Maskva maje svajo biassprečnaje pryciahnieńnie, jak kałos, abapierty na pracu i pakuty roznych narodaŭ, dzie impierskaja vielič źziaje zołatam, a poźni kapitalizm raździmajecca niejmaviernym kitčam.
Apošni moj vizit u hety horad adbyŭsia pierad Novym hodam, farmalna pa spravach, treba było pravieści kolki pracoŭnych sustreč. Ale, jak zvyčajna dla mianie, nie abyšłosia biez naviedvańnia muziejaŭ, pakolki jakraz pierad Novym hodam tut sabrałasia kancentracyja važnych retraśpiektyŭnych vystaŭ mastakoŭ, jakija majuć naŭprostaje i niepasrednaje dačynieńnie da biełaruskaj kultury: Sucina, Maleviča i Lisickaha. Da taho ž, u śfieru maich zacikaŭlenaściaŭ naŭprost traplaje 100-hadovy jubilej revalucyi 1917 hoda, i było cikava, jak u rasijskaj stalicy dali rady hetaj dacie.
«Chaim Sucin. Retraśpiektyva»
Dziaržaŭny muziej vyjaŭlenčych mastactvaŭ imia A.S. Puškina
Chaim Sucin. Chłopčyk-charyst. 1928. Muziej Aranžery.
Hety muziej daŭno pakłaŭ voka na mastakoŭ-habrejaŭ z našaj ziamli, tut była vialikaja retraśpiektyva mastakoŭ «Paryžskaj škoły», u minułym hodzie ź vialikim ažyjatažam adbyłasia vystava Lva Baksta. I retraśpiektyva Chaima Sucina ŭ hetym šerahu hladzicca całkam arhanična. Tym bolš što hety mastak apošnim časam jaŭna nabiraje ŭ papularnaści, ceny na jaho pracy istotna vyraśli, usio bolš pra jaho pišuć, i ŭsio bolš adčuvalna ŭśviedamlajecca jaho ŭpłyŭ na mastactva XX stahodździa.
Niemahčyma paźbiehnuć vyznačeńnia «prynaležnaści» mastaka, bo inakš jak skandalnym vyznačeńnie Sucina jak «francuzskaha mastaka ruskaha pachodžańnia» nazvać ciažka. U čym cikava «ruskaść» Sucina, jaki, pavodle śviedčańniaŭ siabroŭ, pa pryjeździe ŭ Paryž ni pa-rusku, ni pa-francuzsku razmaŭlać nie ŭmieŭ? Ci ŭžo ŭsie ŭradžency Rasijskaj Impieryi stali ruskimi pa pachodžańni?
Ahułam, identyfikacyja Sucina dla mianie — sucelnaja zahadka, šmat dzie bačyŭ u roznych muziejach, ad Vilni praz Francyju da ZŠA, jak jaho padpisvali «narodžany ŭ Litvie», navat čaściej sustrakajecca, čym «narodžany ŭ Rasii» (choć my z vami dobra viedajem, dzie Śmiłavičy znachodziacca).
Ahułam, nie zaškodziła b našaj dziaržavie ŭzhodnienaja źniešniaja kulturnaja palityka, z aficyjnymi zvarotami i skarhami, bo ŭ śviecie viedajuć Šahała i Sucina, ale nijakim čynam nie atajasamlajuć ich ź Biełaruśsiu.
Ale ŭ «litoŭskaści» Sucina jość niešta bolšaje, čym hieahrafičnaja błytanina. Ja bačyŭ pierapisku skulptara Žaka Lipšyca ź Vitaŭtasam Łandśbierhisam, dzie
toj piša, što bolš za ŭsio jon maryć adviedać siamiejnyja mohiłki ŭ Harodni, i kaža, što jaho Radzima — Litva (kab patłumačyć, jak jon ujaŭlaje sabie Litvu, Lipšyc cytuje Adama Mickieviča: «Litva, baćkoŭski kraj, Ty jak zdaroŭje toje…»).
