Mahčyma, my b i siońnia nie śviatkavali jaho źjaŭleńnie, kali b u padrychtoŭku nie ŭklučylisia technary — śpiecyjalisty Łabaratoryi raspaznavańnia i sintezu maŭleńnia. Linhvisty kažuć, ź ich dapamohaj udałosia aščadzić da 15 čałavieka-hadoŭ.
Nad pieršym arfaepičnym biełaruskim słoŭnikam pracavała kamanda z dvuch instytutaŭ Nacyjanalnaj akademii navuk. Ad instytutu movaznaŭstva imia Jakuba Kołasa — doktar fiłałahičnych navuk Valancina Rusak i kandydat fiłałahičnych navuk Vieranika Mandzik. Ad Abjadnanaha instytutu prablem infarmatyki — kandydat techničnych navuk Juraś Hiecevič i mahistr fizika-matematyčnych navuk Stanisłaŭ Łysy.
Doktar fiłałahičnych navuk Valancina Rusak, kandydat fiłałahičnych navuk Vieranika Mandzik i mahistr fizika-matematyčnych navuk Stanisłaŭ Łysy.
«NN»: Jak stałasia, što dahetul takoha słoŭnika nie było?
Vieranika Mandzik: Heta akurat pakazvaje na karpatlivaść i vielizarny abjom pracy. Nielha skazać, što raniej nie rabilisia daśledavańni ŭ halinie arfaepii i biełaruskaha maŭleńnia. Adnak biez dapamohi techničnych srodkaŭ sistemna, kompleksna pradstavić usie arfaepičnyja normy ŭ adnym vydańni i, bolš za toje, kožnaje słova dać u arfaepičnym vyhladzie było b vielmi składana.
Valancina Rusak: Pa samych ścipłych padlikach, my aščadzili piać-siem čałavieka-hadoŭ. Ale ŭ realnaści, chutčej za ŭsio, hetaja ličba była b našmat bolšaj — 12-15 hadoŭ.
Valancina Rusak.
«NN»: Što heta za techničnyja srodki?
Valancina Rusak: Ciapier mašyna hienieruje transkrypcyju 117 tysiač słoŭ z dakładnaściu 98 pracentaŭ. Čałaviek moža źbicca, pajści za sistemaj papiarednich słoŭ, mašyna — nie. Ale pierš čym jaje navučyć, linhvistam pryjšłosia vielmi šmat papracavać.
Vieranika Mandzik: Klučavoje słova — ałharytm. My brali litarnaje spałučeńnie, naprykład «śvie», i dapaŭniali ałharytm adpaviednym praviłam, pa jakim by mašyna vydavała [s'v'e]. I tak pa kožnaj pazicyi. Dla kožnaha litarnaha spałučeńnia, jakoje mieła arfaepičnuju śpiecyfiku, my prapisvali praviła. Byli nieadnaznačnyja pazicyi, jakija treba było vyvieryć i abhruntavana zaćvierdzić. Heta vialiki abjom linhvistyčnaj pracy. A dalej užo za spravu ŭzialisia našy kalehi-infarmatyki. Jany ŭkłali hetyja praviły ŭ prahramu i stvaryli hienieratar, jaki pieraŭtvaraje arfahrafičny zapis słova ŭ jaho fanietyčnuju transkrypcyju.
Stanisłaŭ Łysy.
Stanisłaŭ Łysy: Nam udałosia ŭkłaści ŭsie pazicyi ŭ niekalki sotniaŭ praviłaŭ. Što praŭda, nialohka było ŭnosić u ich praŭki, bo, pakul praviš adno praviła ŭ ałharytmie, piać łamaješ. Linhvisty dajuć niejkaje praviła, hladziš na jaho i dumaješ: nu voś ža jano, zaraz ja jaho papraŭlu. A pa chodu vypraŭlaješ adnu pamyłku — stvaraješ piać inšych. U vyniku ŭsio jak by palapšajecca, ale čym bolš vuzkaje praviła, tym bolš składana jaho dadavać.
