Nie Vitryssland, nie Weißrussland, nie Valko-Venäjä, a Biełaruś na ŭsich movach śvietu
Piša Vincuk Viačorka.
Razvažajučy pra nazvy biełaruskaje movy pa-anhielsku , ja byŭ paabiacaŭ źviarnucca da temy imia našaj krainy ŭ inšych movach śvietu.
I voś nahoda: 8 kastryčnika słova «Biełaruś» na roznych movach adnym ź pieršych zahučała u vypuskach navinaŭ. Prafesar Sara Danijus, Nieadmienny sakratar Švedzkaj akademii, abviaščaje rašeńnie apošniaj:
«…Nobelpriset i litteratur år 2015 tilldelas den vitryska författaren Svetlana Aleksijevitj».
Pačuŭšy ŭ žyvoj tranślacyi słova «vitriuska», ja viedaŭ, čyjo imia prahučyć uśled i što sioletni litaraturny Nobel — u Biełarusi. Ale i pierakanaŭsia, što dahetul u Švecyi jak aficyjnyja ŭžyvajucca nazva krainy Vitryssland i prymietnik vitrysk(-a). I hetyja słovy znoŭ pačuli miljony švedaŭ. (Taja abviestka prahučała i pa-anhielsku, z sastarełym prymietnikam Byelorussian — «Bjełoŭrašen», jaki stasujecca i ryfmujecca z «rášen» i jaki taksama pačuli miljony ludziej uva ŭsim śviecie).
Pa-švedzku Ryssland — Rasieja. Voś ža Vitryssland — heta «Biełaja Rasieja», navat nia «Biełaja Ruś», bo histaryčnaja Ruś pa-švedzku Rus abo na łacinski ład Rutenien.
Užo niamała hadoŭ švedzkija hramadzianie rodam ź Biełarusi (piśmieńnik i žurnalist Dźmitry Płaks, historyk Andrej Katlarčuk), švedzkija intelektuały i palityki ładziać kampaniju za ŭžyvańnie słova Belarus i prymietnika belarusisk. I za pastupovuju admovu ad Vitryssland, bo «ŭ śviadomaści ludziej heta niešta na poŭnačy Rasiei, pakrytaje śnieham», — tłumačyŭ žurnalistu tut.by Dźmitry Płaks.
Prablema nie ŭ bieliźné
Biełaruskamoŭny šved — słavist i pravaabaronca, kiraŭnik inicyjatyvy za demakratyju i pravy čałavieka Östgruppen Martyn Ugla — jašče ŭ 2009 hodzie napisaŭ prahramny tekst na temu:
Pavolna, ale ŭpeŭniena imia Biełaruś zamacoŭvajecca ŭ švedzkaj movie, chacia pieravažnaja balšynia švedzkamoŭnych jašče kaža Vitryssland. Dziaržaŭny Departament u apošniaj versii Daviednika inšaziemnych imionaŭ (Utrikes namnbok) piša, što nazva Belarus užyvajecca «ŭ nieaficyjnym kantekście».
Byvaje, što Biełaruś nie adroźnivajuć ad Rasiei nia tolki zvyčajnyja švedy. M. Ugla pryvodzić prykład premjer-ministra F. Rajnfelta, jaki nazvaŭ Biełaruś Rasiejaj padčas parlamenckaj dyskusii. Na dumku M. Ugla, pryčyna błytaniny — mienavita kalanijalnaja nazva Vitryssland.
M. Ugla cytuje vykazvańni specyjalistaŭ-biełarusaznaŭcaŭ. Nils Chokanson tłumačyć u pasłoŭi da svajho pierakładu apovieści Vasila Bykava «Afhaniec» (pa-švedzku «Veteranen»), čamu ŭžyvaje tam nazvu Belarus:
Prablema nie ŭ bieliźnie. «Vit» — dasłoŭny pierakład šmatznačnaha prefiksu bieł-, značeńnia jakoha ŭ hetym kantekście papraŭdzie nichto nia viedaje — «bieły», «čysty», «svabodny» ci «zachodni». Prablema ŭ litaralnym i paśladoŭnym źmiešvańni dźviuch histaryčnych i kulturnych źjavaŭ — Rasiei i Rusi.