A Lipšyc vučyŭsia razam z Sucinym u Vilenskaj mastackaj akademii, paźniej siabravali ŭ Paryžy, całkam mahčyma, što heta byŭ dosyć pašyrany pohlad na svaju Radzimu z boku mastakoŭ-litvakoŭ u emihracyi. Tolki zaraz heta Litva stała zabytaj mrojaj, i jaŭna zamiežnikam nie patłumačyć, dzie jana znachodzicca.
Cikava, što padbor tvoraŭ na retraśpiektyvu zrobleny taksama tolki na asnovie francuzskich i rasijskich kalekcyj.
Vyciahnuli praktyčna ŭsiaho Sucina, što raskidany pa kalekcyjach dziaržaŭnych muziejaŭ u Paryžy (najbolš pradstaŭničy jaho zbor u muziei Aranžery), i nadziva dosyć šmat jaho tvoraŭ asieła apošnim časam pa rasijskich pryvatnych kalekcyjach.
Praŭda, całkam abminuli tvory Sucina sa zboraŭ u Biełarusi i Litvie (chaj sabie i ścipłych), ale znoŭ ža: a čamu Izrail praihnaravany? Tolki ideałahičnaj łohikaj ja mahu patłumačyć takuju pabudovu «retraśpiektyvy» (tym bolš što dźvie asnoŭnyja kalekcyi tvoraŭ Sucina pryvatnyja i pa roznych pryčynach niedastupnyja).
Chaim Sucin. Žančyna, što ŭvachodzić u vadu. Muziej historyi avanhardu.
Chaim Sucin. Zialonaja sukienka. 1920—1921. Muziej historyi avanhardu.
Chaim Sucin. Naciurmort sa skatam. 1923—1924. Muziej historyi avanhardu.
Chaim Sucin. Piejzaž Kań. 1924—1925. Muziej historyi avanhardu.
Tym nie mienš, kali adkinuć hetyja sprečnyja momanty, treba ŭsio ž skazać, što vystava atrymałasia. Raźbitaja pa žorstkim tematyźmie na try častki (partrety, naciurmorty, piejzažy), jana jaskrava demanstruje admietnaści hetaha mastaka, jaho niervovy styl, zvyšemacyjnaść, jarkija farby, dy i tvory z rasijskich pryvatnych kalekcyj nie hublajucca na fonie viadomych francuzskich šedeŭraŭ. Cikavym dapaŭnieńniem stali pałotny starych majstroŭ, što natchniali Sucina (Frahanar, Karo), i tvory ekspresijanistaŭ, što išli pa jaho śladach, moža, i nie tak jaŭna, jak heta chaciełasia b kurataram vystavy (Rotka, Połak, Bekan — redkija hości ŭ maskoŭskich muziejach, darečy). Moža być, nie chapaje krychu raskryćcia asoby samoha mastaka, my praktyčna ničoha pra jaho nie daviedvajemsia, aproč jaho tvoraŭ — ni pra habrejskija karani, ni pra «Vulej», ni pra siabroŭstva z Madziljani.
Publiki nie šmat, heta vam nie Bakst (i tym bolš nie Siaroŭ), Sucin buduje ŭłasny śviet, dzie pryhažość balučaja i niepryvabnaja, dzie adčuvańnie śmierci i adčaj pranizvajuć kožny štrych.
Takoje mastactva nie budzie kožnamu daspadoby, ale jano bolš praŭdziva adpaviadaje duchu XX stahodździa, pierapoŭnienamu žachami i piesimizmam u dačynieńni da pryrody čałavieka.
«Kazimir Malevič. Nie tolki «Čorny kvadrat»
Paviljon «Rabočy i sialanka», VDNH
Kazimir Malevič. Kasiec. 1911—1912. Nižaharodski mastacki muziej.
Pra Maleviča taksama jość viersii pra jaho biełaruskaje pachodžańnie, ale ja liču ich śpiekulatyŭnymi, tym bolš što hienieałohija jaho rodu dobra daśledavanaja, jakraz heta vystava vielmi dobra dakumientuje siamiejnyja suviazi mastaka. Znojdzieny niadaŭna i zapis u kijeŭskim kaściole pra jaho chrost, dzie baćki paznačany jak vałynskaja šlachta. Sam Malevič u siamji (z maci i bratam) razmaŭlaŭ pa-polsku, i pa-polsku ž pierapisvaŭsia z palakami, što žyli ŭ Maskvie.
