U adnym šerahu ź imiem Kastusia Kalinoŭskaha staić imia jaho siabra i paplečnika — Citusa Daleŭskaha, ź jakim jaho jadnali nie tolki radykalnyja pohlady na sacyjalnuju spraviadlivaść. U ich šmat supolnaha jak u žyćci, tak i ŭ śmierci. Abodva navat kachali žančyn z adnoj siamji — Jamantaŭ.
Citus naradziŭsia 1 (13) maja 1840 hoda ŭ majontku Kunkułka Lidskaha pavieta. Jon byŭ małodšym synam Daminika i Daminiki Daleŭskich, jakija ŭsiaho mieli čatyroch synoŭ i šaścioch dačok. Niebahataja šlachieckaja siamja, viadomaja na ŭsiu Vilniu, mieła areoł patryjotaŭ źnikłaj Rečy Paspalitaj. Maci, Daminicy Daleŭskaj, było nakanavana pieražyć šaściarych svaich dziaciej.
U ciani starejšych bratoŭ
Jaje starejšyja syny, Francišak i Alaksandr, byli aryštavanyja ŭ 1848 za arhanizacyju tajemnaha tavarystva «Sajuz litoŭskaj moładzi». Jany admovilisia, jak siońnia b skazali, supracoŭničać sa śledstvam i byli sasłanyja ŭ nierčynskija rudniki. Pieršapačatkova Franciška prysudzili da śmiarotnaha pakarańnia, ale ŭratavała pradažnaść tahačasnaj rasijskaj karnaj sistemy. Siamja sabrała hrošy na chabar, u vyniku čaho Francišak atrymaŭ 15 hadoŭ katarhi, a jaho brat Alaksandr — 10.
Na katarzie Francišak padchapiŭ tyf, ale zdoleŭ jaho pieramahčy. Słabiejšy zdaroŭjem Alaksandr pryvioz z rudnikoŭ suchoty i ŭ 1862-m, užo ŭ Vilni, skanaŭ. U tym ža hodzie nie stała i starejšaha brata Kastusia Kalinoŭskaha — Viktara, pamierłaha taksama ad suchotaŭ.
Pa viartańni na Radzimu ŭ kancy 1850-ch braty Daleŭskija ŭładkoŭvajucca ŭ francuzskuju kampaniju pa budaŭnictvie pieciarburhska-varšaŭskaj čyhunki i znoŭ hartujuć tajemnuju arhanizacyju z metaju vyzvaleńnia kraja ad maskoŭskaj navały.
Razam ź Jakubam Hiejštaram Francišak Daleŭski ŭznačalvaje tak zvanuju partyju «biełych», jakaja imknułasia dabicca demakratyčnych pieraŭtvareńniaŭ biez uzbrojenaha paŭstańnia. Jaho praciŭnikami byli małodšyja braty Kanstancin i Citus, jakija horača padtrymlivali «čyrvonych» i budučaha dyktatara paŭstańnia Kastusia Kalinoŭskaha. Zimoju 1863 hoda, kali paŭstańnie pačynałasia, Kastuś na kaleniach uprošvaŭ Franciška pierajści na bok «čyrvonych», ale toj nie paddaŭsia.
U červieni 1863 Franciška aryštavali. Druhi raz u žyćci jon byŭ asudžany na śmierć. I znoŭ siamja vykupiła jaho. Za daravańnie žyćcia jamu i jašče dvum paplečnikam — Askierku i Jalenskamu — Muraŭjoŭ atrymaŭ 15 tysiač rubloŭ, što było na toj čas vializnaj sumaj.
Paśla 20 hadoŭ katarhi Francišak u 1883 hodzie pierajechaŭ u Varšavu, dzie ŭ 60 hod ažaniŭsia z maładoj Amielijaj Sakałoŭskaj, ad jakoj mieŭ čatyroch dačok. Pracavaŭ Francišak na čyhuncy i pamior u 1904 hodzie, napiaredadni vialikich źmienaŭ u krai.
