Łarysa Hienijuš — biełaruskaja paetka, palitźniavolenaja, hienieralny sakratar Rady BNR, jakaja da skonu nie pryniała savieckaha hramadzianstva, pražyŭšy da 1983 h. u Zelvie pad pilnym nahladam śpiecsłužbaŭ.
Adzin z najlepšych tvoraŭ biełaruskaj litaratury, abaviazkovy dla čytańnia kožnym biełarusam, — heta jaje ŭspaminy, «Spoviedź». Kolki tam siły, kolki viery ŭ biełaruskaj narod, kolki bolu i asabistaj mužnaści. Kali Biełaruś stanie całkam niezaležnaj dziaržavaj, imiem Łarysy Hienijuš buduć nazvany praśpiekty i vulicy našych haradoŭ.
Žyćciapis Łarysy Hienijuš dobra vyvučany daśledčykami, ale nas jašče čakaje adkryćcio jaje žyćcia ź inšaha rakursu — z punktu hledžańnia KDB SSSR.
Praktyčna ŭsio žyćcio Hienijuš, jaje siamja i atačeńnie znachodzilisia pad nahladam śpiecsłužbaŭ. Hetaje sačeńnie praz šmatlikich ahientaŭ i infarmataraŭ praciahvałasia da samaj śmierci paetki.
Pakul archivy biełaruskaha KDB niedastupnyja daśledčykam. Tym bolš, niedastupnyja materyjały, jakim niama 75 hadoŭ, pavodle biełaruskich zakonaŭ, jany adnosiacca da tajamnicy asabistaha žyćcia. Tak što pra padziei 1960-ch zmožam daviedacca tolki paśla 2035 hoda — kali dažyviom, kaniečnie. Ale siakija-takija cikavyja staronki ŭžo razhortvajucca, dziakujučy Asobamu archivu Litvy, jaki całkam adkryty dla historykaŭ.
Ahienturnaja raspracoŭka
7 krasavika 1962 hoda staršy opierupaŭnavažany 2 adździeła 2 Upraŭleńnia KDB pry Saviecie ministraŭ Litoŭskaj SSR major Vasilkoŭ raspracavaŭ čarhovy Płan ahienturna-apieratyŭnych mierapryjemstvaŭ pa raspracoŭcy Adolfa Klimoviča. Toj płan byŭ padtrymany načalnikami Vasilkova — padpałkoŭnikam Dušankisam i majoram Narasam. (Pra toje, jak Adolf Klimovič siem hadoŭ chavaŭsia paśla vajny pad nosam u śpiecsłužbaŭ čytajcie tut.) Na toj momant Klimovič užo vyjšaŭ na volu. Ad ahientaŭ u jahonym atačeńni čekisty viedali, što ŭ łahierach jon «zastavaŭsia na raniejšych nacyjanalistyčnych pazicyjach, pravodziŭ varožuju rabotu siarod źniavolenych i padtrymlivaŭ suviazi ź biełaruskimi nacyjanalistami, jakija pražyvajuć za miežami Komi ASSR». I što na voli Klimovič «praciahvaje zastavacca pierakananym biełaruskim nacyjanalistam, starajecca zaŭvažać u savieckaj rečaisnaści tolki admoŭnaje, zajmaje pazicyju čakańnia, razmaŭlajučy z suviaziami, viadomymi jamu pa minułaj nacyjanalistyčnaj dziejnaści».
Vosieńniu 1957 hoda Klimovič pryjechaŭ u Biełaruś, uładkavaŭsia na pracu ahranomam u adzin z kałhasaŭ Barysaŭskaha rajona Minskaj vobłaści. I ŭžo 17 śniežnia 1957-ha 4 Upraŭleńnie KDB pry SM BSSR raspačało ahienturnuju spravu pa jaho raspracoŭcy.