Ale cikavy momant: u liście da svajoj žonki Natalli ad 25—26 lutaha 1927 hoda, pierad vyjezdam za miažu, a dakładniej pierad vystavaj u Varšavie, Malevič piša: «V Biełoruśsii mienia sčitajut biełorus. chudožnikom, była ciełaja staťja i homon v biełor. hazietach. Pohovarivajut, čto biełoruss. riespublika chočiet mienia pieriesieliť v svoju riespubliku» (heta ja vyčytaŭ u liście, z pryvatnaj kalekcyi, jaki źmieščany na vystavie). Naturalna, što dla biełaruskich uładaŭ Malevič staŭ svaim pavodle viciebskaha pieryjadu, ale, moža b, i atrymałasia jaho pieraciahnuć, bo ŭ stalinskaj Maskvie jamu taksama niasoładka žyłosia, dy i dosyć chutka jon tam zhas. Ale hety list byŭ napisany ŭ 1927 hodzie, nadydzie trahičny 1928-y, i inicyjataram zaprašeńnia budzie ŭžo nie da mastackich spraŭ.
Ale nakolki ja viedaju, hety epizod ź bijahrafii Maleviča tak nichto dahetul nie raskopvaŭ, u adroźnieńnie ad śpiekulacyj na karaniach, moža, varta było b našym historykam hetym zaniacca?
Sama vystava nie nosić niejkaha fundamientalnaha charaktaru ŭ mastackim płanie (i jaje ciažka paraŭnoŭvać z retraśpiektyvaj u łondanskim Tejt). Bujnyja muziei tut nie pradstaŭlenyja, ni Traćciakoŭka, ni Ruski muziej, ni tym bolš amsterdamski Stedelijk. Bolšaść tvoraŭ — z rehijanalnych rasijskich muziejaŭ, dzie byli ŭ svoj čas raskidanyja kalekcyi avanhardu i dzie jany zaraz pieravažna pylacca ŭ zapaśnikach. Ale hałoŭnaja vartaść vystavy — šmat prac, eskizaŭ, hrafiki, zdymkaŭ, listoŭ, ź jakich možna skłaści dosyć poŭnaje ŭjaŭleńnie pra čałavieka, jaki čatyry razy nie zdoleŭ pastupić u mastackuju vučelniu, ale ŭzarvaŭ i raźnios uščent sučasnaje jamu mastactva.
Jość i dobra viadomyja eskizy da futurystyčnaj opiery «Pieramoha nad soncam» (mienavita tam, na dyzajnie zaviesy, upieršyniu ŭźnik «čorny kvadrat»), prapahandysckija łubki časoŭ Pieršaj suśvietnaj vajny ź vieršami Majakoŭskaha, ilustracyi da futurystyčnych knih, madeli architektonaŭ.
Kazimir Malevič. Dama i rajal. 1913. Krasnajarski mastacki muziej.
Kazimir Malevič. Čatyry kvadraty. 1915. Sarataŭski mastacki muziej.
Kazimir Malevič. Partret maci. 1932—1934. Fundacyja Sepherot.
Viciebski pieryjad reprezientavany vydańniami jaho knih (pišuć, što mahčymaść vydavacca była adnoj z najvažniejšych pryčyn, čamu Malevič pierabraŭsia ŭ hety horad), zdymkami z epochi UNOVIS — na adnym ź ich pobač, u atačeńni svaich vučniaŭ, stajać Lisicki, Pen, Šahał, Malevič. Svaju dačku, narodžanuju ŭ horadzie nad Dźvinoj, Kazimir nazvaŭ Una — u honar mastackaha abjadnańnia.
Tut ža, u Viciebsku, Malevič paznajomiŭsia i z Bachcinym, ich abjadnała luboŭ da zornaha nieba, a astranamičnyja terminy pranikli ŭ tearetyčnyja pracy metra avanhardu.
Ź listoŭ vymaloŭvajecca žarsny, aŭtarytarny, prahny da słavy čałaviek — ale hienij, što ź im zrobiš.
Prafiesary i navučency Viciebskaj narodnaj mastackaj vučelni. Śniežań 1919 — studzień 1920.
