Biełaruskaja zima, da jakoj, biezumoŭna, adnosicca i pieršaja pałova sakavika, – samy čas vypravicca ŭ padarožža pa Biełarusi šlachami Napaleona. Ale nie taho, što straciŭ na Biarezinie zimoj 1812-ha Vialikuju Armiju i, jak kaža padańnie, adstupajučy, schavaŭ u adnym ź biełaruskich azior załatuju karetu.

Havorka pra mastaka Napaleona Ordu. Jon pakinuŭ nam spadčynu nieparaŭnalna kaštoŭniejšuju: zrabiŭ tysiaču malunkaŭ biełaruskich siadzib, zamkaŭ, haradoŭ.

Štości z zafiksavanaha Ordam dastajała da našaha času praź dźvie suśvietnyja vajny, štości ŭžo adnoŭlena, inšaje jašče možna adnavić.

My jedziem na radzimu mastaka, na Paleśsie, u viosku Varacevičy (ciapier Ivanaŭski rajon). Harady, jakija buduć nam traplacca pa darozie ad Minska da staroha Janava, niekali naviedvaŭ i malavaŭ sam Napaleon Orda. Siońnia my z dapamohaj 4G MTS možam bačyć anłajn jaho hraviury, źviarajučy rakurs.

Niedaloka ad Kojdanava-Dziaržynska, na druhi bok bresckaj trasy, lažyć Stańkava. Hety majontak u vialikim parku z vadajomam i biełaj altankaj Orda taksama malavaŭ. Stańkava naležała Čapskim. Tym samym, ź jakich słavuty minski burmistr Karal Čapski. Heta pry im Minsk upieršyniu zrabiŭ zajaŭku na miehapolis, atrymaŭšy takija dabroty, jak kanalizacyja, elektryčnaść. Źjavilisia navat spartyŭnyja abjekty — viełatrek i zimovy katok.

Kłopat pra horad adbivaŭsia na siamiejnych spravach Čapskaha: jaho maci sarkastyčna žartavała, što ŭ hrafa jość druhaja žonka: Minsk. Z ranicy Čapski, ukinuŭšy ŭ kišeni kavałak syru z chlebam, uskokvaŭ na kania i lacieŭ sorak viorstaŭ u Minsk. Prosta voś pa hetaj alei, pa jakoj my idziom.

Orda, poruč z vydatnymi architekturnymi zdabytkami, časta malavaŭ i zusim, zdavałasia b, typovyja siadzibnyja damki, jakija tysiačami byli raskidanyja pa krainie. Ničoha dziŭnaha: u mnohich vypadkach heta — rodnyja miaściny vydatnych histaryčnych dziejačaŭ, važnyja dla nacyjanalnaj pamiaci.

Tamu abyści ŭvahaj Hrušaŭku, siadzibu vialikaha patryjota Tadevuša Rejtana, znakamitaha deputata apošniaha Sojmu Rečy Paspalitaj, mastak nie moh.

U Mieračoŭščynie naradziŭsia budučy hieroj Biełarusi, Polščy, Francyi i ZŠA — Tadevuš Kaściuška. Paźniej siamja falvarak pradała. A ŭ 1838 hodzie pobač, na ŭzhorku, šlachcicy-pradprymalniki Pusłoŭskija pastavili šykoŭny pałac, jaki my ciapier nazyvajem Kosaŭski.

Heta była cikavaja siamja. Vojciech Pusłoŭski, słonimski paviatovy maršałak, ź jakoha ŭ kancy XVIII st. pačałosia ŭzvyšeńnie rodu, byŭ pieradavym čałaviekam: jon raźvivaŭ pramysłovaść tam, dzie navat arystakratyja pryvykła žyć «ź ziamli». Pusłoŭski budavaŭ suknavalni z paravymi mašynami (pieršymi na hetych ziemlach!), młyny, brovary, darohi. Byŭ miecenatam, fundavaŭ chramy. Šykoŭny Kosaŭski pałac staŭ rezidencyjaj rodu. Orda haściavaŭ tam u časy Vojciechavaha syna, Vandalina Pusłoŭskaha — kalekcyjaniera, amatara mastactvaŭ. Peŭna, im, amal adnahodkam, było pra što pahavaryć.

Ad Ružanaŭ — praź Ivacevičy i Cielachany — my robim skačok až da Pinska. Uzhorystyja krajavidy źmianiajucca roŭniadździu, kampaktnyja zaścienki — vializnymi paleskimi vioskami.

Pa darozie zavitajem u Parečča i Moładava. Niekali dva hetyja falvarki naležali Skirmuntam — siamji, jakaja dała Biełarusi haspadarlivaha i palityčnaha dziača Ramana Skirmunta, Orda, mahčyma, bačyŭ małoha Ramana, vandrujučy z eciudnikam pa navakolli ŭ 1870-ja. Ci zapomniŭ Skirmunt baradataha dziadulu-mastaka? Nieviadoma.

Majontak u Moładavie nie zachavaŭsia, tolki kaplica-ratonda. Jašče ŭ Moładavie dźvie carkvy — staraja, unijackich časoŭ, tradycyjna dla hetych miaścin pafarbavanaja ŭ siniaje, i novaja, pastelnych tanoŭ, ź bliskučymi cybulinami, u duchu sučasnaha pravasłaŭnaha dyzajnu.

U majontku Parečča, što jakraz i naležaŭ Ramanu Skirmuntu, ad jaho časoŭ zachavaŭsia budynak byłoha cukrovaha zavoda. Ciapier tut robiać kruchmał.

Tut, u pieradmieści Lešča, na hary nad Pinaju, stajaŭ Leščanski manastyr — staražytny centr Turava-Pinskaj pravasłaŭnaj jeparchii. Chto, kali jaho zasnavaŭ? Moža, Uładzimir Manamach? Moža, Kiryła Turaŭski? Pieršy raz jon zhadvajecca ŭ 1263-m.

Manastyr byŭ draŭlany, jon zhareŭ u pačatku XX stahodździa. A ŭ pačatku XXI stahodździa tut pastavili novy chram. Jon, jak i moładaŭskaja carkva, zrobleny ŭ ruskim styli i tolki vielmi addalena nahadvaje abrysy staražytnaj bažnicy, jakuju bačyŭ Orda. Novaja carkva na namolenym miescy jašče nie skončanaja, u siaredzinie vidać ryštavańni.