«U 1959—61 hadach ź im pravodzilisia nieadnarazovyja hutarki z metaj schileńnia jaho da vystupu ŭ druku dla vykryćcia antynarodnaj dziejnaści biełaruskich nacyjanalistaŭ u pieryjad Ajčynnaj vajny, adnak žadanych vynikaŭ dasiahnuta nie było». U mai 1960 hoda Klimovič narešcie atrymaŭ dazvoł viarnucca dadomu ŭ Vilniu. Naturalna, uvieś hety čas jon znachodziŭsia pad nahladam dziasiatkaŭ uvažlivych vačej infarmataraŭ. My možam nazvać mianuški niekatorych ź ich: «Arłoŭ», «Korabaŭ», «Harbačoŭ», «Lidski», a taksama ahient «Škvał», jaki kantralavaŭ Klimoviča jašče ŭ łahierach.
Čekisty vyrašyli praciahnuć raspracoŭku Klimoviča i jaho atačeńnia. U tym liku siamji Łarysy Hienijuš. Spravazdačy pra Janku Piatroviča i Łarysu Antonaŭnu Hienijušaŭ davaŭ ahient «Arefjeŭ».
«Łarysa nie ŭmieje pisać tak, jak ciapier patrabujecca»
I tut my možam pierajści da samich dakumientaŭ, składzienych «Arefjevym» i jaho kuratarami:
«KDB pry SM Biełaruskaj SSR raspracoŭvajecca biełaruski nacyjanalist Hienijuš Ivan, jaki viarnuŭsia sa źniavoleńnia, pracuje ŭ adnoj z balnic hor. Słonima, Hrodzienskaj vobłaści. Jaho žonka Hienijuš Łarysa, u minułym viadomaja biełaruskaja paetka, taksama adbyvała pakarańnie za nacyjanalistyčnuju dziejnaść.
Klimovič i Hienijuš ad 1923 da 1928 hh. razam vučylisia ŭ Pražskim univiersitecie, dzie znachodzilisia ŭ «Studenckaj siekcyi biełaruskaj hramady». U 1944 h. Klimovič niejki čas chavaŭsia ŭ Hienijušaŭ.
Raspracoŭku Hienijuš I. i Hienijuš Ł. viadzie pravierany ahient KDB pry SM BSSR «Arefjeŭ», jaki karystajecca ŭ ich davieram.
«Arefjeŭ» ź Biełarusi, dzie jon pražyvaje, pieryjadyčna pryjazdžaje ŭ Vilniu da svajoj maci, znajomy z šeraham biełaruskich nacyjanalistaŭ.
Zychodziačy z hetaha, sumiesna z KDB BSSR pradumać mierapryjemstvy pa ŭvodu ahienta «Arefjeva» ŭ raspracoŭku Klimoviča praz Hienijuš Ivana».
Pakolki ahient karystaŭsia davieram siamji Hienijušaŭ, čekistam nie skłała nijakaj ciažkaści ŭvieści jaho ŭ raspracoŭku, tym bolš, što sam Janka Hienijuš pryjazdžaŭ da jaho ŭ hości ŭ Baranavičy i spyniaŭsia na načleh. Pra ŭsie ich hutarki my možam daviedacca padrabiazna sa spravazdač sakretnaha infarmatara «Arefjeva» (asabovaja sprava № 1104). U našym rasparadžeńni majecca ahienturnaje daniasieńnie, adpraŭlenaje 5 vieraśnia 1960 hoda padpałkoŭniku Łosievu:
«Uletku h.h. u hości da krynicy dvojčy pryjazdžaŭ I.P. Hienijuš. U pieršy raz Hienijuš haściavaŭ u krynicy try dni ŭ pačatku maja, u dni, kali prachodziła siesija Viarchoŭnaha Savieta SSSR, Hienijuš zajaviŭ, što ŭ Baranavičy jon pryjechaŭ adpačyć ad chatniaha kłopatu, bo jaho vielmi stamlaje kłopat pra ŭnuka. Pra svajo žyćcio ŭ Zelvie Hienijuš skazaŭ, što žyviecca im materyjalna niadrenna, bo Łarysa Antonaŭna pracuje siastroj-haspadyniaj u balnicy.
Adnak maralna Hienijuš adčuvaje siabie ŭ Zelvie drenna, nie maje siabroŭ, niama z kim pahavaryć adkryta.