«El Lisicki»
Novaja Traćciakoŭka / Habrejski muziej
El Lisicki. Kanstruktar. Aŭtapartret. 1924. Dziaržaŭnaja Traćciakoŭskaja halereja.
Jašče adna vielizarnaja retraśpiektyva pra revalucyjnaha avanhardysta, i taksama ciesna źviazanaha ź Viciebskam, pašyryłasia ažno na dva budynki, dosyć daloka adlehłyja. Jaŭna kožnamu muzieju chaciełasia zaciahnuć da siabie naviedvalnikaŭ, ale padzialili bolš-mienš tematyčna:
u Habrejskim muziei asnoŭny akcent robicca na habrejskuju spadčynu ŭ tvorčaści Lisickaha, u Traćciakoŭcy — na architekturnyja i vystavačnyja prajekty (choć častkova materyjały dźviuch častak dublujucca).
El Lisicki. Rośpisy mahiloŭskaj sinahohi. 1917.
El Lisicki. Vialikaja sinahoha ŭ Viciebsku. 1917. Muziej Izraila.
El Lisicki mastackuju adukacyju atrymlivaŭ u vučelni Judela Pena, navučaŭsia na architektara ŭ Hiermanii, zamaloŭvaŭ sinahohi ŭ Biełarusi (zastalisia jaho malunki Viciebskaj sinahohi i kopii rośpisaŭ Mahiloŭskaj), ilustravaŭ kazki na idyšy. Ale rašučy momant u jaho žyćci — kali jon pryciahvaje ŭ Viciebsk Kazimira Maleviča, kab razam z Šahałam pracavać nad novaj praletarskaj mastackaj vučelniaj.
Chutkaja vučnioŭskaja luboŭ da Maleviča zaviaršajecca razryvam, Lisicki značna bolš «pryziemleny», architekturnaja adukacyja pryvučaje jaho myślić kankretna, dy i lohka sa svaimi avanhardysckimi idejami jon ubudoŭvajecca ŭ prapahandysckuju mašynu. U Habrejskim muziei ŭnikalny adbitak 1920 h. (jašče viciebskaha pieryjadu) lehiendarnaha płakata «Klinam čyrvonym — bi biełych!», jaki vielmi redka ekspanujecca.
El Lisicki. Płakat «Klinam čyrvonym — bi biełych!». 1920. Rasijskaja dziaržaŭnaja biblijateka.
Dosyć šmat sabrali tam i «prounaŭ» (ad «projekt utvierždienija novoho»), abstraktnych tvoraŭ, jakija, praŭda, u adroźnieńnie ad suprematysckich pabudoŭ Maleviča, byli zavostranyja na ŭvasableńnie ŭ žyćcio. Choć Lisickamu naležyć niekalki bliskučych architekturnych idej (haryzantalny chmaračos, aratarskaja trybuna dla pravadyra) prasłaviŭsia na ŭvieś śviet jon u absalutna novaj jakaści — stvaralnika vystaŭ. Mienavita jaho niezvyčajnaje prastoravaje ŭjaŭleńnie dazvoliła stvaryć lehiendarnyja paviljony SSSR na mižnarodnych vystavach, doŭhi čas faktyčna jon słužyŭ jak hałoŭny pradstaŭnik savieckaha mastactva na Zachadzie.
El Lisicki. Prajekt chmaračosa la Nikickich varotaŭ. 1924—1925. Rasijski dziaržaŭny archiŭ litaratury i mastactva.
Lisicki byŭ i bliskučym knižnym «dyzajnieram», z knih Majakoŭskaha jon rabiŭ vizualnyja šedeŭry. Tolki ŭ 1930-ja hady navat jaho zachodnija suviazi nie vyratavali, u časy ździmańnia avanhardnaha pyłu z savieckaha mastactva jon pačynaje klapać biezdapamožnyja kłasicysckija paviljony dla VDNH (jakija tak i nie byli realizavanyja).
