8 sakavika ciapier — heta adpaviednik 23 lutaha 1917 hoda. 8 sakavika pavodle novaha stylu zaćmiła 23 lutaha 1917-ha. Balšaviki nie lubili hetuju datu, bo dla ich pačatak Vialikaj revalucyi i jaje pieramoha byli niečakanaściu. Niezadoŭha da revalucyi Lenin, pramaŭlajučy da maładych šviejcarskich sacyjał-demakrataŭ, skazaŭ, što jaho pakaleńnie da revalucyi nie dažyvie.
Kazać tak u Lenina byli važkija padstavy.
U 1905 hodzie revalucyjnyja siły Rasii pastavili pierad saboju nadta ambicyjnyja mety. Ich nie zadavalniaŭ dasiahnuty ŭ vyniku Kastryčnickaj usierasijskaj palityčnaj stački pośpiech — Manifiest 17 (30) kastryčnika ab udaskanaleńni dziaržaŭnaha paradku (a dakładniej — ładu).
Mikałaj II vymušany byŭ dać narodu «nieparušnyja asnovy hramadzianskaj svabody na pačatkach sapraŭdnaj niedatykalnaści asoby, svabody sumleńnia, słova, schodaŭ i sajuzaŭ». Car daŭ zhodu na sklikańnie zakanadaŭčaj Dziaržaŭnaj dumy, nadzialiŭšy pry hetym vybarčym pravam «tyja kłasy nasielnictva, jakija ciapier zusim pazbaŭleny vybarčych pravoŭ»: najomnych rabotnikaŭ, iudziejaŭ, musulmanaŭ dy inš. Ustaloŭvałasia praviła: nijaki zakon nie moh ustupić u siłu bieź Dziaržaŭnaj dumy. Duma nadzialałasia pravam nahladać za zakanamiernaściu dziejańniaŭ pastaŭlenych carom uładaŭ.
Tak, novaŭviedzienaje vybarčaje prava było sasłoŭnaje, niaroŭnaje, uskosnaje; tak, partyi, pradstaŭlenyja ŭ Dumie, nie mahli farmavać urad; tak, urad nie byŭ adkazny pierad Dumaju, ale samo jaje sklikańnie, sama mahčymaść partyjam mieć parłamienckuju trybunu, vydavać haziety aznačała biassprečny prahres. Da hetaha Rasija išła biez małoha 100 hadoŭ — z taho času, jak ideju Dziaržaŭnaj dumy sfarmulavaŭ Michaił Śpiaranski.
Kali dumaješ pra historyju Rasii, nie moža nie kidacca ŭ vočy, jak pieryjady reformaŭ źmianiajucca na pieryjady kontrreformaŭ, jak hetyja kontrreformy vyklikajuć revalucyjny maksimalizm, jak maksimalizm vyklikaje reakcyju.
Mikałaj II byŭ nie tolki zakonnym, ale i duchoŭnym spadkajemcam svajho baćki. Palityka kontrreformaŭ, jakuju paśla zabojstva Ihnatam Hryniavickim cara Alaksandra II vioŭ Alaksandr III, mahła prynieści spakoj tolki na peŭny čas. 90-ja hady XIX st. i samy pačatak XX st. aznamienavany ŭ Rasii stvareńniem šerahu palityčnych partyj, u tym liku nacyjanalnych. Heta byli vyklučna revalucyjnyja, levyja partyi. Abačlivaja buržuazija i buržuaznaja intelihiencyja stvarali hurtki ci abjadnańni kštałtu libieralnaha Sajuza vyzvaleńnia, jaki tolki ŭ čas Kastryčnickaj usierasijskaj palityčnaj zabastoŭki 1905 h. stanie asnovaj Kanstytucyjna-demakratyčnaj partyi, partyi kadetaŭ.
Užo sam hety fakt, fakt stvareńnia partyj, hurtkoŭ i Sajuza vyzvaleńnia, pavinien byŭ šturchnuć caryzm na šlach reformaŭ, ale heta adbyłosia tolki paśla taho, jak u krainie pačalisia masavyja vystupleńni, kali bunty pačalisia navat u vojsku. Adnak Manifiest 17 kastryčnika 1905 hoda ŭžo nie moh zadavolić radykalnyja palityčnyja partyi i hrupoŭki. Natchnionyja pośpiecham, jany žadali bolšaha. I nie raźličyli svaje siły. I pierabolšyli (u svajoj ujavie) revalucyjny patencyjał i impet rabočaha kłasa i sialanstva.