Heta vielmi dakładnaje linhvistyčnaje abhruntavańnie taho, što abiedźvie častki kalki «bieły» + «Rasieja» nia majuć dačynieńnia da nazvy Biełarusi. Korań «bieł-» ŭ słovie Biełaruś daŭno straciŭ pačatnuju semantyku, jakoj, zrešty, nichto siońnia i nia viedaje dakładna. I «Ruś» nie «Rasieja». Słova Biełaruś z hledzišča sučasnaje movy sucelnaje i na marfemy nia dzielicca.
Švedzkija movaznaŭcy, jakija vystupili ŭ abaronu Vitryssland, kazali, što kožnaja mova maje ŭłasnyja, u tym liku tradycyjnyja, nazvy dla inšych krainaŭ (ekzonimy) i što švedzkaja mova nie abaviazanaja pierachodzić na samanazvy tych krainaŭ (endonimy), bo mienavita ekzonimy «palahčajuć vymaŭleńnie i razumieńnie», a ŭžyvańnie endonimaŭ «abciažarvaje kamunikacyju».
Na heta ja skažu, što tradycyi pieradavać mienavita nazvu Biełaruś u inšych movach da XX stahodździa praktyčna nie było. Mechaničnaje raskładańnie na dva karani i paasobny ich pierakład — pohlad na Biełaruś praz pryzmu rasiejskaje movy i historyi.
A Martyn Ugla dakazvaje, što słova Belarus ničym nie abciažarvaje vymaŭleńnie, razumieńnie i kamunikacyju pa-švedzku, a voś źmiešvańnie nazvaŭ Rasiei i Biełarusi «ŭ doŭhaterminovaj perspektyvie moža ŭjaŭlać saboj najbolšuju pahrozu dla niezaležnaści i kulturnaj admietnaści krainy na miažy Centralnaj i Ŭschodniaj Eŭropy».
Aktyŭnaja pazycyja zacikaŭlenych ludziej, prafesijanałaŭ dała plon u Švecyi. Prajšło 6 hadoŭ, i sioleta sp. Ugla dapisaŭ da raniejšaha svajho artykuła:
Nazva «Belarus» ciapier tak pašyryłasia, što paśla jaje bolš nie paznačaju ŭ dužkach tłumačeńnia «Vitryssland» u svaich blohavych zapisach.
Ale aficyjnaja praktyka nie pamianiałasia.
Vajs jedzie ŭ Ruśland
Padobnaja dvaistaść nazvy Biełarusi jość i ŭ inšych movach. Prykładam — u balšyni movaŭ hiermanskaj hrupy: skandynaŭskich, niderlandzkaj, urešcie, niamieckaj.
Uva ŭsich ich jak imia Biełarusi ŭžyvajecca dvuchkaraniovaja kalka z rasiejskaj movy. Pieršaja častka supadaje sa słovam «bieły» ŭ hetych movach, a druhaja dobra paznavalnaja — Russland i pad.
Najbolš aŭtarytetny niamiecki słoŭnik Duden pryznaé słova Belarus, ale aznačaje jaho tak: «Ułasnaja nazva — pryniataje ŭ aficyjnaj mižuradavaj karespandencyi abaznačeńnie dla [krainy] Weißrussland». Inakš kažučy, narmatyŭnym i ahulnapryniatym zastajecca apošniaje.
My nia možam zahadvać švedam, iślandcam i niemcam, jak im havaryć i pisać u štodzionnym žyćci, možam tolki ŭskosna ŭpłyvać na vybar nazvy našaj krainy na ichnych movach. Tolki dla tranślitaravanaj formy Biełaruś u aficyjnych dakumentach na roznych movach jurydyčnaja padstava jość. Heta p. 1 Zakonu № 1085-XII «Ab naźvie Biełaruskaj Savieckaj Sacyjalistyčnaj Respubliki (…)» ad 19 vieraśnia 1991 hodu:
«…Hetyja nazvy [Respublika Biełaruś, Biełaruś] tranślitarujucca na inšyja movy ŭ adpaviednaści ź biełaruskim hučańniem».
Anhielskamoŭny śviet adreahavaŭ vielmi chutka i ŭžo ŭ 1991 hodździe pačaŭ užyvać formu Belarus zamiest raniejšaj Byelorussia, a to i White Russia.