Pierad śmierciu jon paśpiavaje zrabić paru prapahandysckich płakataŭ dla nastupajučaj Druhoj suśvietnaj vajny, u tym liku i sumna viadomy płakat, dzie čyrvonaarmiejec horača całuje «vyzvalenaha» sielanina. Sumny los hetaha bliskučaha avanhardysta, jaki byŭ źjedzieny i vyplunuty dziaržaŭnaj mašynaj, jakoj jon addana słužyŭ i jakuju ŭviekaviečyŭ u historyi mastactva.
«Enierhija mary»
Dziaržaŭny histaryčny muziej
Pradkazalna, što zaraz u Maskvie idzie sieryja vystaŭ, pryśviečanych 100-hodździu revalucyi. Možna pa ich adsočvać, jak ciapier farmujecca staŭleńnie dziaržaŭnych elit Rasii da hetaj padziei, pieravažna strymanaje: tak, efiektyŭnaja madernizacyja, stanaŭleńnie vialikaj dziaržavy, ale apłačanaje čałaviečymi žyćciami, tamu nam revalucyj bolš nie patrebna, ni-ni, nijakaha revalucyjnaha duchu! DHM, jaki ŭvabraŭ u siabie vializny leninski archiŭ-muziej, trymaje vielmi vierna hetu liniju.
Najbolš cikavaja pieršaja častka vystavy, ułasna pra Revalucyju 1917 hoda, dzie sabranyja samyja cikavyja artefakty: forma Mikałaja II u jakaści anhlijskaha hienierała, asabistyja rečy carskaj siamji, mapa, zalitaja kryvioju Karniłava. Cikavyja płakaty časoŭ Hramadzianskaj vajny, asabliva Biełaha ruchu, jaŭna antysiemickija, dzie ŭlubiony antyhieroj — Trocki. Siarod chroniki razbureńniaŭ Hramadzianskaj vajny — zdymak źniščanaj tavarnaj stancyi Libava-Romienskaj čyhunki ŭ Minsku. Orden «Kryž charobrych» Bułak-Bałachoviča, urešcie.
Razburanaja tavarnaja stancyja Libava-Romienskaj čyhunki. Minsk, 19 žniŭnia 1920 hoda.
Orden «Kryž charobrych» Bułak-Bałachoviča.
Ale jak dachodzić da mirnaha savieckaha času 1920—1930-ch hh., to vystava pierachodzić na pradkazalnyja rejki: vialikaja budoŭla, elektryfikacyja, tryumf avijacyi, likvidacyja niepiśmiennaści, prapahanda zdarovaha ładu žyćcia, raźvićcio teatra i kino, krychu ideałahičnaha žyvapisu. Nijakaha avanhardu: jon uvieś pajšoŭ na vystavy za miažoju.
Ł. Šmaćko. Lenin la mapy HOEŁRo. 1957.
Vielmi aściarožna zakranajecca tema represij. Kuratary dekłarujuć, što dla ich važny akcent na štodzionnaść, ale na praktycy heta aznačaje, što pieravažna ekspanujucca rečy z zapaśnikaŭ, šarahovyja, jakija i ŭ savieckija časy pylilisia niaščadna, a zaraz pryjšoŭ čas ich tryumfu. Minorna praskakvaje tema žanočaj emansipacyi. Absalutna ihnarujecca nacyjanalnaje pytańnie i karanizacyja, takoje adčuvańnie, što dla Maskvy heta ciapier zakrytaja zona sacyjalistyčnaha minułaha. Cikavy błok hrandyjoznych architekturnych prajektaŭ, Pałaca Savietaŭ i Narkamata ciažkaj pramysłovaści, ja navat i nie ŭjaŭlaŭ ich maštabnaści, dzie advaha miažuje ź idyjatyzmam.
Płakat «My budujem sacyjalizm». 1928.
Na žal, pry ŭsich resursach vielmi archaična zroblenaja vystava, z takim ža pośpiecham jana mahła b być vystaŭlenaj i ŭ SSSR, u jakich-niebudź 1985—1986 hh. Heta nie asensavańnie epochi, heta vyciahvańnie z padvałaŭ nikomu nie patrebnych artefaktaŭ.
