Jakucija: narod, jakomu ŭdałosia znoŭ stać bolšaściu na ŭłasnaj ziamli
Jakucija — hihanckaja terytoryja. 3 miljony kvadratnych kiłamietraŭ — u 15 razoŭ bolšaja za Biełaruś. I ŭjavicie sabie: u 1989 hodzie jakutaŭ u Jakucii zastavałasia ŭsiaho 33%. Na siońnia ž ich dola vyrasła da 53%! Jany znoŭ stali bolšaściu na ŭłasnaj ziamli, što daje im novyja histaryčnyja šancy.
Rasija nie tolki źjaŭlajecca samaj vialikaj krainaj u śviecie, ale i niekatoryja jaje subjekty źjaŭlajucca takimi vielizarnymi, što navat apiaredžvajuć bolšaść krain pa płoščy. Naprykład, Respublika Sacha (Jakucija) zajmaje ažno 18% terytoryi Rasii. Kali b Jakucija była niezaležnaj dziaržavaj, jana b stała vośmaj dziaržavaj u śviecie pa płoščy, zusim trochi sastupajučy pa płoščy Indyi.
Praŭda, u Indyi žyvie kala 1,3 miljarda čałaviek, u Jakucii na amal identyčnaj płoščy niama i miljona. Heta ŭnikalnaje ŭtvareńnie ŭ składzie Rasii maje nadzvyčaj maleńkuju ščylnaść nasielnictva, pieradusim praź luty klimat: zimoj tempieratura apuskajecca da -60, a letam uzdymajecca da +40. I voś u takich umovach jakuty stvaryli samabytnuju kulturu.
Hetaja respublika ŭnikalnaja nie tolki nievynosnym klimatam i bahatymi zapasami karysnych vykapniaŭ, ale i tym, što ŭ časy pierabudovy i ŭ 1990-ja Jakucija pieražyła sapraŭdnaje nacyjanalnaje adradžeńnie. I jak adhałosak tych časoŭ, tut dahetul vysoki adsotak jakuckich škoł, nacyjanalnaje telebačańnie i radyjo viaščajuć pieravažna na movie sacha i robiać jakuckamoŭnyja telesieryjały, isnuje davoli raźvitaja estrada i papularny kiniematohraf na jakuckaj movie. I heta pry tym, što ahulnaja kolkaść jakutaŭ nie pieravyšaje 500 tysiač čałaviek.
Jakuty majuć nacyjanalny honar: jany pryjšli ź bierahoŭ Bajkała na ziemli, što stali Jakucijaj, niedzie ŭ XII—XIV st., asimilavali małalikija miascovyja plamiony i stvaryli mocnuju, ustojlivuju kulturu. Jany navat vyvieli prystasavanyja da žyćcia va ŭmovach poŭnačy parody «jakuckaj karovy» i «jakuckaha kania».
Adnak u XX st. jakutam udałosia navat bolš, čym inšym narodam Rasii.
U čym sakret pośpiechu nievialikaha, ale raskinutaha na vielizarnaj płoščy naroda, a taksama ź jakimi prablemami sutykajecca jakucki nacyjanalny ruch, «Naša Niva» abmierkavała sa stvaralnikam jakuckaj «Vikipiedyi» i papularyzataram jakuckaj movy Mikałajem Paŭłavym.
NN: U čym sakret adnosnaha pośpiechu Jakucii, asabliva kali paraŭnoŭvać vas ź inšymi narodami Rasii, dzie z nacyjanalnaj samaśviadomaściu horšaja situacyja?
MP: Niejkaha asobnaha sakretu niama. Z pačatkam pierabudovy va ŭsich nacyjanalnych uskrainach Rasii adbyvalisia pracesy rostu nacyjanalnaj samaśviadomaści. Taja spružyna, jakaja była pad palityčnym ciskam u hady SSSR, niečakana vyprastałasia. Adbyłosia kulturnaje adradžeńnie amal usich etnasaŭ, jakija zasialajuć Rasiju.
Roźnicu ja baču ŭ zachavańni nacyjanalnaj jakuckaj škoły ŭ savieckija časy. U adroźnieńnie ad bolšaści inšych respublik Rasii, u Jakucii zaŭsiody była vysokaj dola nacyjanalnych škoł. Usie pradmiety z 1 da 10 kłasa vyvučalisia na jakuckaj movie. Tamu rost nacyjanalnaj samaśviadomaści ŭ časy pierabudovy byŭ istotnym. Šmat žycharoŭ respubliki, u tym liku nie sacha, pačali vyvučać movu samastojna. Baćki imknulisia zabiaśpiečyć dziaciej adukacyjaj na jakuckaj movie.
Praŭda, ciapier całkam nacyjanalnych škoł u Rasii, u tym liku ŭ Jakucii, praktyčna nie zastałosia, bo Adziny dziaržaŭny ekzamien [anałah biełaruskaha CT] ciapier možna zdavać tolki na ruskaj movie. Ale tym nie mienš, u bolšaści škoł Jakucii isnuje tak zvany «nacyjanalny kampanient». Vykładańnie całkam na jakuckaj movie isnuje tolki ŭ pačatkovaj škole.