Pryčym nia tolki ŭ aficyjnych dakumentach, ale i ŭ zvyčajnaj moŭnaj praktycy. A značyć, nijakich čysta linhvistyčnych pieraškodaŭ dla takoha pierachodu niama i ŭ inšych hiermanskich movach.
***
Nazvy blizkich krain časta adnosiacca da tak zvanych tradycyjnych imionaŭ, heta značyć sfarmavalisia vielmi daŭno i na ŭłasnaj hlebie. Tak, my nazyvajem krainu Deutschland — Niamieččyna abo na łacinski ład Hiermanija. Magyarorszag dla nas Vuhorščyna abo na polski ład Venhryja. Taja ž Hrecyja ŭ aryhinale Ελλάδα ci Ελλάς. Tak i što i našuju ziamlu susiedzi majuć prava zvać tradycyjna. Pry ŭmovie, kali takaja tradycyja sapraŭdy jość. Bo pieranosić na Biełaruś tradycyju nazyvańnia Rasiei — biespadstaŭna.
Naahuł ža nazvy krain, jak praviła, nie pierakładajucca. Navat Bierah Słanovaj Kości paru dziesiacihodździaŭ tamu ŭ nas pačali zvać Kot dJIvuar, zachoŭvajučy francuski ŭzor.
Piarun nie rabiŭ sełfikaŭ
U našych paŭnočna-zachodnich susiedziaŭ — litoŭcaŭ — bytuje dźvie nazvy Biełarusi. Dziaržaŭnaja kamisija litoŭskaj movy (pastanova № 48 ad 26.01.1995 h. «Pra nazvy dziaržavaŭ») pastanaviła aficyjna nazyvać našu dziaržavu Baltarùsijos Respublika, ale ŭ jakaści karotkich tradycyjnych nazvaŭ krainy ŭžyvać Gùdija ci Baltarùsija — mienavita ŭ takim paradku.
Aficyjnaja Baltarusija [Bałtarýsija] znoŭ-taki značyć dasłoŭna «Biełaja Rasieja». Chacia hučać hałasy, što bolš pravilna, biez namioku na Rasieju było b Baltarusia [Bałtarusiá].
A voś u słova Gudija sapraŭdy archaičny korań.
Vydatny litoŭski movaznaŭca, indaeŭrapieist Kazimieras Buga pisaŭ, što słovam gudas u litoŭskich dyjalektach nazyvajuć inšaplamiencaŭ, taksama i litoŭcaŭ, ale «inšych»: dla žamojtaŭ gudas — kožny litoviec na ŭschod ad Žamojci, dla žycharoŭ Małoj Litvy «gudami» byli litoŭcy Suvalskaha kraju. Paźniejšyja daśledniki zaŭvažyli, što słovam gudas u havorkach mahli nazvać i niemaŭla (nazyvali ž słavianie «niemcami» tych, chto «niamy» — nie havoryć abo havoryć «nia tak»).
Žychary Ŭschodniaj Litvy — dzuki — «gudami» nazyvali svaich susiedziaŭ biełarusaŭ. K. Buga zafiksavaŭ u vusnach litoŭskamoŭnych nasielnikaŭ Trockaha pavietu i nazvu krainy słavianamoŭnych susiedziaŭ — Gùdo šalìs, dasłoŭna «kraina Guda» ci to «Gudava kraina».
Jon vyvodziŭ słova gudas ad staražytnaj samanazvy hiermanskaha narodu gotaŭ (jakija sapraŭdy prachodzili našymi ziemlami) i ličyŭ, što paśla sychodu gotaŭ słova abaznačała ŭsiakaha słavianamoŭnaha — kryviča ci palaka. Mienavita Buga pradpisaŭ litoŭcam nazyvać biełarusaŭ dy Biełaruś słovami hetaha koraniu.
U Biełarusi i Litvie mnostva taponimaŭ i proźviščaŭ z hetym koraniem (Hudzievičy, Hudahaj, Hud, Gudavičus).