«Niechta 1917»
Novaja Traćciakoŭka
Jašče adna vystava revalucyjnaha cykłu, ideja dosyć prostaja, zatoje efiektyŭnaja — sabrać tvory mastakoŭ, stvoranyja ŭ 1917 hodzie (bolš-mienš). Svojeasablivy fokus, bo tut niama revalucyjnych masaŭ (jany zhurtujucca na pałotnach mastakoŭ paźniej, praz paru hod, kali ćviorda ŭstalujecca ŭłada balšavikoŭ), chutčej, pierad nami stan razhublenaści. Asabliva ciažka daviałosia narodnikam, kštałtu Nieścierava, jakija vieryli ŭ aduchoŭleny narod, a potym ubačyli, čaho nasamreč chočuć hetyja lubimyja im sialanie, zusim nie duchoŭnaści i praśviatleńnia. Sierabrakova z zamiłavańniem pisała viaskovyja idylii, pakul nie razrabavali jaje siadzibu. Zamiłavańnie sialanskim śvietam rezka zaniapała.
Inšyja mastaki pajšli ŭ svoj, inšy śviet, značna bolš pryhožy i ŭparadkavany, čym navakolnaja rečaisnaść, heta ž jak možna ŭ 1917 hodzie malavać naciurmorty?
Žukoŭski revalucyi jak by i nie zaŭvažyŭ, jon i tak apłakvaŭ stračany šlachiecki paradyz.
Bienua zachaplajecca fantastyčnymi krajavidami.
Rerych maluje ezateryčna-pahanskuju Ruś.
U abstraktnych tvorach Kandzinskaha ŭsio jaskraviej prajaŭlajucca tryvožnyja notki.
Avanhardysty jašče hryźlisia miž saboju, jašče nie viedali, što mohuć chutka prymazacca da budaŭnictva novaha žyćcia.
Pajavilisia i kanjunkturščyki, Brodski (razam sa svaim nastaŭnikam Repinym) maluje Kieranskaha, paźniej — Trockaha, pakul narešcie nie pieraklučycca na ikanahrafiju Lenina i Stalina.
Ščyry Hryhorjeŭ, jaki piša cykł «Rasieja» (tak u aryhinale) ź biaźlitasnymi tvarami sialan, jakija nie viedajuć žalu i spačuvańnia.
Zinaida Sierabrakova. Bialeńnie chałsta. 1917.
Barys Hryhorjeŭ. Starucha-małočnica. 1917.
Vasil Kandzinski. Smutnaje. 1917.
Asobnaja častka vystavy — «Šahał i habrejski śviet». Šahał tut reprezientavany niekalkimi chrestamatyjnymi tvorami, paraj intymnych interjeraŭ (niečakany dla jaho žanr) z muzieja Isaka Brodskaha i z muzieja Pampidu — «Varoty habrejskich mohiłak» (pamiataju hety tvor pa paryžskim Habrejskim muziei).
Z Tel-Aviva pryvieźli «Sinahohu ŭ Škłovie» Rybaka, a-la Sezan.
Ale niejak cełasnaj karciny «habrejskaha mastactva» nie składvajecca.
Isachar Bier-Rybak. Sinahoha ŭ Škłovie. 1917. Muziej Izraila.
A ŭrešcie praŭdzivy byŭ Kustodzijeŭ, prykuty da invalidnaj kalaski, što malavaŭ spačatku hulanki kupcoŭ, a potym biaźlitasny postup balšavikoŭ.
Barys Kustodzijeŭ. Balšavik. 1920.
«Vialiki teror»
Dziaržaŭny archiŭ sacyjalna-palityčnaj historyi
«Achviaram palityčnych represij pryśviačajecca»
Multymiedyja-Art-Muziej
U Maskvie ŭ hetym hodzie adznačajuć i druhi zmročny jubilej — 1937 hoda. Choć niekatoryja ŭ nas złaradna kpiać sa stalinizacyi susieda, uvosień Pucin adkryŭ u rasijskaj stalicy miemaryjał achviaram palityčnych represij — «Ścianu smutku». Naš prezident chvalić čekistaŭ, varta pra heta nahadvać?
