«Dobra, što ŭbili Kirava, a lepš było b, kab ubili Stalina»: jak Uschodniaja Biełaruś supraciŭlałasia savieckaj uładzie ŭsimi dastupnymi sposabami

Časta možna pačuć, što vioska Zachodniaj Biełarusi supraćstajała savietyzacyi, a vioska ŭschodniaj — nie. Ci tak heta było? Mahčyma, mif pra «niezaležnych» zachodnikaŭ i «pakorlivych» uschodnikaŭ uźnik tamu, što pra zachodniebiełaruskija padziei prosta bolš infarmacyi: my mahli mnohaje pačuć ad śviedak. A na ŭschodzie tyja samyja pracesy adbyvalisia na dvaccać-tryccać hadoŭ raniej.

Šmat infarmacyi pra stanovišča va Uschodniaj Biełarusi 1920—30-ch dajuć dakładnyja zapiski supracoŭnikaŭ rajkamaŭ, palitadździełaŭ, OHPU ź miescaŭ.

U druhoj pałovie 1920-ch kałhasy ŭ BSSR apracoŭvali tolki 1% ziamli sielskahaspadarčaha pryznačeńnia. Jany stvaralisia pieravažna na byłych pamieščyckich ci dziaržaŭnych ziemlach. I ad tych, chto ŭstupaŭ u kałhasy, nie patrabavali addać svaju ziamielku. Jašče adnoj krynicaj stvareńnia kałhasaŭ stała nadzialeńnie ziamloj jaŭrejaŭ. Da 1927 hoda ŭ BSSR naličvałasia 369 kałhasaŭ, ź jakich 145 było jaŭrejskich.

Niahledziačy na prapahandu, nadańnie kałhasam najlepšych ziamiel, ilhot, pazyk, kredytaŭ, sialanie nie imknulisia ŭstupać u kałhasy. Mahutnym arhumientam na karyść kalektyvizacyi pavinny byli stać traktary, jakija kałhasam abiacalisia ŭ bližejšaj budučyni. Ale ŭžo isnujučyja kałhasy nie mahli słužyć dobrym prykładam dla astatniaha sialanstva.

Pavialičyć

Druhi pryhon

Kalektyvizacyja ŭ BSSR, jak i pa ŭsim SSSR, aktyvizavałasia ź siaredziny 1929. Na hety čas u kałhasy byli abjadnanyja kala 1,4% haspadarak, a praz paŭhoda — pad 60%, a ŭ šerahu rajonaŭ Paleśsia — i da 90%!

Praces išoŭ prymusova. Kali ŭ 1929 pa SSSR było zarehistravana 1307 miaciažoŭ, dyk u 1930 ich kolkaść vyrasła ŭ dziesiać razoŭ: adbyłosia 14 tysiač vystupleńniaŭ, u jakich udzielničała bolš za 3 miljony sialan! Heta była najbujniejšaja chvala pratestaŭ suprać savieckaj ułady. U BSSR, pa niapoŭnych źviestkach, tolki za pieršyja try z pałovaj miesiaca 1930 hoda adbyłosia bolš za 500 sialanskich vystupleńniaŭ.

Ułada była vymušana adstupić. 2 sakavika 1930 u haziecie «Praŭda» vyjšaŭ artykuł Stalina «Hałavakružeńnie ad pośpiechaŭ». Vinu za «pierahiny» padčas kalektyvizacyi Stalin uskłaŭ na miascovych vykanaŭcaŭ. Toj artykuł staŭ indulhiencyjaj dla sialan. Košt numara «Praŭdy» z «Hałavakružeńniem» na čornym rynku dachodziŭ da 10 rubloŭ! Sialanie pakazvali hazietu i spasyłalisia na Stalina, jaki skazaŭ, što «rana jašče budavać kałhasy».

