Ksiondz Vincent Hadleŭski (u centry) z hurtkom biełaruskaj moładzi ŭ Žodziškach, 1925 hod.
«Naša Niva»: Spadaru Andrej, ci mahli b Vy sfarmulavać: u čym hałoŭnaja zasłuha Hadleŭskaha pierad Biełaruśsiu i biełarusami?
Andrej Vaškievič: Hadleŭski byŭ nibyta alter eha jašče adnaho słavutaha dziejača-śviatara, Adama Stankieviča. Jany razam stvarali Biełaruskuju chryścijanskuju demakratyju ŭ 1920-ja. A dziakujučy chryścijanskaj demakratyi biełaruski ruch staŭ masavym i sapraŭdy narodnym nie tolki ŭ kulturnym ci palityčnym vymiareńni.
Jany ŭźniali pytańnie ab pravie malicca ŭ śviatyniach na rodnaj movie. Hadleŭski, u adroźnieńni ad mnohich inšych, chto pakidaŭ sabie tolki rolu śviatara ci kulturnaha dziejača, nie bajaŭsia być palitykam.
«NN»: Stanavym chrybtom nacyjanalnaha ruchu pačatku XX st. niejak tradycyjna ličacca sacyjalisty, Hramada. Chryścijanskija demakraty jak by na druhich rolach.
AV: Taki stereatyp byŭ sfarmiravany savieckim pohladam na historyju. Dyj toje nie ad pačatku. Kali b my, naprykład, žyli ŭ stalinskija časy, my nie mahli b havaryć ni pra Tavarystva biełaruskaj škoły, ni pra KPZB, ni pra Hramadu. Bo i hetyja zachodniebiełaruskija arhanizacyi byli da 1956-ha pad zabaronaj u savieckaj histaryjahrafii. Paśla pra ich dazvolili pisać. Što da chadekaŭ, chryścijanskich demakrataŭ, dyk relihijny aśpiekt ličyŭsia nieaktualnym až da samaha kanca SSSR. Adsiul i takoje da ich staŭleńnie.
* * *
Vincent Hadleŭski
(16 listapada 1888, v. Šuryčy, Vaŭkavyski paviet — śniežań 1942, kancłahier Traścianiec) — katalicki śviatar, biełaruski palityčny i hramadski dziejač, publicyst.
Na fota — Hadleŭski ŭ 1906 h.
* * *
Miž tym, śviatary adyhryvali važnuju rolu ŭ nacyjanalnych ruchach. Bo mova relihii była vielmi važnym składnikam vyśpiavańnia nacyi — naroŭni z mahčymaściu karystacca svajoj movaj u vojsku, najaŭnaściu nacyjanalnaj buržuazii i intelihiencyi.
Śviatary časta i vystupali ŭ roli nacyjanalnaj intelihiencyi. U BCHD było ŭsiaho niekalki dziasiatkaŭ śviataroŭ. I daloka nie ŭsie navažylisia być adkrytymi palitykami. Ale i Fabijan Abrantovič, i Uładzisłaŭ Tałočka, i Jazep Hiermanovič, i Kazimir Svajak — usie razam zrabili važnuju spravu.
U Zachodniaj Biełarusi jany pastavili pytańnie pra pravy Polščy na hetyja ziemli. Bo hałoŭnym apiryščam Polščy, jakaja pryjšła siudy ŭ pačatku 1920-ch, ličylisia kataliki. A tut źjaŭlajucca raptam kataliki-biełarusy.
I polskija ŭłady ŭžyvali da BCHD dosyć aktyŭnyja represii.
Biełaruskija ksiandzy byli miž Scyłaj i Charybdaj. Palaki vinavacili ŭ prakamunistyčnaj ahitacyi, balšaviki ŭ prapolskaj. Choć i tyja, i druhija razumieli, što hetych aryjentacyj nie było, a pieraśledujuć ich u realnaści za biełaruski patryjatyzm.