Pad kaniec hoda adčynilisia i dźvie tematyčnyja vystavy, pryśviečanyja razhortvańniu stalinskich represij. Abiedźvie vystavy pieranasyčanyja vielmi dobra padabranymi dakumientami. Tut i dakumienty sa spravy Bucharyna, dzie jon usialak imkniecca siabie vybielić, navat u krychu isteryčnym tonie (remarka Stalina: «Čuš!»). Jak kažuć, sam sabie napraročyŭ, u knizie «Ekanomika pierachodnaha pieryjadu» Bucharyn pisaŭ: «S boleje širokoj točki zrienija… proletarskoje prinuždienije vo vsiech svoich formach, načinaja ot rasstriełov i končaja trudovoj povinnosťju, javlajetsia, kak paradoksalno eto ni zvučit, mietodom vyrabotki kommunističieskoho čiełoviečiestva iz čiełoviečieskoho matieriała kapitalističieskoj epochi…». Sam i pasłužyŭ prykładam «pieravychavańnia».
Žonka čalca Palitbiuro Michaiła Tomskaha Maryja piša ślozny zvarot Stalinu ŭ apraŭdańnie svajho muža, toj ža stavić reziume: «V obŝiem, po-mojemu, čiepucha». Muža rasstrelvajuć, žonka hinie ŭ Sibiry. Ale zapuščany machavik represij nie spyniŭsia na razborkach siarod hetych viernych lenincaŭ-ludažeraŭ, pačaŭ nabirać abaroty. Ciapier lubiać zdymać adkaznaść sa Stalina (heta ŭsio słužki), a voś vam dakumienty, dzie pryvodziacca kvoty na aryšty i rasstreły — i rukoju «baćki naroda» ŭniesienyja praŭki, naturalna, u bok pavieličeńnia. Ale pryvodziacca i zapyty ad miascovych partyjnych kiraŭnikoŭ, jakija ŭ šale achviarnaści prosiać pavialičyć kvoty, tak užo nadta šmat vorahaŭ narodu raźviałosia, što ŭsie płany rušacca.
Jak finalny akord — zapiska Bieryi: «Vo imia pamiati Lenina i Stalina prošu, umolaju vmiešaťsia i niezamiedlitielno vmiešaťsia, i vy vsie ubieditieś, čto ja absolutno čist, čiestien, viernyj vaš druh i tovariŝ, viernyj člen našiej partii». Heta jaho nie vyratoŭvaje — praz paŭhoda rasstrelvajuć.
Kali da archiŭnaj vystavy ŭ mianie i zaŭvah asablivych niama, to ad vystavy ŭ Multymiedyja-muziei chaciełasia bolšaha. I tam sumlennaja praca, ale voś dumaju: a što zvyčajny čałaviek budzie rabić na takoj vystavie? Ci budzie jon učytvacca ŭ hetyja dakumienty? Jak jon ubačyć trahizm padziej, jak da jaho dabicca? Naturalna, arhanizatary (siarod ich i tavarystva «Miemaryjał») dobra adčuvajuć tyja ž pytańni, tolki formy niejkija pramiežkavyja, dakumienty razbaŭlajucca rečami z łahieraŭ, možna pasłuchać videazapisy hutarak ź viaźniami. Ale muziejam vielmi ciažka pierakazvać traŭmu, vielmi ciažka zasiarodzić na hetym uvahu naviedvalnikaŭ.
U jakaści pazityŭnaha prykładu mnie zhadvajecca cudoŭnaja vystava «Stračanyja abliččy», jakuju zładzili ŭ litaraturnym muziei Janki Kupały. Kolki tytaničnaj pracy ažyćciaviŭ Pavieł Karaloŭ, kab zrabić hetu vystavu źmiastoŭnaj, pa-mastacku pierakanaŭčaj, asabista kranalnaj, kolki supravadžalnych mierapryjemstvaŭ tam było praviedziena, kab danieści trahičnuju praŭdu, prabić lod zvyčajovaha raŭnadušša.
My nie majem takich bahaćciaŭ, jak u Maskvie. Tak skłałasia, z nas ciahnuli resursy ŭ impierskija časy, pa nas amal niaspynna taptalisia vojski. Ale my možam być samimi saboju, možam rabić plonnyja i cikavyja rečy, i ŭrešcie — dzie ŭ 1920 hodzie była suśvietnaja stalica avanhardu?