Adnak da pačatku 1932 balšaviki znoŭ zahnali ŭ kałhasy bolš za pałovu sialanskich haspadarak. Tady sialanie prydumali inšaje vyjście: zimoj jany «byli» ŭ kałhasie, a jak nadychodziła para siejać, masava vychodzili adtul. «Orhany» ź miescaŭ paviedamlali ŭ Minsk, što zajavy ab vychadzie z kałhasaŭ padavalisia kalektyŭnyja, pryčym na niekatorych podpisy stajali vakoł tekstu, kab schavać, chto padpisaŭsia pieršym.

Sialanie aceńvali kałhasny ład jak druhoje pryhonnaje prava: «Pry cary pracavali na pamieščykaŭ, a pry savieckaj uładzie — na kamunistaŭ». Ab adnosinach da kałhasa jak da druhoha pryhonu śviedčyć zajava kałhaśnika Połackaha rajona ŭ rajkam partyi: «Prośba vyzvalić mianie i ličyć svabodnym hramadzianinam».

Davieru da dziaržavy ŭschodniebiełaruskija sialanie nie mieli. Admienu kartkavaj sistemy ŭ 1934 — pra heta trubili jak pra radykalnuju ekanamičnuju reformu — sialanie ŭspryniali jak čarhovy padman: «Admianili, kali ŭ sielanina nie stała hrošaj». Biez «vialikaha ŭzdymu» ŭspryniali i źnižeńnie normy pastaŭki zbožža ŭ 1936: «My tolki i čujem — partyja, a što dała partyja? Jana dała nam ziamlu naviečna, ale nam treba viečna addavać chleb dziaržavie».

Łaziejki, kab vyžyvać

U kryzisnyja 30-ja siarod sialan imkliva pašyralisia fantastyčnyja čutki, mistyčnyja nastroi. Viadomyja vypadki, kali jevanhielisty demanstratyŭna palili majomaść, zajaŭlajučy: «Nam hetaha ničoha nie treba, pakolki chutka nastanie skon śvietu». Niekatoryja kazali, što ŭstupleńnie ŭ kałhas aznačaje prodaž dušy djabłu.

Pavialičyć

Na 1937 kala 30% sialan jašče zastavalisia adnaasobnikami. Dakumienty pakazvajuć, jakija łaziejki znachodzili sialanie, kab vyžyvać. Adnaasobnik mieŭ prava ŭtrymlivać kania, a kałhaśnik mieŭ bolšy prysiadzibny nadzieł. I sielanin addavaŭ siamju ŭ kałhas, a sam išoŭ na torfaraspracoŭki ci narychtoŭvać les dla šacht Danbasa. Pakul u 1939 u adnaasobnika nie zabrali kania (zrabili niepadjomny padatak u 500—600 rubloŭ), možna było zarabić: vazić les, arać kałhaśnikam, arać adnaasobnikam.

Da kanca 1934 pracent kalektyvizavanych haspadarak u BSSR składaŭ 72,6%, a na pačatak 1939-ha — za 90%. Pracent ros i za košt skaračeńnia kolkaści sialanskich haspadarak, značnaja častka jakich była ŭvohule źniščana praz raskułačvańnie i vysyłki. U dakładnoj CK KP(b)B «Ab roście kalektyvizacyi ŭ BSSR» adznačałasia, što ŭ asobnych kałhasach pieranasyčanaść ziamloj dachodzić da 30,44 ha i navat 53,6 ha na dvor, a ŭ dvary — tolki staryja i małyja…

Achviary kalektyvizacyi

Ja znajšła strašny dakumient, padpisany Alaksandram Čarviakovym. Jon tyčycca situacyi ź biesprytulnikami ŭ Biełarusi. Čarviakoŭ piša, što na 1935 hod praz pryjomniki prajšło 7 tysiač dziaciej ź Biełarusi, Ukrainy i pamiežnych rehijonaŭ Rasii. 70% ź ich — žychary sielskaj miascovaści, dzieci raskułačanych, sasłanych i represavanych, a taksama dzieci źbiadniełych adnaasobnikaŭ, što kinuli svaju haspadarku i siamju. Situacyja ź dziciačaj złačynnaściu, zhodna z dakumientam, sapraŭdy strašnaja.