Słova gudas jość u roznych prykazkach, nie zaŭsiody pryjemnych; najbolš viadomaja — staradaŭny zaklon Perkūne dievaiti, nemušk žemaitį, bet mušk gudą, kaip šunį rudą («Piarunie, božačka, nia bi žamojta, a bi guda, jak sabaku rudoha»). Nieviadoma, kaho toj žamojcki Piarun ličyŭ gudami i adpaviedna łupiŭ paśla takich malitvaŭ: videa nie zachavałasia. Moža aŭkštajtaŭ i dzukaŭ.
U kožnym razie litoŭskaja mova maje tradycyju, zamacavanuju mižvajennaj praktykaj, nazyvać Biełaruś słovam Gudija.
Biełakryvija
Łatyšy nazyvajuć Biełaruś imiem Baltkrievija. I chacia ŭ słovie čuvać miły našamu vuchu kryvicki korań, ale histaryčna (z našaha hledzišča sprečna) łatyšy pieranieśli najmieńnie najbližejšaha da ich słavianamoŭnaha plemia kryvičoŭ na maskavitaŭ. Rasieja — Krievija. Značyć, i pa-łatysku my «Biełaja Rasieja». Padobna pa-estonsku Valgevene, pa-finsku Valko-Venäjä (jašče i praz złučok!), pa-vuhorsku ci to vienhiersku, pa-turecku, pa-hrecku (Λευκορωσία, u jakoj čuvać biełyja leŭkacyty i laŭkas, a taksama Rasiju).
Cikava, što inšyja henetyčna i hieahrafična niablizkija movy jak mohuć źbierahajuć blizkaść da našaje samanazvy. Heta krymskatatarskaja (adrozna ad tureckaj), heta ŭsie kielckija (An Bhealarúis pa-irlandzku), heta japonskaja — ベラルーシ [Berarūshi], słova nie ryfmujecca ź japonskaju nazvaju Rasiei [Roshia].
Viadoma, kožnaja mova maje prava na svaje hukavyja dy słovaŭtvaralnyja asablivaści. U hetym sensie ŭkraincy, jak mnie zdajecca, zrabili pradumana. Jany pamianiali raniejšuju «Biłorusiju» na Biłoruś. H. zn. i źbierahli charakternuju rysu svajoj fanetyki, i paźbiehli ryfmavańnia z słovam Rosija. Ale, skažam, słavianskija movy byłoj Juhasłavii zavuć našu krainu Biełorusija ci padobna. Pa-česku, słavacku, kašubsku, na serbałužyckich movach budzie Běloruskoi analahična. Usie takija nazvy suadnosiacca z nazvaju Rasiei ŭ tych movach.
Ciapier ludzi źbirajucca podpisy, a navat uščynajuć sudovyja spravy za toje, kab u rasiejskaj movie paśladoŭna ŭžyvałasia formaBiełaruś, a nie «Biełoruśsija». Ale prablema nia tolki ŭ rasiejskaj movie, na fakty jakoj my reahujem bolš emacyjna — i tamu, što jany vialikija ŭ sensie pamieru susiedzi, i tamu, što jany byłyja kalanizatary, a značyć, mieli b z bolšaj pašanaj stavicca da našych tapanimičnych pažadańniaŭ.
Zrešty, kali sami budziem šanavacca jak narod z svajoj movaj — tady i ad inšych budzie bolej uvahi j pašany.
Što skaža Karł XVI Hustaŭ
Viarnusia da nobeleŭskich navinaŭ. U śniežni ŭ Stakholmie Śviatłana Aleksijevič pračytaje Nobeleŭskuju lekcyju i atrymaje z ruk Jaho Karaleŭskaj Miłaści Karła XVI Hustava Nobeleŭskija ŭznaharody.
Laŭreat maje peŭnuju maralnuju ŭładu. Raptam sp-nia Aleksijevič rasparadzicca małoj častačkaj taje ŭłady, vykanaje funkcyju biełaruskaj ambasady (jakaja maŭčyć na hetuju temu) i paprosić haspadaroŭ cyrymonii — a moža i samoha karala — nazvać pa-švedzku našu krainu imiem Belarus. (A sapraŭdy pavarotnaju padziejaj była b lekcyja biełaruskaj Nobeleŭskaj laŭreatki pa-biełarusku…)
Kamientary