Aśviačeńnie pomnika Kazimiru Svajaku. Sprava ŭ akularach — Vincent Hadleŭski, źleva ŭ śviatarskim ubory — Adam Stankievič. Kala pomnika staić hanarovaja varta ź biełaruskich skaŭtaŭ. Vilnia, Rosy, 1936 hod.
Jašče ruch chryścijanskich demakrataŭ, u adroźnieńnie ad sacyjalistaŭ, byŭ paśladoŭna za niezaležnaść. Jon hetu ideju pranios praz usio XX stahodździe i i nikoli ad jaje nie adrakaŭsia dziela ŭźjadnańnia z SSSR, jak sacyjalisty na peŭnym etapie.
«NN»: Hadleŭski vyjšaŭ z BCHD, kali partyju ŭ 1936 chacieli pieratvaryć u Biełaruskaje narodnaje abjadnańnie. Što značyła hetaje pieratvareńnie?
AV: Heta źviazana z raskołami ŭ biełaruskim ruchu. U 1922 hodzie na vybary ŭ Siejm Polščy biełaruski ruch vyjšaŭ adzinym frontam. I mieŭ vialiki pośpiech. Ale paśla stała jasna, što parłamienckim sposabam źmianić polskuju palityku ŭ dačynieńni biełarusaŭ niemahčyma.
Hramada ŭ 1923—24 hadach pajšła svaim šlacham, paddaŭšysia ŭpłyvam Minska i Maskvy. Biełaruskaja chryścijanskaja demakratyja arhanizavałasia ŭ 1926-m. I za dziesiać hadoŭ, da 1936-ha, praz kanflikty i supiarečnaści, jana pryjšła da idei zbližeńnia i supracy ź levymi, da ŭtvareńnia Biełaruskaha narodnaha abjadnańnia.
Hadleŭski byŭ suprać, jon ličyŭ, što heta ŭzmacnić upłyŭ savieckich śpiecsłužbaŭ na biełaruski nacyjanalny ruch. Z histaryčnaha punktu hledžańnia heta była praŭda. Stvareńnie Narodnych frantoŭ (u Ispanii, inšych miescach) — heta byŭ taktyčny chod Stalina, skiravany na padryŭ situacyi ŭ kapitalistyčnych krainach.
Tak Hadleŭski ŭ samym kancy 1930-ch łahična pryjšoŭ da supracy ź niemcami — prosta bolš nikoha nie zastavałasia. Inšych varyjantaŭ jon nie bačyŭ.
«NN»: Niaŭžo Hadleŭski nie viedaŭ pra sapraŭdnyja namiery fašystaŭ? Ci zapluščvaŭ vočy na heta?
AV: U pačatku 1939-ha Hitler lohka zabiraje Aŭstryju, raspraŭlajecca z Čechasłavakijaj. Hadleŭski bačyŭ: budzie novy pierapadzieł śvietu, na jaki biełarusy nie zmohuć paŭpłyvać. Dyk moža, pasprabavać atrymać karyść ad jaho?
Ad balšavikoŭ, jakija taksama prahnuli pierapadziełu, Hadleŭski nie čakaŭ ničoha: Biełaruś zastałasia b u tych samych umovach. Jak i adbyłosia paśla 1945-ha. Apahiej jaho spadziavańniaŭ na niemcaŭ prypaŭ na 1940—41 hady.
«NN»: Jak, u jaki momant i čamu adbyŭsia jaho pierachod na antyniamieckija pazicyi?
AV: Adziny nacyjanał-sacyjalist u biełaruskim ruchu byŭ Fabijan Akinčyc. Jon išoŭ na supracu z fašystami ź idejnych pierakanańniaŭ. Usie astatnija — z taktyčnych mierkavańniaŭ. Jany musili dekłaravać addanaść niemcam, ale, jak dakumienty śviedčać, staviłasia hałoŭnaja zadača: dabicca, kab niemcy dali mahčymaść biełarusam samaarhanizavacca.