Ale paviedamlajecca heta nie z metaj vypraŭleńnia situacyi, ale kab padkreślić nieabchodnaść terminovaj likvidacyi hetaj zahannaj źjavy. Faktyčna, heta abhruntavańnie nieabchodnaści vyšejšaj miery pakarańnia dla dziaciej z 12-hadovaha ŭzrostu, što ŭvodziłasia zakonam ad 7 krasavika 1935 h.

Dziaržava nie mahła spravicca ź biesprytulnikami, jakich sama i sparadziła.

Vajna suprać sialanstva pryviała da hoładu ŭ SSSR. U Biełarusi najbolšych pamieraŭ jon dasiahnuŭ na Paleśsi. Paśla hoładu źviestak pra masavyja vystupleńni suprać kalektyvizacyi ŭžo niama ŭ śpiecdakładnych. Adnak nielha skazać, što sialanstva źmiryłasia z kałhasami. Orhany OHPU—NKVD u BSSR ad 1 studzienia 1933 da 10 vieraśnia 1934 zarehistravali 1163 terarystyčnyja akty ŭ vioscy (siarod ich 117 zabojstvaŭ aktyvistaŭ i 861 padpał kałhasaŭ i kałhasnych dvaroŭ). Naturalna, nie ŭsie vypadki byli teraktami: mahli być fakty nieakuratnaha abychodžańnia z ahniom, a pjanaja bojka, kali paciarpieli partyjnyja rabotniki, rasceńvałasia jak teror.

Pik kolkaści achviar represij pryjšoŭsia na 1937 hod. U hetym hodzie prachodziła apieracyja na padstavie zahadu NKVD №447, jakaja tyčyłasia kułakoŭ i antysavieckich elemientaŭ. Naviersie była vyznačana kolkaść kułakoŭ, jakich nieabchodna aryštavać, i kožny rajon atrymaŭ kvotu. Pa BSSR 10000 treba było aryštavać pa druhoj katehoryi, 2000 — pa pieršaj (druhaja abaznačała źniavoleńnie, pieršaja — rasstreł). Praz peŭny čas ź miescaŭ pajšli zapyty: «U nas vorahaŭ značna bolš, pavialičcie nam kvoty». Na praviadzieńnie apieracyi advodziłasia 4 miesiacy. Adnak jana nie skončyłasia ŭ termin i ciahnułasia 14 miesiacaŭ. U vyniku pa BSSR było asudžana 24 209 čałaviek, ź ich 6869 — da śmiarotnaha pakarańnia.

Adnačasova ŭ 1937 adbyvalisia «nacyjanalnyja» apieracyi: suprać palakaŭ, niemcaŭ, łatyšoŭ, litoŭcaŭ. U ich lik, viadoma, traplali i biełarusy. Tak, «palakaŭ» u BSSR było aryštavana 21 tysiača čałaviek. Bolšaja častka prysudaŭ pa «nacyjanalnaj» apieracyi — rasstrelnyja, bo ludziej aryštoŭvali jak zamiežnych špijonaŭ. U Lelčyckim rajonie mnie raskazvali, jak za adnu noč u vioscy pry miažy zabrali ŭsich mužčyn.

Uvohule z červienia 1937 da listapada 1938 h. NKVD Biełarusi aryštavaŭ nie mienš za 54 845 čałaviek, ź ich bolš za 27 391 było rasstralana.

Važny momant, niedaacenieny daśledčykami: BSSR razhladałasia jak bufiernaja zona pamiž varožym Zachadam i sacyjalistyčnaj dziaržavaj, samy vialiki adrezak miažy SSSR z zachodnim śvietam. Tut ździajśniaŭsia ceły kompleks mierapryjemstvaŭ pa začystcy. I represii, i kalektyvizacyja adbyvalisia asabliva žorstka.