Adnakłaśnik Bahuševiča
Citus Daleŭski z malenstva hadavaŭsia ŭ ciani starejšych bratoŭ, da jakich imknuŭsia być padobnym. Taksama jon zmałku rychtavaŭ siabie dla hieraičnaj baraćby. U šeść hadoŭ, dla pravierki svaich zdolnaściaŭ, Citus paprasiŭ siastru, kab taja prakałoła jamu ruku haračaj ihołkaj. Kali ž taja sa ślazami admoviłasia, zrabiŭ heta sam i paśla doŭha ciarpieŭ, nie raskazvajučy baćkam pra traŭmu. Uzhadavany na prykładach hieraičnaj śmierci Michała Vałoviča, paviešanaha ŭ Hrodnie ŭ 1833, i Juzefa Kapuścinskaha, paviešanaha ŭ Lvovie ŭ 1847, mały Citus paprasiŭ siabroŭ, kab tyja padviesili jaho na dźviarnoj ručcy. I kali chłapčuki pabačyli, jak ich siabar zadychajecca, spałochalisia i raźbiehlisia. Citusa ŭratavaŭ Francišak, jaki vypadkova zavitaŭ u pakoj.
Paśla aryštu starejšych bratoŭ u 1848 ich maci Daminika paddałasia na ŭhavory hienierał-hubiernatara Bibikava i, kab źniać ź siamji taŭro zdradnikaŭ, vyrašyła addać małoha Citusa ŭ rasiejskuju kadeckuju škołu. Chłopčyk nie supraciŭlaŭsia i rychtavaŭsia da ekzamienu. Vučyŭsia tak staranna, što ŭ chutkim časie viedaŭ bolš, čym mahła dać jamu škoła. Ale nichto nie viedaŭ, što tvorycca ŭ jaho dušy. Vypraŭlajučy brata na ekzamieny, jaho siostry płakali, ale ŭ adkaz pačuli: «Nie płačcie, chutka viarnusia». Matula ž znajšła na stale zapisku, u jakoj Citus paznačyŭ: «Dvuch starejšych bratoŭ pašča dzikaha źviera ŭžo zžerła, a ty sama treciaha vypraŭlaješ jamu na spažyvu».
Citus viarnuŭsia dachaty, metaskiravana zavaliŭšy ekzamieny. Zamiest kadeckaj škoły, jon z bratam Kanstancinam pastupiŭ u Vilenskuju himnaziju, dzie vučyŭsia ŭ adnym kłasie z budučymi paŭstancami Franciškam Bahuševičam, Alaksandram Miładoŭskim i Julijanam Čarnoŭskim, a jaho brat Kanstancin — ź Vincentam Vitkoŭskim i Zyhmuntam Miniejkam.
U čas navučańnia ŭ himnazii małodšyja braty Daleŭskija prasłavilisia na ŭsiu Vilniu jak płyŭcy, uratavaŭšy ŭ Vilency niekalki čałaviek.
Maskoŭskija pryhody
Paśla skančeńnia himnazii ŭ 1861 Citus z Kanstancinam pastupili ŭ Maskoŭski ŭniviersitet i adrazu dałučylisia da tajemnaha studenckaha tavarystva «Ohuł», stvoranaha pa prykładzie «Sajuza litoŭskaj moładzi», arhanizacyi ich starejšych bratoŭ. Supołka naličvała paŭtysiačy siabroŭ, siarod jakich Citus, 17-hadovy student jurydyčnaha fakulteta, mieŭ taki aŭtarytet, što adnahałosna byŭ abrany źbiralnikam unioskaŭ.
Paśla pačatku manifiestacyj u Varšavie Citus naviedvajecca ŭ Pieciarburh da Zyhmunta Sierakoŭskaha, vyjazdžaje na radzimu dla atrymańnia zahadaŭ ab dalejšym kirunku pracy. Adnačasova ŭ Maskvie studenckaja moładź viadzie padrychtoŭku da paŭstańnia, jakoje pavinna było achapić zachodniuju i centralnuju častki impieryi ažno da Vołhi. Citus braŭ udzieł u składańni i druku revalucyjnych adozvaŭ na ruskaj movie da sałdataŭ i miascovaha nasielnictva.
U adkaz žandarmy pačali pravodzić u studentaŭ pieratrusy, šukajučy «złovriednyje» vydańni. Tamu ŭsie adozvy, što jašče byli na rukach, skłali ŭ vialikuju skryniu i vyrašyli zatapić u kanale. Unačy, kali studenty vałakli tuju skryniu pa maskoŭskich vulicach, ich raptam spatkaŭ patrul. Napałochanyja, chłopcy kinulisia na ŭcioki. Zastaŭsia adzin Citus. Jon razumieŭ, da jakich ciažkich nastupstvaŭ pryviadzie traplańnie ŭ ruki ŭładaŭ takoj kolkaści adozvaŭ. Daleŭski zdoleŭ daciahnuć kufar da vady i skinuć u kanał. A sam pabieh nasustrač patrulu i prykinuŭsia varjatam. Jaho aryštavali, ale praź niekalki dzion vyzvalili.