Hienijuš navat pytaŭsia ŭ krynicy, ci nielha jamu pierajechać na žycharstva ŭ Baranavičy, ci možna budzie atrymać tut pracu. Krynica adkazała na heta, što nie moža harantavać uładkavańnia na pracu, ale pasprabavać možna budzie. Pra svaich zelvienskich tavaryšaŭ pa pracy Hienijuš adzyvajecca drenna, ličyć ich małapiśmiennymi, niekulturnymi, pjanicami. Jon vykazvaŭ vialikuju kryŭdu z nahody taho, što miascovy kamitet zelvienskaj balnicy admoviŭ jamu ŭ rekamiendacyi dla pajezdki ŭ jakaści turysta ŭ Čechasłavakiju.
Hienijuš skazaŭ krynicy, što jon nie pakidaje svajoj mary: damahčysia dazvołu źjechać na pastajannaje žycharstva ŭ Čechasłavakiju [Hienijušy nie prymali savieckaha hramadzianstva, zastajučysia z davajennych časoŭ hramadzianami Čechasłavakii — Red.].
Jon kazaŭ, što ŭ jaho jość płany damahacca takoha dazvołu ŭ Maskvie, pasprabavać dla hetaha atrymać asabistuju aŭdyjencyju ŭ Chruščova. Hienijuš sprabavaŭ dla čahości (jon nie chacieŭ rastłumačyć krynicy dla čaho) źniać kopiju sa svajho pašparta, ale ŭ nataryjalnaj kantory h. Baranavičy jamu ŭ hetym admovili.
Hienijuš raspaviadaŭ, što jaho syn Juryj biespaśpiachova damahajecca dazvołu pierajechać pahaścić u Zelvu (polskija ŭłady nibyta admovili jamu ŭ dazvole, a žonka Juryja biespaśpiachova damahajecca dazvołu źjeździć u Polšču). Ahient vykazaŭ pierakanańnie, što lepš za ŭsio było b dla Juryja, kali b jon pierajechaŭ u BSSR na pastajannaje žycharstva, ale Hienijuš zapiarečyŭ, što jon hetaha nie žadaje, što jamu nie chaciełasia b hublać šancy na vyjezd usioj siamji za miažu.
U razmovach z krynicaj Hienijuš cikaviŭsia losami biełaruskich nacyjanalistaŭ, jakija znachodziacca ŭ emihracyi. Krynica raspavioŭ Hienijuš pra suviazi, jakija majuć sa svajakami ŭ Amierycy Ju. i Ł. Łuckievičy [syny zasnavalnika «Hramady», «Našaj Nivy» i premjer-ministra BNR Antona Łuckieviča — Red.]. Sa svajho boku, ahient pacikaviŭsia, ci maje suviazi Hienijuš z emihrantami, u pryvatnaści z, Tumašam. Hienijuš adkazaŭ, što ŭžo vielmi daŭno jon nijakich viestak ad Tumaša nie maje, ale što jon infarmavany, byccam Tumaš samaŭchiliŭsia ad palityčnaha žyćcia. Zatoje nibyta vielmi aktyŭny ŭ ZŠA Mikałaj Ščors, jaki nibyta źjaŭlajecca trecim «lidaram» emihrantaŭ (naroŭni z R.Astroŭskim i M.Abramčykam). Taksama źviestki Hienijuš maje nibyta z knihi «U imia praŭdy», jakuju daŭ jamu znajomy supracoŭnik Hrodzienskaj haziety [vidać, majecca na ŭvazie «Hrodzienskaja praŭda» — Red.] (proźvišča krynica nie pamiataje).
Hienijuš kazaŭ, što źbiraŭsia pryvieźci hetuju knihu krynicy, ale piśmieńnik adjazdžaŭ u Maskvu, i śpiecyjalna pryjechaŭ u Zelvu zabrać hetuju knihu. Akramia taho, Hienijuš, ź jaho słoŭ, pieryjadyčna słuchaje pieradačy na biełaruskaj movie z Madryda, ale nibyta ŭ hetych pieradačach ničoha cikavaha nie čuŭ.
