Vielmi časta ja pryhadvaju svajho talenavitaha i adkrytaha dušoj ziemlaka Ściapana Michajłaviča Misko (1930–2010). Kali jon pryjazdžaŭ na Słonimščynu, to zabiahaŭ da mianie ŭ redakcyju rajonnaj haziety, dzie ja pracavaŭ. A kali ja naviedvaŭ Minsk, to taksama zachodziŭ da jaho na pracu ŭ Knižnuju pałatu. Adnojčy ja aśmieliŭsia i zapytaŭsia ŭ jaho: «A ci praŭda, Ściapan Michajłavič, što heta vy napisali radki pra byłoha ministra kultury SSSR Furcavu?»
Ściapan Michajłavič uśmichnuŭsia i nahadaŭ hetyja radki:
Ja ničoha nie bajusia —
Ja na Furcavaj žaniusia:
Budu ščupać siski ja
Samyja marksisckija!
Takaja prypieŭka-žart była darečy, bo kandydat mastactvaznaŭstva, kulturołah Ściapan Misko ŭsio svajo žyćcio addaŭ historyi teatra. Kulturu ŭ SSSR doŭhi čas kuryravała tavaryš Furcava. Tamu ažyćciavić biełaruskija kulturnyja płany takim ludziam, jak Ściapan Misko, tak i nie ŭdałosia. Prosta im nie davali. A hetych płanaŭ było šmat.
Ściapan Misko naradziŭsia 18 studzienia 1930 hoda ŭ vioscy Čamiary Słonimskaha pavieta. Vučyŭsia ŭ miascovaj pačatkovaj škole, paśla skončyŭ biełaruskuju škołu № 1 Słonima i Minski instytut zamiežnych movaŭ. Pra svajo malenstva Ściapan Misko zhadaŭ u artykule «Vioska Čamiary», jaki byŭ apublikavany ŭ 1968 hodzie ŭ časopisie «Połymia»: «Malenstva prajšło ŭ panskaj Polščy. My nie razumieli tady, što takoje akupacyja. Bačyli, jak łoviać ludziej, honiać u turmy, tolki my nie zdahadvalisia, što hetyja ludzi chacieli lepšaj doli dla ŭsich. U škole kryšku razabralisia. Tam ź pieršaha kłasa na pytańnie: «Chto ty taki?» — pavinny byli adkazać: «Polak mały».
Biełaruskich i ruskich knih u vioscy było šmat. My ich čytali doma, viedali napamiać: «Ja mužyk-biełarus, pan sachi i kasy», «Jarka na kaminku smolny korč pałaje», «Chto ty hetki? Svoj, tutejšy». I paźniej užo adčuli, što nijakija my nie palaki, što tutejšy — značyć, biełarus. Niekatoryja polskija pieśni i vieršy nam padabalisia, bo ŭ ich raskazvałasia ab takim ža sialanskim žyćci, jak i naša.
Takoje było naša malenstva. Padros da hadoŭ šaści — dy ŭ pastuški. Pačynaje śvitać, a maci ŭžo budzić. Spačatku łaskava: «Synok, synočak…». A potym i dubca pakaža. Ničoha nie zrobiš, treba. Z pastuška ŭ baranu, z barany ŭ hrabli, ad hrabiel da kasy i płuha — taki šlach viaskovych chłapčukoŭ zachodniebiełaruskaj vioski majho pakaleńnia».
Paśla zakančeńnia instytuta Ściapan Misko viarnuŭsia ŭ Słonim. U pasiołku Albiarcin (ciapier mikrarajon Słonima) u siaredniaj škole šeść hadoŭ vykładaŭ francuzskuju, niamieckuju, biełaruskuju i ruskuju movy. U 1958 hodzie pastupiŭ u aśpiranturu Instytuta mastactvaznaŭstva, etnahrafii i falkłoru. Zatym pracavaŭ u hetym instytucie (zavočna vučyŭsia ŭ daktarantury na kafiedry teatra narodaŭ SSSR u Maskoŭskim instytucie teatralnaha mastactva.