Pra toje, što heta za hienieratar, jak jon źjaviŭsia i jak pracuje, čytajcie tut
«NN»: Ale, napeŭna ž, byli niejkija słovy-vyklučeńni, jakija nie padpadajuć pad ałharytmy, pad praviły?
Valancina Rusak: Asobnych nie sistemnych słoŭ u biełaruskaj movie ja nie nazavu. Jany ŭsie ŭsio adno znachodziacca ŭ sistemie. Voźmiem, naprykład, «lazh» i «mozh». Mašynu my nie navučyli, ałharytm pieršapačatkova nie prapisali, i tak hetyja słovy i pajšli ŭ vydaviectva z transkrypcyjaj, dzie «zh» na kancy słova nie ahłušajecca. Užo ŭ apošni momant, kali my prahladali źviarstany varyjant, atrymany z vydaviectva, voka začapiłasia za hetaje «zh» i adznačyła — nie toje. Spačatku zaŭvažyli tolki adno słova — «lazh». A potym stali dumać: niaŭžo adno? Zadali pa mašynie — adšukałasia i «mozh». Takich słoŭ usiaho dva, ale heta ŭžo sistema.
Vieranika Mandzik.
«NN»: A što z frykatyŭnym i vybuchnym «h»?
Valancina Rusak: Taksama sistemna prapisana ŭsiudy, dzie jano vymaŭlajecca. Darečy, pra ahrest, jaki vy zhadvajecie ŭ publikacyi pra słoŭnik. Nikoli słova «ahrest» nie vymaŭlałasia z vybuchnym «h»! Inakš i «hramata», i «zhraja» musili b vymaŭlacca hetak ža. Mahčyma, chtości z nośbitaŭ i vymaŭlaje «ahrest» z «h» vybuchnym, ale heta, chutčej, asablivaści dyjalektu. U litaraturnaj movie «h» vybuchnoje nikoli nie fiksavałasia ŭ hetym słovie.
U biełaruskaj movie z «h» vybuchnym bolš za dźvie sotni słoŭ. Hetyja słovy vybranyja mašynaj, tut pamyłak niama. Naprykład, spałučeńnie «kd» daje «h» vybuchnoje, jak u słovie «aniekdatyčny».
Vieranika Mandzik: Havorka pra toje, što heta nie tolki toj «h», jaki sustrakajecca ŭ zapazyčanych słovach: toj ža «huzik» ci «honta». Hetyja słovy vymaŭlajucca pa tradycyi, tak, jak byli zapazyčanyja. My ž sistemna prapisali toj vybuchny «h», jaki ŭźnikaje ŭ słovie pazicyjna, a nie etymałahična. Etymałahična musiła b być «k», ale ŭ vyniku azvančeńnia vymaŭlajecca akurat vybuchny «h». Ciapier heta prapisana sistemna, va ŭsich spałučeńniach hłuchoha «k» i zvonkich zyčnych. Raniej u škołach dzieciam kazali pra niekalki vyklučeńniaŭ, nasamreč słoŭ z vybuchnym «h» vielmi šmat.
Valancina Rusak: Pra heta havaryłasia ŭ papiarednich navukovych pracach fanietystaŭ, ale nidzie nie było sabrana kompleksna.
Akramia taho, my ŭziali na siabie adkaznaść i ŭpieršyniu prapisali apazicyju «v» — «f». Raniej my mieli ŭ sučasnaj biełaruskaj movie i leksikahrafičnych krynicach usiaho dva zafiksavanyja słovy na «v» kancavoje: nierv i rezierv. Nidzie nie havaryłasia pra toje, što rabić z hetym «v», jak jaho vymaŭlać.
Viadomy fanietyst i ekśpierymientatar akademik Alaksandr Padłužny źviartaŭ uvahu na hetyja słovy, ale pakolki ich było ŭsiaho dva, pazicyja nie była zamacavanaja, jana zastałasia pa-za ŭvahaj daśledčykaŭ. Mnohija, naprykład, schilnyja vymaŭlać na kancy nienaturalnaje «ŭ» zamiest «f», choć heta supiarečyć sistemie biełaruskaj movy: «ŭ» uźnikaje tolki paśla hałosnych, i nikoli — paśla zyčnych.
