j proźvišča jakoha — Šłojme Voŭsi. Abodva braty rodam ź Dźvinsku Viciebskaj huberni.
U adroźnieńnie ad inšaha znakamitaha naradženca Biełarusi Marka Šahała, Michoełsu «paščaściła» zahinuć u Miensku nie pavodle losu, ale volaju pravadyra, jaki dumkami pra Biełaruś naŭrad ci siabie abciažarvaŭ.
Likvidacyja
Paśla śmierci Stalina Łaŭrenci Bieryja, jaki ŭznačaliŭ Ministerstva dziaržaŭnaj biaśpieki, nakiravaŭ u prezydium CK KPSS sakretnuju zapisku «Ab pryciahnieńni da kryminalnaj adkaznaści asobaŭ, vinavatych u zabojstvie Michoełsa i Hołubava». U hetym dakumencie Bieryja spasyłajecca na pakazańni aryštavanaha jašče ŭ 1951 hodzie Viktara Abakumava, jaki da taho byŭ ministram dziaržbiaśpieki: «Nakolki ja pamiataju, u 1948 hodzie kiraŭnik Savieckaha ŭradu I.V.Stalin daŭ mnie terminovaje zadańnie — chutka arhanizavać rabotnikami MDB SSSR likvidacyju MICHOEŁSA pad vyhladam niaščasnaha vypadku, heta značyć, kab MICHOEŁS i jahony spadarožnik zahinuli, trapiŭšy pad aŭtamašynu.
U hetaj ža razmovie pierabiralisia kirujučyja rabotniki MDB SSSR, jakim možna było b daručyć praviadzieńnie ŭkazanaj aperacyi. Było skazana — uskłaści praviadzieńnie aperacyi na AHALCOVA, CANAVU I ŠUBNIAKOVA.
Paśla hetaha AHALCOŬ i ŠUBNIAKOŬ, razam z hrupaj padrychtavanych imi dla hetaj aperacyi rabotnikaŭ, vyjechali ŭ Miensk, dzie sumiesna z CANAVAM i praviali likvidacyju MICHOEŁSA».
Łaŭrencij Canava, daŭni paplečnik Bieryi, na toj momant zajmaŭ post ministra dziaržaŭnaj biaśpieki Biełaruskaj SSR. Siarhiej Ahalcoŭ byŭ pieršym namieśnikam ministra dziaržbiaśpieki SSSR. Jak i Canava, jon mieŭ zvańnie hienerał‑lejtenanta. A pałkoŭnik Fiodar Šubniakoŭ byŭ načalnikam sakretnaha adździełu kontravyviedki, jaki zajmaŭsia, pamiž inšaha, dyversijami i likvidacyjami ŭ miežach SSSR.
Canavu, jaki z 1952 hodu byŭ «na pensii», dapytali pa spravie, taksama, jak pierad tym Ahalcova. Canava napisaŭ u svajoj dakładnoj zapiscy:
«…AHALCOŬ skazaŭ nam, što pavodle rašeńnia Ŭradu i asabistaha ŭkazańnia tavaryša I.V.Stalina pavinien być źlikvidavany MICHOEŁS, jaki praź dzień ci dva pryjaždžaje ŭ Miensk u spravach słužby… Zabojstva MICHOEŁSA było ažyćcioŭlena u dakładnaj adpaviednaści z hetym planam…Prykładna a 10‑j hadzinie viečara MICHOEŁSA i HOŁUBAVA zavieźli ŭ dvor lecišča. (Lecišča Canavy pad Mienskam — V.T.) Jany adrazu z mašyny byli źniatyja i raścisnutyja hruzavoj aŭtamašynaj. Prykładna ŭ 12 hadzinaŭ načy, kali pa horadzie Miensku ruch ludziej źmianšajecca, trupy MICHOEŁSA i HOŁUBAVA byli pahružanyja na hruzavuju mašynu, adviezienyja i kinutyja na adnoj z hłuchich vulic horadu. Ranicaj jany byli znojdzienyja rabočymi, jakija ab hetym paviedamili ŭ milicyju».
Vynikam dakładnoj zapiski Bieryi ŭ prezydyjum CK staŭ aryšt Ahalcova, a potym i Canavy. Šubniakoŭ na toj momant užo siadzieŭ u turmie ŭ suviazi ź inšaj spravaj. Adnak, u 1953‑m, paśla «vykryćcia» i rasstrełu Bieryi jak zamiežnaha špijona, Šubniakova i Ahalcova vypuścili. A Canava skončyŭ žyćcio samahubstvam u kamery.