«Usiudy arudujuć baby»

Vystupleńni suprać kalektyvizacyi ŭ 1930—1932 pa maštabach možna paraŭnać z hramadzianskaj vajnoj. Jany pakazvajuć, što sialanie 1930-ch nie mirylisia z savieckaj sistemaj.

Supraciŭ dasiahnuŭ apahieju ŭ sakaviku 1930 h. Dla zdušeńnia ŭłady skarystali navat vojska. Tak, u Lelčycki rajon byŭ nakiravany kavaleryjski eskadron, u Žytkavicki — čyrvonaarmiejski atrad, u viosku Laskavičy Pietrykaŭskaha — atrad milicyi i padraździaleńnie pahraničnych vojskaŭ z dvuma kulamiotami.

Adnačasova z zasnavańniem kałhasaŭ zakryvalisia cerkvy, i heta było mabilizujučym faktaram dla sialan. Ich zvyčajny stychijny bunt źmianiŭ z časam charaktar — u 1932-m jon byŭ užo bolš adčajny i biaźlitasny. Kraina stajała na miažy hoładu. Uzbrojenyja kałami i viłami łamali zamki, raźbirali strechi kałhasnych śvirnaŭ, kab uziać nasieńnie i invientar. Časam staršyni kałhasaŭ i aktyvisty, jakija sprabavali spynić adnaviaskoŭcaŭ, sami ciarpieli. U Łučynskim rajonie Mahiloŭskaj akruhi sialanie razhramili sielsaviet, abrali starastu i pastanavili dziesiać samych aktyŭnych kamsamolcaŭ paviesić, a jašče dziesiać vyhnać.

Ułady kanstatavali: buntaŭščyki majuć vysokuju stupień arhanizacyi. Sialanie pierad vystupleńniem kanśpiratyŭna stvarali «piaciorki», kamitety, razbor majomaści pačynaŭsia adnačasova pa ŭsim rajonie, u sialan navat byli śpisy: chto kolki i čaho zdaŭ, zhodna ź imi i atrymlivali svajo nazad.

Adznačałasia, što mužčyny znachodziacca ŭbaku ad aktyŭnych dziejańniaŭ, a «ŭsiudy arudujuć baby». Dla mužčyn udzieł u supracivie byŭ vialikaj ryzykaj — ich adrazu pryhavorvali da rasstrełu. A žančyny razhladalisia jak «ciomnyja», «zabityja», «schilnyja da isteryi». Ich taksama aryštoŭvali, ale nie ŭsich — adnu-dźvie na viosku.

Hałašeńniami pa narychtoŭkach

Ułady adznačali formu śpiecyfičnaha žanočaha supracivu — hałašeńni. Padčas zboru padatku ci praviadzieńnia narychtovak baby pačynali hałasić, što napali bandyty, ślaźmi i hałašeńniem usioj siamjoj, uprošvali na kolencach ab litaści, pahražali zabić siabie i dziaciej (kidalisia ź siakieraj na dziaciej, chapali viaroŭki i biehli viešacca ŭ humno), na taki lamant źbiraŭsia natoŭp i h.d. Zahadčyk sielhasadździeła CK A.Kartukoŭ u svaim dakładzie 1932 h. sakrataru CK KP(b)B M.Hikału pisaŭ, što takaja taktyka stała niespadziavankaj dla partyjnaj jačejki, «zahnała kamunistaŭ u tupik».

U haradach taksama adbyvalisia žanočyja masavyja akcyi. Naprykład, stychijny bunt u Barysavie 7—9 krasavika 1932, jaki supravadžaŭsia razhromam chlebnych kramaŭ. Toje samaje adbyłosia ŭ mai ŭ Viciebsku.