Ciapier my majem našmat bolš takich słoŭ: drajv, rejv, dajv-kłub i inšyja. U arfaepičnym słoŭniku apazicyja «v» — «f» užo prapisanaja, jaje isnavańnie paćvierdžana ekśpierymientalna.
«NN»: Niekatoryja nastojvajuć na tym, što biełaruskaja mova pavinna być «miakkaj». Maŭlaŭ, vymaŭleńnie bi[zne]s zamiest bi[z'n'e]s, bie[n]zin zamiest bie[n']zin całkam supiarečyć moŭnaj tradycyi.
Valancina Rusak: U «Słoŭniku biełaruskaj movy» pad redakcyjaj Biryły (1987 hod) sistemna prapisana asimilacyjnaje źmiakčeńnie «s», ale słovy «sfjera» i «sfinks» padadzieny ź ćviordym śviściačym. Na praktycy my sutyknulisia z tym, što vymaŭlajuć i miakka, i ćviorda. Što atrymaje kančatkovuju fiksacyju ŭ movie, što budzie ŭžyvacca čaściej, pakul skazać niemahčyma. Moža, tak i buduć suisnavać dva vymaŭleńni: [s']fiera i [s]fiera, bie[n]zin i bie[n']zin. A sa słovam «mieniedžar» dyk i ŭvohule…
Vieranika Mandzik: Viedajecie, niama čaho spračacca, kali havorka idzie pra novuju leksiku. Jana jašče prachodzić praces adaptacyi, i tamu całkam naturalna, što moža arfaepična afarmlacca ŭ niekalkich varyjantach. Nie tak važna, jakim šlacham prychodzić leksika. Navat kali jana praz ruskuju movu zapazyčvajecca, heta nie mianiaje sutnaści pracesu adaptacyi.
Toje, što na praciahu doŭhaha času mohuć suisnavać dva varyjanty, całkam naturalna. Bicca łbom u ścienku i kazać, što tolki adzin varyjant pravilny, — paprostu biessensoŭna. Tym bolš ni adzin z hetych varyjantaŭ samoj fanietyčnaj sistemie movy nie supiarečyć.
Jość u biełaruskaj movie słova «Mjerkuryj», a jość słova «mebla». Dla našaj movy absalutna naturalna mieć i ćviordaje spałučeńnie, i miakkaje. A ŭžo jaki varyjant bolš žyćciazdolny, heta pakaža čas.
Valancina Rusak: Što tyčycca pazicyjnych i sprečnych momantaŭ, to tut treba abapiracca jašče i na tradycyju. U asobnych padručnikach rekamiendujecca vymaŭlać [s']kinuć, [z']hinuć, [s']chilić. Ale heta supiarečyć tradycyjam biełaruskaj fanietyki, pakolki jašče Branisłaŭ Taraškievič u «Biełaruskaj hramatycy dla škoł», vydadzienaj u 1918 hodzie, i ŭ dalejšych pieravydańniach źviartaje ŭvahu na toje, što «skinuć», «zhinuć» i «schilić» treba vymaŭlać ćviorda. Heta jakraz arhumient na karyść taho, što moža być i ćviordaje, i miakkaje vymaŭleńnie.
«NN»: Čym vy kiravalisia pry składańni słoŭnika? Ci aceńvali žyvuju havorku sučaśnikaŭ?
Valancina Rusak: My aceńvali havorku tych nośbitaŭ, jakija ŭ svajoj prafiesijnaj dziejnaści karystajucca biełaruskaj litaraturnaj movaj. Daśledavali movu teatra, movu navukoŭcaŭ, nastaŭnikaŭ škoł, vykładčykaŭ VNU, studentaŭ, piśmieńnikaŭ i ŭvohule ludziej kultury.
Vieranika Mandzik: Zapisvali maŭleńnie jak piśmieńnikaŭ novaj hienieracyi, jakija prytrymlivajucca alternatyŭnaha pohladu na movu, tak i piśmieńnikaŭ bolš stałaha ŭzrostu, jakija bolš tradycyjnyja ŭ adnosinach da maŭleńnia.