Biazrodnyja kasmapality
Napeŭna, u Bieryi ŭ 1953‑m mahli być niejkija svaje, nie zusim jasnyja matyvy dla aryštu stalinskich «hebistaŭ». Ale heta nie aznačaje, što ŭkazańnie źlikvidavać vydatnaha jaŭrejskaha artysta nie mahło sychodzić ad Stalina. Praŭda, Žares Miadźviedzieŭ u svajoj rabocie, pryśviečanaj zabojstvu Michoełsa, vykazvaje dumku, što Stalin moh źniščyć jaho ŭ suviazi z datyčnaściu da «spravy Aliłujevaj» — žonki pravadyra.
Jak by tam ni było, imia Michoełsa było vykarystana napoŭnicu pry kancy 1948 hodu pry arhanizacyi spravy «Jaŭrejskaha antyfašysckaha kamitetu». Hety kamitet byŭ utvorany ŭ 1942‑m hodzie ź inicyjatyvy Bieryi z metaj atrymać mižnarodnuju padtrymku ŭ baraćbie z nacysckaj Niamieččynaj — u tym liku j materyjalnuju. U kamitet, jaki ŭznačaliŭ Michoełs, uvajšli piśmieńniki Illa Erenburh i Samuił Maršak, znakamityja na ŭvieś śviet muzyki David Ojstrach i Emil Hilels, inšyja dziejačy kultury. Padčas pajezdak u Anhliju, ZŠA i Kanadu Michoełsu razam ź piśmieńnikam Icykam Feferam udałosia sabrać miljony dalaraŭ u dapamohu savieckim Uzbrojenym siłam. Paśla vajny JAAK spryčyniŭsia da zboru dakumentacyi, jakaja tyčyłasia Hałakostu (masavaha źniščeńnia jaŭrejaŭ hitleraŭcami). U SSSR, adnak, hetaja dziejnaść nie ŭchvalałasia. Vydańnie na rasiejskaj movie tak zvanaj «Čornaj knihi», pryśviečanaj źniščeńniu jaŭrejaŭ, u Savieckim Sajuzie było zabaronienaje.
Siabry kamitetu byli abvinavačanyja ŭ buržuaznym nacyjanaliźmie i kasmapalityźmie. U 1952 hodzie 13 siabraŭ JAAK, siarod jakich byli vydatnyja paety Leŭ Kvitko i Perec Markiš, rasstralali.
Varta nahadać, što za piatnaccać hadoŭ da hetaha, 29 kastryčnika 1937‑ha hodu ŭ Miensku byli rasstralanyja 19 biełaruskich paetaŭ. Siarod ich piaciora pisali na idyš — Branštejn, Duniec, Kulbak, Charyk i Judelson.
U 1921 hodzie, dekretam CVK mova idyš była abvieščanaja adnoj ź dziaržaŭnych movaŭ BSSR. Z 1926‑ha pa 1937‑y na aficyjnym hierbie Biełaruskaj SSR nadpis «Prolatary ŭsich krain, złučajciesia!» dublavaŭsia jašče na troch movach — idyš, polskaj i rasiejskaj.
Minski jaŭrejski teatar i jaho los paśla zabojstva Michoełsa ŭžo zhadvalisia vyšej. U kancy 1948‑ha nia tolki ŭsie knihi Michoełsa, ale ŭvohule ŭsie knihi na idyš u SSSR byli zabaronienyja i skanfiskavanyja ź biblijatek.
Zdavałasia b, paśla Druhoj suśvietnaj vajny, asabliva paśla Niunberhskaha trybunału, kali ŭvieś śviet daviedaŭsia pra złačynstvy suprać čałaviečnaści, pra hitleraŭski hienacyd słavianskich narodaŭ i pra Hałakost, antysemityzm — tym bolš, dziaržaŭny, pavinien byŭ adyści ŭ niabyt razam z hitleryzmam. Ale fašyzm idejna nia byŭ razhromleny. Dy hetaha j nie mahło adbycca ŭ SSSR, dzie panavała idealohija nia mienš biesčałaviečnaja.
9 traŭnia 1945 hodu Stalin abvieściŭ tost na pryjomie ŭ Kramli: «…Ja pju, pierš za ŭsio, za zdaroŭje rasiejskaha narodu, tamu što jon źjaŭlajecca najbolš vydatnaj nacyjaj z usich nacyjaŭ, što ŭvachodziać u skład Savieckaha Sajuzu, …za zdaroŭje rasiejskaha narodu jak kiroŭnaj siły Savieckaha Sajuzu».