Na mnohija rečy, datyčnyja niamieckaj uschodniaj palityki, Hadleŭskamu raspluščyŭ vočy niamiecki navukoviec Enhielhart, aŭtar knihi «Vajsrusłand» (1943). Jany razam prajechali pa Biełarusi ŭ 1941 hodzie. Enhielhart nie byŭ fašystam, i jon adkryta kazaŭ Hadleŭskamu, što biełarusam jak nacyi ad niemcaŭ niama na što spadziavacca.
«NN»: Za što Hadleŭskaha źniščyli? Dy jašče tak simvalična — pierad Božym Naradžeńniem?
AV: Ja ŭ svajoj knizie pastaraŭsia adyści ad adnaznačnych śćvierdžańniaŭ. Niama pramych źviestak pra lidarstva Hadleŭskaha ŭ BNP [Biełaruskaj niezaležnickaj partyi]. Uvohule, palityčnyja raskłady taho času nadziva mała vyvučanyja. Najbolšyja śpiecyjalisty pa hetym pieryjadzie — Jury Turonak i Juraś Hryboŭski. Turonak, naprykład, zachaplaŭsia Ivanoŭskim. Ja nie chacieŭ, kab u mianie vyjšła anałahičnaja «Hadleŭskacentryčnaja» historyja. Heta doŭhi čas mianie strymlivała ad knihi.
Ja naličyŭ siem vierahodnych pryčyn zabojstva Hadleŭskaha. Nie chacieŭ by vysoŭvać niejkuju adnu jak asnoŭnuju.
Hadleŭski z kanca 1941-ha kanfliktavaŭ ź niemcami. Asabliva jaho aburyŭ rasstreł dvuch biełaruskich ksiandzoŭ. Hadleŭski mieŭ naŭprostyja vychady na Bierlin, pisaŭ tudy i skardziŭsia. Heta nie padabałasia miascovaj niamieckaj administracyi, praz hałavu jakoj jon dziejničaŭ.
Bo ŭ Biełarusi niemcy stvarali kantralavany chaos: kidali kožnamu narodu hetaj terytoryi — biełarusam, palakam, litoŭcam, aproč jaŭrejaŭ, kaniečnie — niejkuju padačku i nazirali, jak narody hryzucca miž saboj. Urešcie pačałasia vajna ŭsich suprać usich.
Što da viersij — naprykład,
Hadleŭskamu ŭ 1942 niemcy prapanavali stvarać aŭtakiefalny Kaścioł, niezaležny ad Ryma. Jany nie mahli ciarpieć, što niejkaja struktura padparadkoŭvajecca kamuści, vyšejšamu za Hitlera. Ale Hadleŭski nie chacieŭ być maryjanietkaj u ich rukach.
Kali jaho aryštavali, mnohija pisali: «Jon byŭ zanadta vialikim patryjotam. Ale nie niamieckim». A heta nie dazvalałasia.
Tak, darečy, i Adamu Stankieviču balšaviki prapanoŭvali stać biskupam u Vilni, ale admovicca ad padparadkavańnia Papu. Jon nie pahadziŭsia i byŭ zakatavany ŭ Hułahu.
«NN»: Adkul stali viadomyja abstaviny Hadleŭskaha ŭ Traściancy?
AV: Jany vyśvietlilisia niečakana, padčas sudu ŭ Koblency, u Zachodniaj Niamieččynie ŭ 1960-ja.
Sudzili Hieorha Chojziera, jaki ŭ vajnu byŭ načalnikam minskaj palicyi i vielmi maładym jašče čałaviekam. Pierakładčyk pieradaŭ śviedčańni jahonych padzielnikaŭ pra toje, jak jany pryjechali ŭ Čyrvony kaścioł, aryštavali Hadleŭskaha, vyvieźli ŭ Traścianiec. Chojzier vyvieŭ jaho z mašyny ŭ ciemru. Paśla pačuŭsia streł, Chojzier viarnuŭsia adzin i jany źjechali.