Pieršyja 2 dni i pieršuju noč svajho pieršaha naviedvańnia Hienijuš pravioŭ u krynicy, a druhuju noč i treci dzień jon pravioŭ u Saŭčuka Piatra, razam ź jakim, ale biez krynicy, jany naviedvali T. i I. Dudko.
Daviedaŭšysia ad krynicy, što jon źbirajecca pravieści častku vodpusku ŭ Vilni, Hienijuš paprasiŭ krynicu zajści da mastaka Sierhijeviča i paprasić u jaho repradukcyi jaho karcin. Hienijuš zajaviŭ, što jon kalekcyjanuje materyjały pa biełaruskim mastactvie. (Ahient vykanaŭ paśla hetuju prośbu Hienijuša.)
Druhi raz Hienijuš haściavaŭ u krynicy try dni ŭ kancy červienia (pryblizna). Na hety raz jon zajechaŭ pa darozie z kurorta (abo z doma adpačynku). U hety raz Saŭčuka nie było ŭ Baranavičach (jon jeździŭ u Mahiloŭ na ekzamienacyjnuju siesiju) i Hienijuš pravioŭ uvieś čas u krynicy. Šmat havaryli pa roznych pytańniach, u tym liku na miedycynskija temy. Hienijuš skardziŭsia, što Łarysie vielmi ciažka pracavać na pasadzie siastry-haspadyni. Ahient raiŭ, što našmat bolš razumna było b uziacca za litaraturnuju pracu, na što Ivan Piatrovič zapiarečyŭ, što «Łarysa nie ŭmieje pisać tak, jak ciapier patrabujecca».
Hienijuš pacikaviŭsia taksama, ci nie maje krynica suviazi z Šastak Jaŭhienijaj i byŭ vielmi zadavoleny, atrymaŭšy jaje adras.
Hienijuš byŭ vielmi zadavoleny repradukcyjami karcin Sierhijeviča, uziaŭ jaho adras i źbiraŭsia jamu napisać list».
Sierhijevič napisaŭ partret «Arefjeva»?
Tut my možam pierapynić apaviadańnie «Arefjeva», kab paviedamić padrabiaznaści jaho vizitu ŭ Vilniu da mastaka Piotry Sierhijeviča, jakija nam viadomyja ź jašče adnaho daniasieńnia hetaha ahienta:
«Znachodziačysia ŭ Vilni letam h.h. krynica naviedaŭ Piotru Sierhijeviča ŭ jaho majsterni i byŭ im vielmi haścinna pryniaty. Sierhijevič pakazvaŭ krynicy svaje karciny, pytaŭsia mierkavańnie pra ich. U hety čas jon pracavaŭ nad karcinaj «Maksim Tank nad vozieram Narač». Sierhijevič vykazaŭ ździŭleńnie tym, što ŭ jaho ciapier majucca dobryja ŭmovy dla pracy. Uvosień h.h. Sierhijevič źbirajecca rabić u Vilni svaju vystavu (u suviazi ź piacidziesiacihodździem z dnia naradžeńnia) i zaprašaŭ na hetuju vystavu krynicu.
U razmovie zakranuli supolnych znajomych, jakija znachodziacca ŭ emihracyi. Sierhijevič adznačyŭ, što jon ni z kim suviazi nie padtrymlivaje, źviestki pra ich maje, hałoŭnym čynam, ad Łuckievičaŭ.
Ahient źviarnuŭsia da Sierhijeviča z prośbaj dać repradukcyi svaich karcin dla Hienijuš I. I Sierhijevič spačatku pastaviŭsia da hetaj prapanovy trochi padazrona, ale zatym daŭ repradukcyi, zrabiŭ pad imi ŭłasnaručnyja podpisy i ŭziaŭ adras Hienijuša z tym, kab naładzić ź im piśmovy kantakt.
Pry raźvitańni z krynicaj Sierhijevič zaprašaŭ zachodzić pry kožnym pryjeździe ŭ Vilniu, vykazaŭ žadańnie napisać partret krynicy».