Tamu zaraz, na moj pohlad, jakuckaja mova ŭsio ž zdaje svaje pazicyi. Ale, jak vy trapna adznačyli, u paraŭnańni ź inšymi respublikami situacyja nie takaja ŭžo i drennaja. Zachavańnie adukacyi ŭ pačatkovaj škole na jakuckaj movie było klučavym faktaram.
Jakuty — małaliki etnas, ale amal usie vałodajuć razmoŭnaj i piśmovaj movaj. Isnuje vialikaja kolkaść časopisaŭ, haziet i knih pa-jakucku. My padličyli, što letaś naša hałoŭnaje vydaviectva vydała kala 400 knih na jakuckaj movie. Heta nie tyja tyražy, jakija byli ŭ hady SSSR, ale popytam hetyja knihi karystajucca.
Isnuje niekalki ahulnarespublikanskich haziet, i jany taksama adnosna papularnyja, kali ŭličvać maleńkaje nasielnictva Jakucii. Naprykład, jakuckaja hazieta «Kyym» užo doŭhi čas maje samy vialiki nakład siarod nacyjanalnych haziet narodaŭ Rasii i navat apiaredžvaje tatarskija vydańni. Chacia tataraŭ razoŭ u 10 bolš, čym nas.
Što tyčycca nacyjanalnaha telebačańnia «NVK Sacha», jano viaščaje kruhłasutačna i robić prahramy pieravažna na jakuckaj movie. Hetaja ž kampanija maje i radyjostancyju. I tam efir taksama, za nievialikim vyklučeńniem, na jakuckaj movie.
U 90-ja hady adbyŭsia sapraŭdny bum kiniematohrafa. U nas zdymałasia, dyj zaraz zdymajecca, vialikaja kolkaść samych roznych filmaŭ i sieryjałaŭ pa-jakucku. Žanry samyja roznyja: i filmy žachaŭ, i kamiedyi, i mieładramy, i fiłasofskija prypavieści. Praŭda, pakul nie zusim zrazumieła, što budzie ŭ budučyni. U Rasii zaraz vyrašyli istotna padvysić myta z kinavytvorcaŭ, što moža stać niepadjomnym dla drobnych hulcoŭ. Našyja kiniematahrafisty znachodziacca ŭ razhublenym stanie, tamu što takija ŭmovy zrobiać prakat jakuckich filmaŭ niemahčymym.
Ale ja ŭsio ž chacieŭ by adznačyć, što vykarystańnie movy ŭ pobycie, asabliva ŭ spałučeńni z zachavańniem tradycyjnaj haspadarki (a jakuty źjaŭlajucca samymi paŭnočnymi žyviołahadoŭcami), raźvićcio miedyja, roznych žanraŭ litaratury i raźvićcio inšych kulturnych instytutaŭ važnaje, ale
samaje hałoŭnaje — najaŭnaść nacyjanalnaha školnictva. Tolki siaredniaja škoła moža zabiaśpiečyć ludziej nie tolki viedami vusnaha štodzionnaha maŭleńnia, ale i navučyć ich piśmovaj movie, pryščapić navyki čytańnia, razumieńnia vysokich stylaŭ litaraturnaj movy, kab takija ludzi ŭ budučyni mahli spažyvać pradukcyju piśmieńnikaŭ i žurnalistaŭ.
NN: Jak jakuckaja mova adčuvaje siabie ŭ internecie?
MP: Sapraŭdy, my pačali źviartać uvahu na internet jak na asiarodździe dla novych pakaleńniaŭ sacha. Zrazumieła, što kali mova nie trapić u internet, moładź ad svajoj movy budzie adychodzić. Dziejničajem my ź pieramiennym pośpiecham. Dahetul isnuje nie tak šmat resursaŭ, jakija całkam padtrymlivajuć movu sacha.
Kali my nie zabiaśpiečym pradstaŭnictva movy ŭ internecie — jana stanie aŭtsajdaram. Movami vialikich narodaŭ zajmajucca karparacyi. A movami małych narodaŭ vymušanyja zajmacca samastojna sami małyja narody.
Pryjarytetnym kirunkam my vybrali Vikipiedyju. Jana zapatrabavana ludźmi i šmat kim vykarystoŭvajecca. Artykuły pišucca dobraachvotnikami. Na žal, nie ŭsie viedajuć, što kožny čałaviek moža napaŭniać hety resurs. Naša meta — rastłumačyć ludziam, što heta možna rabić, a taksama pakazać, jak heta zrabić pravilna.
Sacyjalinhvisty kažuć, što movy, u jakich niama Vikipiedyi, nie majuć i budučyni. Najaŭnaść ułasnaj encykłapiedyi aznačaje najaŭnaść ludziej, jakija hatovyja zachoŭvać i raźvivać svaju movu. Taksama heta kaža pra toje, što ŭ movy jość raźvity terminałahičny aparat, jaki dazvalaje pisać navukovyja artykuły.