Chojzier nie pryznaŭsia ŭ hetym, ale na jaho chapała materyjału i tak. Jaho vinavacili ŭ źniščeńni 10 000 čałaviek, jon asabista zabivaŭ žančyn i dziaciej.
Jon pamior u 1980-ja, adsiadzieŭšy ŭ turmie ŭsiaho siem hadoŭ. Da aryštu jon pracavaŭ u palicyi, kalehi prynieśli jamu ŭ sud bukiet kvietak…
U 2010 hodzie na miescy zabojstva Hadleŭskaha ŭ Traściancy byŭ ustalavany kryž. Fota radyjo «Svaboda».
«NN»: Čamu mienavita sioleta vyrašyli vydać knihu? Prosta sabraŭsia materyjał ci padhadali da 100-hodździa BNR?
AV: Tak skłalisia abstaviny. Asobnyja kavałki byli ŭžo hadoŭ vosiem jak napisanyja. Naprykład, pradmova da zboru tvoraŭ Hadleŭskaha.
«NN»: Hadleŭski mieŭ dačynieńnie da stvareńnia BNR. Jakuju pasadu jon zajmaŭ u Radzie, čym zajmaŭsia?
AV: U Radzie BNR Hadleŭski byŭ niadoŭha i zajmaŭ druhasnuju pazicyju kamisara pa biežanskich spravach.
Jaho realnaja palityčnaja karjera pačałasia ŭ 1921-m, kali jon pačaŭ słužyć u Žodziškach u kaściole pa-biełarusku. Niečakana heta atrymała vialikuju papularnaść u prychadžanaŭ. U 1925 jaho addali pad sud, u 1927—28 jon pravioŭ 16 miesiacaŭ u Makatoŭskaj turmie ŭ Varšavie.
Brama Makatoŭskaj turmy, dzie ŭ 1927—28 za biełaruskuju dziejnaść siadzieŭ Vincent Hadleŭski.
Paśla Hadleŭski byŭ vykinuty z parafii, ale nie byŭ, jak mnohija inšyja biełaruskija ksiandzy, vykinuty za miežy etničnaj terytoryi. Bo mnohich pieravodzili ŭ Polšču, chtości źjazdžaŭ u ZŠA, u Charbin, Adam Stankievič, nie majučy mahčymaści słužyć, vykładaŭ u vilenskich škołach.
My ŭsio havorym pra Hadleŭskaha-palityka, a važna zhadać i jaho kulturnuju dziejnaść. Jon zrabiŭ druhi pierakład Novaha Zapavietu na biełaruskuju movu. Pieršy byŭ zrobleny Dziekuć-Malejem, ale pierakład Hadleŭskaha — bolš prafiesijny.
Zachavalisia zapisy: jon pracavaŭ ź siamiu movami padčas hetaj pracy.
Taksama Hadleŭski ŭznačalvaŭ Biełaruski instytut haspadarki i kultury — heta było faktyčna pradstaŭnictva BCHD na vioscy. Pad kaniec isnavańnia u im pracavała tysiača čałaviek, było 60 hurtkoŭ. Z usimi imi Hadleŭski kantaktavaŭ, znachodziŭ im srodki, padtrymlivaŭ.
Tahačasnaja BCHD była ŭnikalnym resursavym centram. Ich drukarnia, naprykład, vydała 60% usich biełaruskich vydańniaŭ Zachodniaj Biełarusi!
«NN»: Ci žyvuć u Biełarusi svajaki Hadleŭskaha?
AV: Svajakoŭ ja nie znajšoŭ. Jaho maci pamierła ŭ 60-ja, dzie — nieviadoma. Dziadźka taksama. Siastra vyjechała ŭ Polšču, tam, musić, žyvuć jaje naščadki.