«Tut śmierć niepaźbiežna čakaje kožnaha z nas»
Kali ŭ 1863 u Polščy, Biełarusi i Litvie pačałosia paŭstańnie, Citus nakiroŭvajecca ŭ Vilniu, kab na adzin dzień naviedać siamju i zatym vypravicca ŭ atrad svajho švahra — Zyhmunta Sierakoŭskaha. Siastra Apałonija ŭzhadvała: «U pamiaci ŭ mianie paŭstaje jašče adna karcina, kali Francišak paviedamiŭ nam ab adbyćci Citusa z Maskvy pad čužym imiem i jaho namiery adpravicca na nastupny dzień u atrad Zyhmunta. Moŭčki stajała maci. Padbiehli siostry, Juzefa i Ksaviera, molačy, kab nie vysyłali Citusa na śmierć, Kanstancin ža ŭžo tam. «Vy nie razumiejecie, — adkazaŭ jon, — na vajnie žyćcio i śmierć zaležać ad losu, vypadku. Tut ža śmierć niepaźbiežna čakaje kožnaha z nas». Daleŭskija ŭsio ž uhavaryli brata nie iści ŭ atrad. Ale dziejnaści jon nie spyniŭ, staŭšy adnym z samych aktyŭnych paŭstanckich suviaznych i ekśpiedytaraŭ.
Jahony ž brat Kanstancin paśla parazy Sierakoŭskaha pad Biržami stvaryŭ asobny atrad. Kanstancin vyłučaŭsia niepachisnym spakojem, jaki nie źnikaŭ navat pad hradam kul. Ciažka paranieny, jon, pieradaŭšy kiraŭnictva atradam, pierajšoŭ miažu, ale, jak rana zahaiłasia, viarnuŭsia ŭ kraj, achopleny muraŭjoŭskim teroram, kab uratavać reštki svajho atrada. U 1871 Kanstancin zmahaŭsia na barykadach za Paryžskuju Kamunu i byŭ rasstralany viersalcami.
Francišak Daleŭski, razumiejučy imknieńni małodšaha brata prajavić siabie, uvodzić Citusa ŭ Adździeł kiraŭnictva pravincyjami Litvy, jaki ačolvaŭ Jakub Hiejštar. Pa zahadzie apošniaha Citus jedzie ŭ Maskvu, kab adhavaryć studentaŭ «Ohuła» nakiroŭvacca na radzimu ŭ paŭstanckija atrady. Ale Citus uziaŭsia biez achvoty — jon, ź jaho haračym imknieńniem da sacyjalnych źmienaŭ, byŭ blizki da «čyrvonaha» Kalinoŭskaha. Z Kastusiom Citus paśla viartańnia ŭ Vilniu pravodzić šmat času. Ich štabam była vilenskaja kvatera siamji Jamantaŭ, dočki jakoj — Maryja i Alena — stali naračonymi Kastusia i Citusa.
Drukar, kurjer, raźviedčyk
Citusu Daleŭskamu daručali samyja niebiaśpiečnyja zadańni. Jon kiravaŭ paŭstanckaj drukarniaj, jakuju treba było dobra chavać i ŭvieś čas pieravozić. Jon zajmaŭsia pastaŭkaju hrošaj i zbroi ŭ atrady, infarmavaŭ pra dysłakacyju varožych vojskaŭ, razam z Kalinoŭskim składaŭ instrukcyi i raparty.
Kali pahroza aryštu navisła nad Kalinoŭskim i Daleŭskim, im byli dasłanyja ź Pieciarburha pašparty dla ŭciokaŭ za miažu. Ale ni ŭhavory siabroŭ, ni ślozy na vačach naračonych nie zmusili ich da hetaha. U adkaz na prośbu Aleny Jamant Citus tolki skazaŭ: «Kali paśla maich uciokaŭ nikoha nie zastaniecca na maim miescy — ja zhodny. U advarotnym vypadku, kali paśla mianie chtoniebudź moža zahinuć — ja zastajusia, addaju pieravahu zahinuć sam». Kalinoŭski z Daleŭskim damovilisia: pieršy, chto ź ich budzie aryštavany, voźmie na siabie ŭsiu adkaznaść, kab zabłytać śledstva i dać čas siabram.