U 1962 hodzie ŭ Kijevie ŭ samoha Maksima Rylskaha abaraniŭ kandydackuju dysiertacyju na temu «Vytoki biełaruskaha narodnaha teatra». Paśla šmat pisaŭ, apublikavaŭ bolš za sotniu artykułaŭ u respublikanskich hazietach, časopisach, zbornikach i almanachach, pryśviečanych biełaruskamu teatru, litaratury, žyvapisu, muzycy. Napisaŭ i doktarskuju dysiertacyju na temu «Biełaruski teatr ad vytokaŭ da pieršaj pałovy XVIII stahodździa». Dysiertacyju abmierkavali, adobryli, ale abaranić jaje Ściapan Misko nie paśpieŭ.
Ściapan Misko, Arsień Lis i Ivan Ciščanka (sprava naleva) u Minsku, 1963 h. Fota z archiva Arsienia Lisa.
U 1974 hodzie jaho zvolnili z pracy z Akademii navuk BSSR, dzie pracavaŭ staršym navukovym supracoŭnikam. «Nas vyhnali tady za «niepravilnyje vzhlady po nacionalnomu voprosu», — raskazaŭ niejak mnie Ściapan Michajłavič. — Vyhnali mianie, Mikołu Praškoviča ź Instytuta litaratury, Viačasłava Rabkieviča ź BiełSE, Alesia Kaŭrusa ź Instytuta movaznaŭstva, Michasia Čarniaŭskaha ź Instytuta historyi. Patraśli niekatorych chłopcaŭ i ŭ Harodni. Mianie trymali ŭ KDB roŭna 6 dzion i ŭsio viali dopyt. Zredku adpuskali pajeści, a paśla znoŭ dapytvali. A paśla, jak pjanicu, adpravili na 10 dzion spačatku ŭ miedvyćviareźnik, a paśla — ubirać śmiećcie i pracavać na Minskim matornym zavodzie. A potym adpuścili…»
Vina Ściapana Misko, pavodle infarmacyi KDB u partyjnyja orhany, pieradusim u CK KPB, zaklučałasia ŭ nacyjanalistyčnaj pazicyi, a faktyčna ŭ tym, što ŭ svaich publikacyjach u pieryjadyčnym druku i ŭ publičnych vystupleńniach na źjezdach tvorčaj intelihiencyi, Ściapan Misko adstojvaŭ pravy biełaruskaj movy, kazaŭ pra jaje nieraŭnapraŭnaje stanovišča ŭ BSSR. Jon prymaŭ aktyŭny ŭdzieł na staronkach haziety «Litaratura i mastactva» i časopisa «Nioman» u dyskusijach pra los nacyj i movaŭ, dzie praktyčna raskrytykavaŭ aficyjnuju kancepcyju tatalitarnaha režymu pra źlićcio movaŭ jak biespadstaŭnuju i psieŭdanavukovuju. Ściapan Misko raskrytykavaŭ viadučych artystaŭ Biełaruskaha Akademičnaha teatra imia Janki Kupały, jakija drenna razmaŭlajuć pa-biełarusku na scenie padčas śpiektaklaŭ…
U abaronu i padtrymku Ściapana Misko vystupiŭ na staronkach «LiMa» i Nił Hilevič. 17 śniežnia 1963 hoda jon pisaŭ: «Užo nie pieršy hod čujucca hałasy spraviadlivaha abureńnia tym, što mnohija akciory biełaruskich teatraŭ vałodajuć biełaruskaj movaj tak, što kab i chacieŭ horš, dyk nielha. Niadbajnyja, abyjakavyja adnosiny akcioraŭ da słova źnižajuć rolu teatraŭ u spravie estetyčnaha vychavańnia pracoŭnych. Hołasam ščyraj zakłapočanaści z hetaha povadu źjaviłasia vystupleńnie Ściapana Misko. Aŭtar pryvodzić kankretnyja i pierakanaŭčyja prykłady, kali navat viadučyja akciory Akademičnaha teatra imia Janki Kupały nie kłapociacca ab čyścini movy i pravilnym litaraturnym vymaŭleńni. Sapraŭdy, kryŭdna: akademičny teatr — i raptam takija moŭnyja advolnaści, takoje hrubaje parušeńnie norm biełaruskaj arfaepii! U hetym — sens i pafas vystupleńnia Ściapana Misko, i kožny niepraduziaty čytač nie moža ź im nie pahadzicca.