«NN»: Jakaja spadčyna Hadleŭskaha (materyjalnaja, dakumientalnaja) zachavałasia da našaha času?
AV: U adroźnieńni ad Stankieviča, jon pakinuŭ nie tak i šmat napisanaha. Ale jość i adkryćci, unikalnyja rečy: niadaŭna źjaviŭsia ŭ Nacyjanalnym histaryčnym archivie jaho turemny dziońnik. Heta 40-50 staronak ad ruki. Ja jaho cytuju ŭ knizie, ale mieła b sens vydać całkam.
Zastaŭsia dom u Šuryčach [Śvisłacki rajon Hrodzienskaj vobłaści], dzie žyŭ jaho dziadźka, Hadleŭski byvaŭ tam. Viadoma, staić i kaścioł u Žodziškach, dzie jon słužyŭ.
Hadleŭski havoryć kazań u Žodziškaŭskim kaściole, 1924 hod.
Dla mianie było adkryćciom, što jašče hadoŭ dziesiać tamu Hadleŭskaha ŭ Žodziškach pamiatali. Babuli viedali malitvy pa-biełarusku, jakich jon vučyŭ. Žyŭ jašče stary zakrystyjan kaścioła — Rohač. Kali žurnalist Siarhiej Leskieć chacieŭ u Žodziškach paviesić miemaryjalnuju šyldu Hadleŭskamu, a heta nie dazvolili, Rohač stukaŭ kulbaj pa padłozie i kazaŭ: a ja chacieŭ by, kab była šylda Hadleŭskamu.
Rohač uspaminaŭ, jak u 1942 hodzie Hadleŭski pryjazdžaŭ u Žodziški i kazaŭ: skora nadydzie taki čas, kali ni Piłsudskaha, ni Stalina ŭžo bolš nie budzie. Pra Hitlera takoha jon nie moh skazać, ale ludzi zrazumieli i hety namiok.
«NN»: Jakoha ŭšanavańnia, na Vašu dumku, zasłuhoŭvaje Hadleŭski? Z kim z sučaśnikaŭ pa značnaści jaho možna paraŭnać?
AV: Ciažka kazać pra ŭšanavańnie: u hramadstvie dahetul jość skancentravanaść na padziejach Druhoj suśvietnaj vajny, i supraca ź niemcami ŭ luboj formie — balučy momant.
Ja paraŭnoŭvaju Hadleŭskaha jaho ź indyjskim dziejačam Subchasam Čandra Bosam. Jon byŭ paplečnikam Džavacharłała Nieru i Machatmy Handzi, ale ŭ časie Druhoj suśvietnaj supracoŭničaŭ ź japoncami i ŭznačalvaŭ navat prajaponskuju administracyju ŭ Indyi. Jon zahinuŭ padčas zahadkavaj katastrofy samalota ŭ 1945-m.
Ciapier indusy jaho šanujuć jak adnaho z baćkoŭ niezaležnaści. Jaho imiem nazvany aeraport u Kalkucie.
Hadleŭski — asoba, biezumoŭna, trahičnaja. I maja kniha pra jaho — heta kniha dla rozdumu. Pra los čałavieka, jaki ŭ nadzvyčaj niespryjalnych dla hetaha varunkach vyrašyŭ być palitykam i paŭpłyvać na los svajho naroda, a nie zastavacca starońnim naziralnikam.
Atrymać knihu «Vincent Hadleŭski: nasupierak času» z aŭtohrafam aŭtara možna 1 sakavika ŭ Hrodnie (etnakrama «Cudoŭnia», Vialikaja Trajeckaja, 14, pačatak a 19.00) i 4 sakavika ŭ Minsku, na stendzie vydaviectva «Januškievič» Mižnarodnaj knižnaj vystavy (budynak BiełEKSPa, pr. Pieramožcaŭ, 14). Pačatak aŭtohraf-siesii a 13-j.