Kontrrevalucyjny dziaržaŭny pieravarot 3 červienia 1907 hoda, uznačaleny Piatrom Stałypinym, u palityčna-pravavych adnosinach adkinuŭ Rasiju nazad. Vybarčaha prava byli pazbaŭleny vialikija hrupy nasielnictva, simvałam času stali stałypinski vahon i stałypinski halštuk (viaroŭka). U samim revalucyjnym łahiery z novaj siłaj pačalisia raskoły. Dastatkova skazać, što ŭ rasijskaj sacyjał-demakratyi, akramia mienšavikoŭ i balšavikoŭ, paśladoŭnikaŭ Hieorhija Plachanava i Lva Trockaha, źjavilisia likvidatary, adzavisty, ultymatysty, bohašukalniki i bohabudaŭniki. Usio heta sparadžała žorstkuju palemiku i razład. Pieršaja suśvietnaja vajna sparadziła ŭ sacyjał-demakratyi novyja płyni — paražencaŭ, abaroncaŭ, internacyjanalistaŭ. Da taho ž viadomyja balšaviki apynulisia kali nie ŭ emihracyi, dyk u hłuchich sibirskich kutkach.
Usio pieraličanaje nie mahło nie sparadzić piesimizm Lenina. Značna realistyčniej na rasijskaje žyćcio hladzieŭ jahony i apanient i razam z tym dabradziej, naš ziamlak Alaksandr Hielfand, bolš viadomy jak Parvus, jak sapraŭdny (razam z Trockim) aŭtar i realizatar idei Savietaŭ rabočych deputataŭ. Jon bačyŭ, što Rasija ciažarnaja revalucyjaj. Jon navat płanavaŭ revalucyju na 1916 hod. Tak, arhanizaujučy zabastoŭki ŭ Rasii, jon pamyliŭsia. Balšavickaja partyja akazałasia niazdolnaj uznačalić navat sacyjalny (jašče nie palityčny) pratest rabočaha kłasa.
Niaŭdača nie spyniła Parvusa. U rasijskaj sacyjał-demakratyi jon bačyŭ troch asob: Uładzimira Lenina, Lva Trockaha i Julija Martava. Martaŭ, choć i mienšavik, byŭ daŭni (z 1895 hoda) pryjaciel Lenina, revalucyjanier, internacyjanalist, upeŭnieny ŭ tym, što suśvietnaja vajna viadzie da hramadzianskich vojnaŭ i kanca kapitalizmu. Jašče bolšym revalucyjanieram byŭ Trocki. Da taho ž paražencam i, značyć, patencyjnym sajuźnikam Lenina. Ale ŭ paraženca Lenina była biassprečnaja pieravaha nad Trockim: u jaho miełasia jakaja-nijakaja, ale partyja. I ŭ svaim płanie, pradstaŭlenym niamieckim uładam za dva hady da Vialikaj revalucyi (9 sakavika 1915 h.), Parvus pradbačyŭ, što balšavickaja partyja vyviedzie Rasiju z vajny. I raiŭ niemcam zrabić staŭku na balšavikoŭ. I na vyzvolnyja ruchi narodaŭ Rasii, pierš-napierš ukrainskaha.
Niekatoryja historyki schilnyja ličyć, što Vialikaja revalucyja pačałasia nie 23 lutaha 1917 h., nie z demanstracyi picierskich rabotnic suprać hoładu (choć hoładu, sapraŭdnaha hoładu, a nie pierabojaŭ u zabieśpiačeńni charčami, nie było), a raniej — 1 listapada 1916 hoda, tady lidar kadetaŭ Pavieł Milukoŭ vystupiŭ u Dumie z pramovaj, u jakoj zadaŭ pytańnie: «Što heta — hłupstva ci zdrada?». Vydatny rasijski historyk, pa sutnaści, abvinavaciŭ carycu Alaksandru i staršyniu Savieta ministraŭ Barysa Šciurmiera ŭ padrychtoŭcy sieparatnaha miru ź Niamieččynaj.
Užo daŭno ŭ adnoj knizie rasijskaha historyka ja čytaŭ takoje: toje, što ŭ 1825 hodzie na Sienackuju płošču vyjšli rasijskija arystakraty, śviedčyła pra isnavańnie supiarečnaściaŭ pamiž ruskimi i niamieckaj dynastyjaj Holštajn-Hotarp-Ramanavych. Alaksandr Hiercen tak i pisaŭ: Rasijaj manholskimi mietadami kiruje niamieckaja dynastyja. U čas 1-j suśvietnaj vajny ruski nacyjanalizm i hiermanafobija kančatkova vyjšli na pavierchniu. Va ŭsich niaŭdačach na froncie vinavacili niemcaŭ, jakich niamała było ŭ rasijskich uładnych, haspadarčych i vajskovych strukturach, a taksama sapraŭdnych abo ŭjaŭnych ahientaŭ Niamieččyny. Hałoŭnym ža ahientam upłyvu Niamieččyny ŭvažali carycu, siastru vialikaha hiercaha Hiesienskaha Ernsta Ludviha. Pramova Milukova całkam adpaviadała hramadskim nastrojam i zadała, jak ciapier kažuć, mejnstrym.