Niemałavažnym źjaŭlajecca i pytańnie prestyžu movy. Kali mova stanovicca nieprestyžnaj, baćki pierastajuć vučyć joj svaich dziaciej. A najaŭnaść Vikipiedyi spryjaje padvyšeńniu prestyžu ŭ vačach prostych ludziej.
NN: Jakuckaje nacyjanalnaje adradžeńnie časoŭ pierabudovy i 1990-ch źjaŭlałasia vyklučna moŭna-kulturnym ci jano ŭzdymała i palityčnyja pytańni? Ci isnavali idei stvareńnia ŭłasnaj niezaležnaj jakuckaj dziaržavy?
MP: Viadoma, luby narod nie manalitny. Roznyja mierkavańni zaŭsiody byli i buduć. Takija palityčnyja zajavy tady taksama hučali. Ale heta nie znajšło padtrymki siarod bolšaści jakutaŭ.
Z adnaho boku, siarod nas zaŭsiody byli imknieńni da bolšaj samastojnaści, kab samastojna vyznačać svaju budučyniu. Heta naturalna, heta možna zrazumieć. Ale zajavy pra poŭnuju niezaležnaść ad Rasii nikoli nie karystalisia vialikaj papularnaściu. Jakucki narod nie bačyć mahčymaściaŭ, kab niejki surjozny ruch za niezaležnaść moh uźniknuć.
NN: Na vaš pohlad, rusifikacyja, jakaja adbyvałasia i adbyvajecca ŭ rasijskich respublikach, — abjektyŭny praces, vyklikany palityčnymi i sacyjalnymi pryčynami, albo metanakiravanaja palityka Maskvy?
MP: Treba razumieć, što fiederalnaja ŭłada nieadnarodnaja. Tam isnuje šmat roznych ruchaŭ, roznych ludziej, jakija myślać pa-roznamu. Adno kryło choča rusifikacyi, kab pazbavić krainu mahčymych prajavaŭ sieparatyzmu. Inšaje kryło, naadvarot, razumieje, što Rasija moža być kankurentazdolnaj tolki tady, kali jana zdoleje zachavać svaju raznastajnaść. Kali čałaviek adčuvaje, što jaho mova i jaho kultura ceniacca, pavažajucca dziaržavaj i padtrymlivajucca, to sieparatyzm nie moža raźvivacca. Spadziajusia, što heta razumieńnie ŭrešcie atrymaje pieravahu na fiederalnym uzroŭni.
NN: Jakija adnosiny ŭ jakuckaha nacyjanalnaha ruchu, papularyzataraŭ jakuckaj movy ź miascovymi ŭładami?
MP: Zachavańnie kultury zapatrabavana narodam. Tamu i čynoŭniki vymušany kulturu padtrymlivać, asabliva z ulikam taho, što siarod čynoŭnikaŭ šmat etničnych sacha. Inšaja sprava, što nie zaŭsiody jość razumieńnie taho, jak pravilna heta rabić. Časam nie chapaje srodkaŭ, kab niešta ažyćciaŭlać. Časam zaminajuć niekatoryja zakony, jakija prymajucca na karyść palityčnych faktaraŭ.
NN: Jakuckaja mova źjaŭlajecca ciurkskaj. Jak staviacca ŭ Jakucii da panciurkizmu?
MP: Staviacca absalutna narmalna. My jak ciurkski narod majem rodnasnyja pačućci da inšych ciurkaŭ. Ale i nielha skazać, kab Jakucija vielmi aktyŭna ŭ hetym udzielničała. Pa-pieršaje, naša mova, jak i čuvašskaja, davoli daŭno adhalinavałasia ad ahulnaciurkskaj, tamu my nie razumiejem inšych ciurkaŭ. A jany, adpaviedna, nie razumiejuć nas. Pa-druhoje, my žyviom davoli daloka ad inšych ciurkaŭ. Nu i treciaje, bolšaja častka ciurkaŭ — musulmanie, a my, jakuty, spałučajem pravasłaŭje z našaj tradycyjnaj relihijaj.
Daŭno, kali ja jašče byŭ školnikam, ja byvaŭ u Biełarusi. Ja adčuŭ vysokuju canu, jakuju zapłaciŭ vaš narod u Druhoj suśvietnaj vajnie. Ja radavaŭsia, što ludzi paznavali nas, jakutaŭ, i adrazu pytalisia pra volnuju baraćbu, tamu što našyja alimpijskija čempijony ź Jakucii treniravalisia tady ŭ biełaruskich trenieraŭ. U mianie jość biełaruskija siabry, ź jakimi ja słužyŭ u armii, navučaŭsia va ŭniviersitecie i pracavaŭ u adnoj kampanii. U Jakucii pracuje šmat biełaruskaj techniki. Dazvolcie pieradać vašym čytačam jakucki ałhys (pažadańnie):
Keskiłhit keҥeetin, ojboҥҥut uołbatyn! (Chaj nie vyčerpvajucca vašy krynicy, a budučynia budzie šyrokaj!)
Kamientary