Ściapan Misko nie źbiraŭsia pisać navukovy artykuł pa movaznaŭstvu — jon skazaŭ ab tym, što ŭžo daŭno niepakoić mnohich i mnohich ščyrych prychilnikaŭ našaha teatralnaha mastactva. Darečy, i jaho parady nie takija ŭžo absurdnyja. Naprykład, paznajomicca z «Dyjalektałahičnym atłasam biełaruskaj movy» było b vielmi karysna dla kožnaha akciora, chacia, zrazumieła, nie ŭ hetym hałoŭny vychad sa stanovišča. Hałoŭny vychad Ściapan Misko spraviadliva bačyć u tym, kab akciory karystalisia svajoj rabočaj movaj nie tolki na scenie, ale i ŭ štodzionnym pobycie…»
Pa ŭspaminach Misko, samaje hałoŭnaje tady dla KDB było arhanizavać nacyjanalistyčnuju hrupoŭku. Ale hrupoŭki toj nijakaj nie isnavała. Chłopcy ź siemjami pa 15–20 hadoŭ žyli tady biez kvater u akademičnych internatach, bo zajmalisia biełaruskaj kulturaj. Što viedali adzin adnaho, dyk nie mahli nie viedać. Što pisali pra staražytnuju historyju, kulturu i movu biełarusaŭ, dyk tak nakanavana im było. Što jany adnolkava dumali pra trahičnuju historyju svajho naroda i chacieli dla jaho lepšaj budučyni, dyk tak dumali ŭsie ščyryja biełarusy.
Vypuskniki Słonimskaj biełaruskaj SŠ № 1 sustrelisia praz 40 hadoŭ. U trecim šerahu druhi sprava Ściapan Misko, 1988 h.
Misko navat vyklikali na biuro CK KPB pierad plenumam 1974 hoda. Tam pieršy sakratar CK KPB Piotr Mašeraŭ cełuju hadzinu čytaŭ jamu natacyi, što ŭ nas adzin saviecki narod, što ŭ nas budzie adna mova i h.d. A potym pačaŭ kryčać na jaho: «Našiołsia śviadomyj biełorus. Poživioš dva hoda biez raboty, vot posmotrim, kak ty zapojoš… Ty dumaješ, jeśli by ty stał rukovoditielem riespubliki, tak srazu vsie i zahovorili by na biełorusskom jazykie…»
Ale Ściapan Misko nie maŭčaŭ, adstojvaŭ svaje pohlady. Praŭda, paśla biuro CK KPB dva hady jon nie zmoh nidzie ŭładkavacca na pracu. A paśla ŭsio ž jaho ŭziali ŭ Dziaržaŭny muziej BSSR. A pierad piensijaj — pracavaŭ namieśnikam hałoŭnaha redaktara ŭ vydaviectvie «Univiersiteckaje».
U 2000 hodzie asobnym vydańniem vyjšła z druku kniha Ściapana Misko «Školny teatr Biełarusi XVI–XVIII stst.». U joj aŭtar najbolš poŭna daśledavaŭ teatralnaje mastactva Biełarusi pieryjadu siaredniaviečča. Kniha składajecca z troch raździełaŭ. U pieršym raździele daśledčyk raskazaŭ pra toje, jak uźnik školny teatr i što saboj ujaŭlaŭ jaho repiertuar. U druhim raździele asablivuju ŭvahu ŭdzialiŭ analizu intermiedyj, jakija lahli ŭ asnovu prafiesijnaj biełaruskaj dramaturhii. A ŭ trecim raździele ŭ skaročanym vyhladzie dajecca źmiest asobnych intermiedyj.
Viadoma, Ściapan Misko hetym vydańniem nie pretenduje na vyrašeńnie ŭsich prablem, źviazanych z raźvićciom školnaha teatra ŭ Biełarusi. Budučym daśledčykam daviadziecca jašče pierakłaści na biełaruskuju movu ŭsie teksty dram, jakija pisalisia i stavilisia na terytoryi Biełarusi na łacinskaj i polskaj movach, vyjavić mnohich nieviadomych da hetaha času dramaturhaŭ školnaha teatra, daśledavać bolš šyroka teoryju i praktyku školnaha teatra. Adnak i toje, što našamu ziemlaku ŭdałosia adšukać u archivach i starych vydańniach, vielmi karysna dla tych, chto cikavicca historyjaj biełaruskaha teatra.
Padčas adnoj z sustreč pry žyćci Ściapan Michajłavič Misko niejak skazaŭ mnie: «Kali budzieš štości pra mianie pisać, nie zabudź zhadać, što ja źjaŭlajusia siabram Sajuza biełaruskich teatralnych dziejačaŭ z 1964 hoda». Heta ja i rablu.