Pad uvahu treba ŭziać i takoje paniaćcie, jak lehitymnaść, h. zn. zhodu paddanych na toje, kab chtości kiravaŭ imi. Lehitymnaść Mikałaja II istotna padvažyłasia ŭ chodzie rasijska-japonskaj vajny, jakuju car sam i raźviazaŭ dziela taho, kab nie pravodzić reformy i ŭmacavać aŭtarytet dynastyi. Lehitymnaść była padarvanaja nastolki, što spatrebilisia nadzvyčajnyja miery dziela naviadzieńnia paradku ŭ dziaržavie. U 1913 hodzie, kali adznačałasia 300-hodździe dynastyi, zdavałasia, što ŭvieś narod ci prynamsi jaho pravasłaŭnaja balšynia ŭ kupie z łajalistami inšych vyznańniaŭ całkam na baku manarcha. Adnak vajennyja niaŭdačy ŭsio bolš addalali narod ad cara. Nie tolki narod, ale i vialikuju častku palityčnaj, ekanamičnaj i vajskovaj elity. Niezadavolenaść Mikałajem vykazvali taksama ziemstvy i orhany haradskoha samakiravańnia. Apazicyja caru vyśpieła navat u domie Ramanavych. I navat u Pravasłaŭnaj carkvie, u jakoj usio bolš razdavalisia hałasy za viartańnie da patryjaršaj formy kiravańnia joju.
Parvus mieŭ racyju: Rasija była ciažarnaja revalucyjaj ci choć by paŭstańniem.
Frydrych Enhiels pad kaniec žyćcia aścierahaŭ niamieckich sacyjał-demakrataŭ nakont zbrojnaha paŭstańnia. I pakazvaŭ, jakuju niebiaśpieku dla samich paŭstancaŭ jano niasie ŭ novy viek, kali źjavilisia novyja vidy ŭzbrajeńniaŭ i suviazi. Z vykazvańniaŭ Enhielsa vynikaje, što paŭstańnie apraŭdanaje tady, kali na bok naroda pierachodzić vojska. Abo zachoŭvaje niejtralitet. U 1905 h. vojska było na baku cara (asobnyja bunty nie ličym). U lutym 1917-ha vojska ŭžo nie było na baku cara. 26 lutaha (11 sakavika) viernyja caru častki stralali ŭ rabočych, ale ŭžo ŭ toj samy dzień zapasnyja pałki Pietrahradskaha harnizona pačali pierachodzić na bok naroda, a 27 lutaha (12 sakavika) pačałosia bratańnie sałdat i naroda.
Nie kožnaje paŭstańnie — revalucyja. Stychijnyja vystupleńni rabočych i sałdat jašče nielha było nazvać revalucyjaj. I choć 27 lutaha było reanimavana dziecišča Trockaha i Parvusa — Saviety rabočych i sałdackich deputataŭ, — choć u toj samy dzień u Pietrahradzie byŭ stvorany Časovy vykanaŭčy kamitet Savietaŭ rabočych i sałdackich deputataŭ na čale z deputatam Dumy mienšavikom Mikałajem (Nikałozam) Čchieidze, heta ŭsio ž byli orhany paŭstańnia, a nie ŭłady.
Novy orhan dziaržaŭnaj ułady — Časovy kamitet Dziaržaŭnaj dumy na čale ź jaje staršynioj Michaiłam Radziankam — źjaviŭsia ŭ toj samy dzień, kali byŭ stvorany Časovy vykankam Savietaŭ. U skład hetaha kamiteta ŭvajšoŭ i M. Čchieidze.
Niahledziačy na aktyŭnuju rolu rabočych i sałdat u lutaŭskich padziejach 1917-ha, aśmielusia ŭsio ž śćviardžać, što Vialikaja revalucyja ŭ Rasii była revalucyjaj viarchoŭ. «Umiašalnictva Dziaržaŭnaj dumy dało vuličnamu i vajskovamu ruchu centr, dało jamu ściah i łozunh, i tym samym pieratvaryła paŭstańnie ŭ revalucyju, jakaja skončyłasia źviaržeńniem staroha režymu i dynastyi», — pisaŭ P. Milukoŭ.
Ad 23 lutaha (8 sakavika) da 2(15) sakavika 1917 hoda, kali Mikałaj II zroksia pasadu, prajšło roŭna siem dzion.