Pytańnie samavyznačeńnia nacyjaŭ było zakrytaje na bližejšyja sorak hadoŭ. Jak i pytańnie pavahi da «niaruskich».
Paśla vajny słova «žyd», jakoje maje źniavažlivaje značeńnie ŭ rasiejskaj movie, chočam my taho albo nie, nabyło taki samy sens i ŭ biełaruskaj. Ale ž i litaraturnaje słova «jaŭrej» u kancy 1940‑ch pačało hučać jak synonim «biazrodnaha kasmapalita», i tysiačy savieckich hramadzianaŭ, u tym liku i ŭ Savieckaj Biełarusi, sprabavali ŭsimi siłami źmianić «haniebny» piaty punkt u pašparcie. Praŭda, nia ŭsie. Tamu, dumajecca, «habrej» ci «hebraj» pakul nia mohuć słužyć adekvatnaj zamienaj słova «jaŭrej», bo vyhladajuć usiaho tolki jahonym saramlivym zamieńnikam.
5‑y dzień miesiaca Ijara
14 traŭnia 1948 hodu (pavodle jaŭrejskaha kalendara, na 5‑y dzień miesiaca Ijara 5708 hodu) była abvieščana Dziaržava Izrail. Ciapier šmat dzie možna pračytać pra toje, što izrailskaja dziaržava nibyta abaviazanaja svaim isnavańniem Stalinu. Saviecki Sajuz sapraŭdy padtrymaŭ rezalucyju AAN 1947 hodu ab stvareńni dźviuch palestynskich dziaržavaŭ — arabskaj i jaŭrejskaj. Brytanskaja imperyja tady imkliva hublała svoj upłyŭ u śviecie, u pryvatnaści, i na Blizkim Uschodzie. Sychod brytanskich akupacyjnych vojskaŭ z palestynskich terytoryjaŭ byŭ vyhadny Savieckamu Sajuzu, jaki imknuŭsia da ekspansii dzie tolki možna. Brytancy šukali apiryšča siarod arabaŭ. I Stalin, naturalna, razhladaŭ izrailcianaŭ jak procivahu brytanskamu ŭpłłyvu. A Izrail — u jakaści patencyjnaha chaŭruśnika SSSR u mižnarodnaj palitycy.
Ale ŭ tahačasnaj niapeŭnaj i napružanaj sytuacyi na Blizkim Uschodzie mała chto moh pradbačyć, što Izrailu nia tolki ŭdasca abvieścić niezaležnaść, ale j stvaryć mocnuju dziaržavu, jakaja zdoleje abaranić svoj suverenitet u varožym atačeńni, pryčym samastojna. Jość šmat litaratury i dakumentaŭ, jakija śviedčać: mnohija izrailcianie — udzielniki tahačasnych padziejaŭ — ličać stvareńnie dziaržavy Izrail amal što cudam. Jakomu paspryjaŭ, biezumoŭna, Hałakost.
Kiraŭnik savieckaj delehacyi ŭ AAN Andrej Hramyka niekalki razoŭ vystupaŭ z pałymianymi pramovami ŭ padtrymku stvareńnia jaŭrejskaj dziaržavy. Ale što charakterna — u samim Savieckim Sajuzie hetyja pramovy nidzie nie drukavalisia. Jany pryznačalisia dla zamiežnaj palityki, a nie dla ŭnutranaj.
Adzin z daśledčykaŭ temy — Viktar Bałan, jaki žyvie ŭ ZŠA, pryvodzić cikavuju detal. Napiaredadni novaha, 1948 hodu Michoełs vystupiŭ na viečarynie pamiaci Mendele Mojchier‑Sforyma (jašče adnaho vydatnaha syna Biełarusi) u Politechničnym muzei ŭ Maskvie. Ale nie abmiežavaŭsia kulturnickaj temaj i raspavioŭ ab rašeńni AAN pra stvareńnie jaŭrejskaj dziaržavy i ab pramovach Hramyki. Prysutnyja sustreli hetuju navinu radasnymi avacyjami j vokličami. Bałan miarkuje, što ŭ toj viečar los Michoełsa byŭ pradvyrašany. Ciažka z hetym nie pahadzicca.
Užo ŭ vieraśni 1948‑ha Izrail adchiliŭ prapanovu Maskvy nakiravać tudy «internacyjanalnuju dapamohu». Stalinski ideolah Susłaŭ paśla hetaha zaprasiŭ da siabie aktyvistaŭ Antyfyšysckaha kamitetu i pieradaŭ im mierkavańnie CK KPSS: Izrail, zamiest taho, kab kłapacicca pra patreby jaŭrejskaha narodu, apynuŭsia ŭ farvatery dziaržavaŭ, «varožych spravie miru». U jakaści alternatyvy prapanoŭvałasia stvaryć dziaržavu na hruncie… užo abvieščanaj raniej Birabidžanskaj ASSR u składzie Rasiejskaj Federacyi.