Viadoma ž, namieśnik načalnika 3 adździeła 2 Upraŭleńnia KDB BSSR padpałkoŭnik Łosieŭ daŭ ahientu zadańnie raźvivać padobny pośpiech.
«Zadańnie: U metach zbližeńnia ź Sierhijevičam Vam varta pahadzicca paziravać jamu dla napisańnia partreta.
Pry sustrečach ź im u h. Vilni vyśvietlicie charaktar jaho ŭzajemaadnosinaŭ z bratami Łuckievičami, Šantyram, Šutovičam i inšymi asobami ź liku biełaruskich nacyjanalistaŭ, ź jakimi jon maje znosiny ŭ ciapierašni čas. Razam z tym, vyśvietlicie, nad čym jon pracuje ŭ hety čas i jakija jaho płany na budučyniu.
Mierapryjemstvy: Pierad vyjezdam «Arefjeva» u hor. Vilniu adpracavać jamu bolš padrabiaznaje zadańnie ŭ dačynieńni da Sierhijeviča i jaho suviaziaŭ».
Dumaju, što mastactvaznaŭcy zmohuć adkazać na pytańnie: ci napisaŭ Piatro Sierhijevič partret ahienta «Arefjeva», jaki žyŭ u Baranavičach.
«Biełaruskaja mova tolki aficyjna ličycca dziaržaŭnaj»
Z daniasieńnia aśviedamiciela my možam daviedacca, jakija pytańni chvalavali Janku Hienijuša ŭ hety čas:
«Kažučy pra ŭnutranuju palityku savieckaha ŭrada, Hienijuš vykazvaŭ svaju niezadavolenaść pa nastupnych pryčynach: 1) biełaruskaja mova tolki aficyjna ličycca dziaržaŭnaj, u realnaści ž panuje ruskaja mova, 2) maładoje pakaleńnie raście biezydejnaje, biespryncypovaje, 3) niama svabody słova, 4) niama demakratyi i h.d.»
Z samoha paviedamleńnia my možam daviedacca i dadatkovyja źviestki pra ahienta, akramia taho, što ŭ nas moža być jaho partret pendźla viadomaha mastaka. My ŭžo viedajem, što jaho maci žyła ŭ Vilni, sam jon, padobna, pracavaŭ u śfiery miedycyny, byŭ sudzimy i nie reabilitavany:
«U adnoj z hutarak krynica raspavioŭ Hienijušu, što ŭ miedinstytucie nibyta krynicy zrabili prapanovu pajechać u navukovuju kamandziroŭku ŭ Polšču. Krynica skazaŭ, što vykazaŭ svaju zhodu i što jaho takaja pajezdka vielmi b cikaviła. Hienijuš pryznaŭ, što było b cikava pajechać u Polšču, ale vykazaŭ upeŭnienaść u tym, što dazvołu na vyjezd krynica nie atrymaje, bo byŭ sudzimy i nie reabilitavany. Krynica skazaŭ, što i jon nie vielmi vieryć u realnaść atrymać dazvoł na takuju pajezdku».
Daviedka ad KDB
Na ŭsich zhadanych u hetym daniasieńni ludziej KDB skłaŭ daviedku:
«Daviedka:
Hienijuš Ivan Piatrovič i jaho žonka Hienijuš Łarysa Antonaŭna ŭ minułym viadomyja biełaruskija nacyjanalisty, za što byli sudzimyja orhanami savieckaj ułady. Pražyvajučy ŭ ciapierašni čas u h.p. Zelvie, Hrodzienskaj vobł., jany ŭstanavili suviaź z šeraham svaich adnadumcaŭ pa nacyjanalistyčnaj dziejnaści, jak na terytoryi Savieckaha Sajuza, tak i za miažoj. Raspracoŭvajucca UKDB Hrodzienskaj vobłaści.
Ich syn — Hienijuš Juryj, pražyvaje ŭ h. Biełastoku (Polšča) i navučajecca ŭ miedinstytucie, mieŭ namier prybyć na žycharstva ŭ BSSR.