Apošnija miesiacy 1863-ha Citus ŭvieś čas mianiaje kvatery. To na vulicy Rudnickaj, u domie Śviancickaj, to ŭ Hrahatovičaŭ, niekalki načej navat pravodzić na mohiłkach, kala mahił baćki i brata. Karystajecca proźviščami Parfijanovič i Majeŭski. Jaho mnohija viedali asabista, ale nichto nie vydavaŭ, niahledziačy na abiacanuju ŭładami ŭznaharodu. Nie raz na vulicy da Citusa padychodzili biednyja vilenskija habrei i papiaredžvali pra špijonaŭ. Niekalki razoŭ jon cudam ratavaŭsia z-pad nosu palicyi.
Ale 20 śniežnia jaho aryštavali na kvatery ŭdavy paeta Uładzisłava Syrakomli — Paŭliny Kandratovič, dziaciej jakoj jon vučyŭ ruskaj movie. Rasijskija žandary daviedalisia pra toje, dzie Daleŭski i Kalinoŭski, ad aryštavanaha paŭstanca Ludviha Dzičkoŭskaha i pravakatara Juzafa Kušaleŭskaha, jakija vydali javačnyja kvatery. Kalinoŭskaha ŭdałosia papiaredzić, Citusu ž nie pašancavała.
«Razabju sabie hałavu ab vuhał ściany»
Pry im znajšli dakumienty na imia Majeŭskaha. Jon nazvaŭsia studentam, jaki zarablaje ŭrokami ruskaj movy i dačynieńnia da paŭstańnia nie maje. Ale paśla vobšuku jaho kvatery adniekvacca nie vypadała. U apošnim liście da svajoj naračonaj Aleny Jamant ad 22 śniežnia Daleŭski zapisaŭ: «Praz zdradu doktara Dzičkoŭskaha da Syrakomlinaj byŭ zasłany špijon. Kali ja pajšoŭ, za mnoj uvarvałasia palicyja i aryštavała ŭsich, chto znachodziŭsia ŭ jaje kvatery. U mianie na kvatery znajšli mocna kampramietujučyja mianie papiery. Pieršyja dva dni źniavoleńnia byli jašče ništavatymi, na druhi dzień u mianie adabrali ŭsio, pakinuŭšy ŭ adnoj bialiźnie. Mianie adviali ŭ kamisiju na tak zvanuju vočnuju staŭku z Syrakomlinaj. U adkaz na jaje prośby i ŭhavory pryjšłosia padpisać jaje pakazańni, jakija kančatkova mianie asudžajuć.
Ja zajaviŭ kamisii, što kali mnie nie palehčać stanovišča, to razabju sabie hałavu ab vuhał ściany. Musić, moj tvar byŭ strašny, vočy hareli ad hoładu i choładu, tvar u brudzie, ruki ŭ piasku i śmiećci. Člen kamisii spałochana adskočyŭ. Ja viarnuŭsia ŭ svajo padziamielle z dumkaju pra samahubstva, užo hatovy byŭ jaho ździejśnić, kali mnie prynieśli płašč i niekalki źbitych došak.
Heta była asałoda!..
U paniadziełak vajennapalavy sud pierašle prysud pa majoj spravie Muraŭjovu — u aŭtorak ci ŭ nastupnyja dni ja budu miortvy.
U žyćci maim ja nie adčuŭ ščaścia. Dzialiŭ z majoj siamjoj jaje vialikuju niadolu i ŭsie maralnyja pakuty. Lubiŭ svaju Radzimu i ciapier mnie radasna addać za jaje žyćcio. Pakidaju maju siamju na apieku majho naroda, bo z nas, bratoŭ, nichto nie zastaniecca žyvym».
Citus nie viedaŭ, što ciažka paranieny brat Kanstancin vyžyŭ, a starejšamu Francišku siamja kupiła prava na žyćcio.
Svoj list da Aleny Citus zaviaršaŭ nastupnymi słovami: «Praz try dni śviata Božaha Naradžeńnia. Prašu ciabie razłamać apłatku ŭ majo imia. Budu z Vami dumkami, pačućciami i dušoju. Matka i Ty, błasłavicie mianie na śmierć!»
Dopyty nie mieli plonu. Citus, akramia svajoj roli ŭ paŭstańni, bolš ni pra što nie paviedamiŭ i Kalinoŭskaha nie vydaŭ.
30 śniežnia 1863 Citusa Daleŭskaha rasstralali na Łukišskaj płoščy ŭ Vilni. Jaho siamju — maci i siaścior — vysłali ŭ roznyja hubierni Rasii, i nichto ź ich nie zmoh raźvitacca ź Citusam.
***
Vasil Hierasimčyk. Historyk, litaratar. Naradziŭsia ŭ Vasilevičach pad Słonimam. Žyvie ŭ Hrodnie.