Byli niekatoryja vypady ŭ naš bok, maŭlaŭ, dla ŭsich našych infarmantaŭ biełaruskaja mova druhasnaja, a pieršasnaja mova, jakuju jany zasvoili ŭ siamji, u asiarodździ, — ruskaja. Ale heta nie tak. Sapraŭdy, byli infarmanty, dla jakich biełaruskaja mova druhasnaja, ale byli i tyja, jakija pachodziać ź vioski, jakija byli ŭ moŭnym akružeńni chaj sabie nie litaraturnaj biełaruskaj movy, ale dyjalektnaj. Heta, moža, jašče i lepš.
Valancina Rusak: Chaču dadać, što my tut taksama išli za tradycyjaj, tamu što Mikałaj Biryła — pieršy, chto źviarnuŭ uvahu na toje, što fanietyku biełaruskaj movy treba vyvučać praz teatr, dzie ludziej prafiesijna vučać havaryć. Biryła sam nieadnarazova chadziŭ u Kupałaŭski, słuchaŭ akcioraŭ i ŭ vyniku napisaŭ vialiki artykuł.
Tamu ŭ nas skłaŭsia nieparyŭny łancužok: my abapiralisia jak na našych pačynalnikaŭ, karyfiejaŭ, tak i na sučasnuju maładuju hienieracyju. U asnovu lahli pracy Mikałaja Biryły, Alaksandra Padłužnaha, Lilii Vyhonnaj — tych fanietystaŭ, jakija viadomyja nie tolki ŭ nas u krainie, ale i šyroka za jaje miežami.
Darečy, Padłužny blizka supracoŭničaŭ z Barysam Łabanavym, jaki ciapier pracuje hałoŭnym navukovym supracoŭnikam Łabaratoryi raspaznavańnia i sintezu maŭleńnia. Mahčyma, ja hetym i kiravałasia, kali pryjšła ŭ łabaratoryju z prośbaj dapamahčy. Dva razy prasić nie pryjšłosia, my adrazu znajšli ahulnuju movu, zacikaŭlenaść i atrymali voś taki cudoŭny vynik.
«NN»: U biełaruskuju movu šmat słovaŭ prychodzić z ruskaj. Ci idziom my da taho, kab pazyčać naŭprost z zamiežnych moŭ?
Valancina Rusak: Dla nas heta źjava tradycyjnaja. Jak ni kruci, ale ruskaja i biełaruskaja movy — dźvie najbolš blizkija słavianskija movy. Abiedźvie movy dziaržaŭnyja, abiedźvie z roŭnymi pravami i roŭnymi mahčymaściami. Tamu siońnia zapazyčańni iduć najpierš praz ruskuju movu. Spačatku jany fiksujucca ŭ novych słoŭnikach zapazyčańniaŭ ruskaj movy, a praź niekatory čas prychodziać u biełaruskuju movu.
Vieranika Mandzik: Źjaŭlajecca moŭny kantekst, jaki dazvalaje śćviardžać, što hetaje słova pryjšło i da nas u movu, što jano vykarystoŭvajecca nośbitami. Heta daje padstavu dla jaho fiksacyi i ŭklučeńnia ŭ pieravydańni słoŭnikaŭ.
Valancina Rusak: U łabaratoryi Jurasia Hieceviča jakraz adsočvajuć usie novyja słovy, jakija źjaŭlajucca ŭ biełaruskich tekstach, na biełaruskich servisach.
«NN»: Nie mahu nie zapytacca pra słova «spadar». U słoŭniku jaho niama. Čamu?
Valancina Rusak: Heta nie pretenzija i nie paprok inšym słoŭnikam, jakija fiksujuć hetaje słova. Pa-pieršaje, usio zafiksavać my nie možam. Pa-druhoje, pazicyju aŭtaraŭ nichto nie admianiaŭ. Što takoje «spadar»? Heta toj ža «haspadar», tolki z adsiečanym pačatkam.
Darečy, u hramatyčnym słoŭniku za 2013 hod hetaje słova jość.