Mendelisty‑marhanisty
Kab nia zvodzić temu 1948 hodu da adnaho tolki nacyjanalnaha pytańnia, varta koratka zhadać jašče adnu zaŭvažnuju i nia mienš złaviesnuju padzieju ŭ historyi. U žniŭni taho hodu prajšła sumnaviadomaja sesija UASHNIŁ (Usiesajuznaj akademii sielskahaspadarčych navuk imia Lenina). Na sesii pad staršynstvam akademika Trafima Łysienki adbyŭsia kančatkovy razhrom u SSSR hienetyki — navuki, bieź jakoj niemahčyma ŭjavić ahromnistuju kolkaść dasiahnieńniaŭ dvaccać pieršaha stahodździa ŭ halinie bijalohii j medycyny. Navuki, asnovy jakoj viadomyja siońnia kožnamu školniku.
Voś tolki adzin prykład, jaki śviedčyć pra ŭzrovień tahačasnaj navukovaj dyskusii: «Jašče nie spyniŭsia hrukat harmataŭ na paloch bitvaŭ, nie pierastała licca kroŭ viernych synoŭ narodu, jakija adstojvali honar, svabodu i niezaležnaść našaj Radzimy, pracaŭniki tyłu dapamahali frontu i adnačasova adnaŭlali razburanyja harady j vioski, fabryki j zavody, a pradstaŭniki mendeleŭska‑morhanaŭskaha kirunku bijalohii tym časam byli zaniatyja vyrašeńniem «najvažniejšaj» zadačy: u jakich suadnosinach u papulacyi hinuli pładovyja muchi u razburanym zachopnikami Varoniežy».
Termin «mendelizm‑marhanizm» utvorany ad imionaŭ českaha manacha Hrehara Mendela, jaki adkryŭ zakony spadčynnaści i amerykanskaha navukoŭca Tomasa Morhana. Jon pieršym staŭ vykarystoŭvać u svajoj labaratoryi much‑drazafiłaŭ, jakija vyjavilisia najbolš zručnym abjektam dla hienetyčnych daśledavańniaŭ (i vykarystoŭvajucca dahetul).
Adnym z «mendelistaŭ‑marhanistaŭ», jakomu ŭdałosia vystupić tady na sesii UASHNIŁ, byŭ biełaruski akademik Anton Žebrak. Užo źniaty na toj momant z pasady prezydenta Akademii navuk BSSR Žebrak adstojvaŭ metady sučasnaj hienetyki i krytykavaŭ toje, što ŭ 1960‑ia hady nazavuć łysienkaŭščynaj.
Tut niama miesca havaryć ab losach Žebraka j Łysienki. Važna pamiatać, što pry kancy 1940‑ch u savieckaj navucy (za vyklučeńniem, mabyć, atamnaj fizyki), panavali dahmatyzm i ciemrašalstva. Akademik Lepiašynskaja, naprykład, biez usialakich vahańniaŭ zajaŭlała, što ŭ jaje labaratoryi ŭdałosia zafiksavać naradžeńnie žyćcia ŭ prabirkach litaralna ź ničoha. Potym vyjaviłasia, što tyja prabirki prosta kiepska myli, i ŭ ich zastavaŭsia brud, ź jakoha vyvodzilisia žyvyja arhanizmy.
Dziaržaŭny abskurantyzm, jak i dziaržaŭny antysemityzm 1948 hodu, naprykład, padajucca źjavami, nasamreč, adnaho paradku.
Stanisłaŭ Ježy Lec pisaŭ niekali, što kožny viek maje svajo siaredniaviečča.
Vyhladaje, što heta dosyć aptymistyčny pohlad na historyju. Šmat jakija rečy ŭ siońniašniaj Biełarusi prymušajuć sumniavacca ŭ tym, što na pačatku novaha tysiačahodździa my z taho stalinskaha siaredniaviečča ŭžo vyrvalisia. I razmova tut, viadoma, nia tolki pra Babrujsk…
P.S.
Darečy, tyja, kamu padałosia, što ličby ŭ naźvie artykułu im štości nahadvajuć — nie pamylajucca. Słavuty raman‑antyŭtopija «1984» Džordža Orŭeła byŭ apublikavany akurat u 1948 hodzie.