Byŭ i pasiŭny supraciŭ. Sialanie chutka zrazumieli, što ŭ kałhasie ničoha nie zarobiš, i abviaščali: nie budziem pracavać. Abo: nie budziem kapać bulbu, chaj daduć padzialić, tady budziem kapać. Taksama orhany OHPU adznačali «ŭzmacnieńnie tendencyi da indyvidualnaha zboru ŭradžaju», «samačynny zachop i raździeł u adnaasobnaje karystańnie ziamli i pasievaŭ», «admaŭleńnie ad pracy cełych hrup kałhaśnikaŭ», praca aby-jak, kradziažy. Da hetaha nieabchodna dadać masavaje vyniščeńnie ŭłasnaj žyvioły pierad ustupleńniem u kałhas.

Ułada ŭvieś čas davodziła, što mienavita kałhaśniki źjaŭlajucca ŭłaśnikami i haspadarami abahulenaj u kałhas majomaści i ziamli, adnak sami sialanie ličyli siabie tolki pracoŭnaj siłaj, jakaja pracuje na kałhasnych palach dziela čyjojści vyhady. Sialanie Mazyrskaha rajona ŭ 1932 vykazvalisia, što «heta nie narodnaja ŭłada, a banda, jakaja biez usiakich zakonaŭ biare što ŭ kaho bačyć».

Darečy, pastanova CVK i SNK SSSR «Pra achovu dziaržaŭnych pradpryjemstvaŭ, kałhasaŭ i kaapieracyi i ŭmacavańnie hramadskaj (sacyjalistyčnaj) ułasnaści» ad 7 žniŭnia 1932 (tak zvany «zakon pra try kałaski») abviaściła, što ŭsio, što naležyć kałhasu, źjaŭlajecca dziaržaŭnaj ułasnaściu, a hałoŭnym abjektam pieraśledu stali mienavita sialanie.

Jašče adna forma pasiŭnaha sialanskaha supracivu — vyjezd u horad, u inšyja rehijony SSSR, u Polšču, choć kudy. Kidali svaju haspadarku i ŭciakali.

«Dobra, što ŭbili Kirava, a lepš było b, kab ubili Stalina»

Sialanie Uschodniaj Biełarusi navat admaŭlalisia ad ilhot, prapanavanych uładami, naprykład, dapamohu pa šmatdzietnaści časam razhladali jak prodaž dziaciej dziaržavie. Złaśliva reahavali na pieramieny ŭ dziaržaŭnym isteblišmiencie. Tak, na žałobnym mitynhu z nahody zabojstva Kirava vučni 3-ha kłasa Stasieŭskaj škoły Viciebskaha rajona pierakazvali, vidavočna, pačutaje doma: «Dobra, što ŭbili Kirava, a lepš było b, kab ubili Stalina».

U 1936 sialanie admaŭlalisia padpisvać list Stalinu ŭ suviazi z 16-j hadavinaj vyzvaleńnia BSSR ad palakaŭ, bo «jon biare ŭ nas chleb, masła, małako». Ź inšaha boku, ad uładaŭ čakali machinacyi z podpisami. Raspaŭsiudžvalisia čutki, što tak źbirajecca padpiska na novy zajom, a taksama podpisy za Stalina: «Balšaviki nie durni, skora patrebna cara vybirać, voś zaraz źbirajuć podpisy, a potym skažuć, što vy jaho — Stalina — vybrali».

Apanienty savieckaj uładzie znachodzilisia i siarod sielskaj intelihiencyi. «Aryštoŭvajuć usich padazronych kałhaśnikaŭ, bo savieckaja ŭłada nie maje nadziei na padtrymku sialanstva ŭ vypadku vajny», — kazaŭ nastaŭnik Bielicaŭskaj škoły Dziaržynskaha rajona Kačan.

Vajny čakali ŭ 20-ja i ŭ 30-ja: z palakami, z anhličanami, ź japoncami… Savieckija haziety pisali, što nie siońnia-zaŭtra vajna, i treba da jaje rychtavacca. Maŭlaŭ, zdavajcie hrošy, kab rabić tanki i padtrymlivać doblesnuju Čyrvonuju Armiju.