Vieranika Mandzik: Paviercie, heta zroblena nie śpiecyjalna. My ničoha nie majem suprać hetaha słova, chutčej, naadvarot. Prosta my brali za asnovu słoŭnik, u korpusie jakoha hetaj leksiemy niama, voś i ŭsio. Ale kali my havorym mienavita pra arfaepičny słoŭnik, to ŭ słovie «spadar» nijakich ciažkaściaŭ u vymaŭleńni my nie znojdziem. Tamu trahiedyi tut niama, paźniej dadamo i hetaje słova.
«NN»: U jakim kirunku ciapier raźvivajecca biełaruskaja mova?
Vieranika Mandzik: Kali kazać pra vusnuju formu funkcyjanavańnia našaj movy, to časam navat u maŭleńni ludziej padrychtavanych nazirajecca varyjantnaść asimilacyjnaj miakkaści. Čałaviek moža ŭ adnym słovie jaje ŭžyvać, a ŭ inšym — nie. Ale heta nie pakazvaje na toje, što jana źnikaje, ni ŭ jakim razie. Heta havoryć tolki pra toje, što maŭleńnie — praces našmat bolš spantanny, čym piśmovaja mova, jakuju my śviadoma kantralujem.
I, ščyra kažučy, mianie nie pałochaje toje, što chtości moža ŭžyvać asimilacyjnuju miakkaść bolš paśladoŭna, a chtości — mienš paśladoŭna. Mianie naściarožvaje inšaje. Z adnaho boku, heta plus, što ludzi imknucca avałodać biełaruskaj movaj. Ale kali ja čuju, što čałaviek na publičnym uzroŭni havoryć pa-biełarusku [č']asta… Tut užo idzie havorka pra razbureńnie sistemy.
Zychodnyja pazicyi našaha biełaruskaha maŭleńnia — heta zaćviardziełaść šypiačych hukaŭ. I kali ja čuju voś takija vypadki, to heta, chutčej, nahoda dla rozdumu i tryvohi. Kali ž čałaviek varyjantna ŭžyvaje asimilacyjnuju miakkaść, heta našu sistemu movy nie razburaje.
My pra našu pracu havaryć možam doŭha, bo my jaje lubim. Heta, moža, adna z samych hałoŭnych umoŭ taho, što ŭ vyniku niešta atrymlivajecca. Kamuści heta daspadoby, chtości znachodzić niejkija zahany. I heta taksama naturalna.
Niemahčyma vydać pieršy ŭ biełaruskim movaznaŭstvie daviednik takoha typu i zrabić tak, kab jon byŭ absalutna ŭsim daspadoby, kab jon byŭ idealnym. Ale my stvaryli precedent. My stvaryli tuju pracu, jakuju dalej možna ŭdaskanalvać. My budziem tolki rady, kali buduć abhruntavanyja zaŭvahi i pytańni.
Valancina Rusak: Što novaje farmirujecca — heta, ja dumaju, aŭdytoryja zacikaŭlenych padrychtavanych razumnych ludziej, jakija vałodajuć nie adnoj movaj, ludziej, jakija viedajuć miesca biełaruskaj movy nie tolki ŭ słavianskaj prastory, ale i značna šyrej.
Pamiataju, jak pieršy raz zajšła ŭ Łabaratoryju raspaznavańnia i sintezu maŭleńnia. Tam usie razmaŭlajuć na biełaruskaj movie! Ja adrazu zrazumieła, što heta taja aŭdytoryja, taja moładź, jakaja budzie pradstaŭlać našu movu ŭ śviecie.
I nie pamyliłasia. Francyja, Anhlija, Ispanija zachoplenyja pracami biełaruskich prahramistaŭ-linhvistaŭ. Adździeł davoli vialiki, tam pracujuć 20 čałaviek. Usie vysokaadukavanyja ludzi, zacikaŭlenyja ŭ biełaruskaj movie i ŭ tym, kab rabić usio dziela papularyzacyi jaje ŭ śviecie.
Zachoŭvajcie spasyłku — sajt, jaki sprościć žyćcio ŭsim biełaruskamoŭnym
Aficyjnaja prezientacyja słoŭnika čakajecca ŭ vieraśni, ale falijant užo zaniaŭ svajo miesca na palicach bujnych kniharniaŭ.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»