Zrešty, žychary Uschodniaj Biełarusi nie ličyli, što vajna — heta tak užo drenna, kali jana zbavić ad kałhasaŭ. U 1939 h. u Karmianskim rajonie była znojdziena ŭlotka, padpisanaja «Hitler i Musalini»: «…tovaryščy, zaklinajem my: v vypadku napadu na Saviecki Sojuz so storony kapitalistych krain (Hiermanija, Italija, Japonija, Polšča, Anhlija, Francyja i druhija), to nužno im okazať pomač: kak siłaj, tak i charčami i vsiemi vozmožnymi sriedstvami nužno osvoboditsia ot iha sovietskoj impierii…».

***

«Usia savieckaja ŭłaść — na kurynaj nožcy» — Kalektyvizacyja i jaje nastupstvy byli apietyja narodam ŭ prypieŭkach

Ustań, Lenin, padzivisia,
Jak kałhasy nažylisia:
Na varotach sierp i mołat,
A ŭ kałhasach śmierć i hoład.

Ustań-ka, Lenin, padzivisia,
Jak u kałhasie razžylisia:
Chata rakam, punia bokam,
A kabyła z adnym vokam.

Kaby nie było zimy,
Nie było by choładu,
Kaby nie było kałchoza,
Nie było by hoładu.

Trudadni vy, trudadni,
Ach vy, trudadnicy!
Chodzić baćka biez štanoŭ,
Maci biez spadnicy.

Jak ŭ našym u kałchozie
Siadzić sučka na parozie.
Jana breša noč i dzień
— Zarablaje pracadzień.

Ekspart chleba za miažu z metaj atrymańnia valuty dla industryjalizacyi adbivaŭsia nastupnym čynam.

Usia savieckaja ŭłaść —
Na kurynaj nožcy.
Usiu pšanicu za hranicu
— A my na kartošcy.

Niekatoryja častuški, bolš aptymistyčnyja, adznačajuć vieru ŭ niadoŭhačasovacć kałhasaŭ.

Dźvie harmoški, adzin bubien,
My ŭ kałhasie žyć nie budziem,
Usiu bulbu papiačem
I z kałhasa ŭciačem.

Razabjecca haršok
— Rassypiecca kaša,
Raźbiažycca kałhas
— Ziamla budzie naša.

Bolš za 500 sialanskich vystupleńniaŭ

adbyłosia ŭ BSSR tolki za try z pałovaj miesiacy 1930-ha.

1163 terarystyčnyja akty ŭ vioscy

(siarod ich 117 zabojstvaŭ aktyvistaŭ i 861 padpał kałhasaŭ i kałhasnych dvaroŭ) zarehistravali orhany NKVD ad 1 studzienia 1933 da 10 vieraśnia 1934 u BSSR.

Dla zdušeńnia supracivu

ŭ sakaviku 1930 u Lelčycki rajon byli nakiravany kavaleryjski eskadron, u Žytkavicki — čyrvonaarmiejski atrad, u viosku Laskavičy Pietrykaŭskaha — atrad milicyi i padraździaleńnie pahraničnych vojskaŭ z dvuma kulamiotami.

Paviesić dziesiać kamsamolcaŭ,

a jašče dziesiać vyhnać — pastanavili sialanie Łučynskaha rajona Mahiloŭskaj akruhi, razhramiŭšy sielsaviet i abraŭšy starastu.

Razhromam chlebnych kramaŭ

supravadžaŭsia masavy žanočy stychijny bunt u Barysavie 7—9 krasavika 1932.

***

Iryna Ramanava — historyk, kandydat histaryčnych navuk, prafiesar Jeŭrapiejskaha humanitarnaha ŭniviersiteta. Zajmajecca historyjaj Biełarusi XX st., śpiecyjalizujecca na ŭzajemaadnosinach hramadstva i savieckaj ułady, a taksama historyi štodzionnaści, vusnaj historyi. Žyvie ŭ Minsku.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0