Braty Łuckievičy [Juryj i Lavon] — syny adnaho ź viadomych ideołahaŭ biełaruskich nacyjanalistaŭ. U pieryjad Ajčynnaj vajny skončyli stvoranuju niemcami i nacyjanalistami Dalvickuju raźviedvalna-dyviersijnuju škołu i źjaŭlalisia aktyŭnymi ŭdzielnikami antysavieckaj arhanizacyi «Biełaruskaja niezaležnaja partyja». Paśla vyzvaleńnia sa źniavoleńnia ŭstalavali suviaź z šeraham svaich adnadumcaŭ pa minułaj dziejnaści jak u SSR, tak i za miažoj. Abodva raspracoŭvajucca KDB Litoŭskaj SSR.
Saŭčuk Piatro, muž i žonka Dudko Ivan i Tafila — łahiernyja suviazi Hienijušaŭ. U ciapierašni čas pieryjadyčna majuć znosiny pamiž saboj. Vyvučajucca aparatam UKDB Bresckaj vobłaści ŭ hor. Baranavičach.
Sierhijevič — mastak, pražyvaje ŭ h. Vilni, raspracoŭvajecca KDB Litoŭskaj SSR jak biełaruski nacyjanalist.
Šostak Jaŭhienija — blizkaja suviaź Hienijuš Ł. pa ŭnutranaj turmie ŭ hor. Minsku. Hienijušy dobra adhukajucca pra jaje i ŭ ciapierašni čas. UKDB Hrodzienskaj vobł. jana vyvučałasia na viarboŭku. U suviazi z tym, što padčas aznajamlenčaj hutarki pavodziła siabie niaščyra, ad jaje viarboŭki admovilisia.
Astroŭski, Abramčyk, Ščors i Tumaš — viadomyja vierchavody biełaruskich nacyjanalistaŭ. Usie znachodziacca ŭ emihracyi, dzie praciahvajuć vieści varožuju rabotu suprać SSSR. Sa Ščorsam i Tumašam Hienijušy padtrymlivajuć suviaź praz svaich znajomych, jakija pražyvajuć u Polščy. Atrymała vitańnie Hienijuš i ad Abramčyka.
Piśmieńnikam, pra jakoha Hienijuš raspaviadaŭ ahientu «Arefjevu», źjaŭlajecca davierany UKDB Hrodzienskaj vobłaści Karpiuk [zdajecca, u dakumiencie prosta pamyłka dapasavańnia]».
Cikava, što ad viarboŭki Jaŭhieniju Šostak vyratavała toje, što jana nie pajšła na kantakt. A voś Alaksiej Karpiuk (1920—1992), jaki daŭ Janku Hienijušu knihu, piśmieńnik i hramadski dziejač, u 1978-1992 hadach staršynia Hrodzienskaha abłasnoha adździaleńnia Sajuza piśmieńnikaŭ Biełarusi, na pačatku 1960-ch paznačaŭsia jak «davierany». Viadoma, heta byŭ były kapezeboviec i partyzan. Što nie pieraškodzić KDB paźniej paśla dabicca jaho vyklučeńnia z partyi i pieraśledavać jak dysidenta razam z Vasilom Bykavym. Ale na toj momant jaho jašče jak byłoha partyzana razhladali jak «davieranuju asobu».
«Davieranaja asoba» — heta nie płatny ahient-infarmatar. Pavodle «Pałažeńnia ab ahienturnym aparacie i davieranych asobach orhanaŭ dziaržaŭnaj biaśpieki SSSR» (1983): «Daviernyja adnosiny, jakija źjaŭlajucca adnoj z formaŭ apory orhanaŭ KDB pa dapamohu pracoŭnych, ustaloŭvajucca z addanymi Radzimie, sumlennymi savieckimi hramadzianami stroha na dobraachvotnych pačatkach, hałoŭnym čynam u infarmacyjnych metach i dla vykanańnia apieratyŭnych daručeńniaŭ orhanaŭ KDB, jakija nie patrabujuć śpiecyjalnaha navučańnia i … kanśpiracyi».
Vyklikać na ščyruju razmovu
Karystajučysia tym, što Janka Hienijuš, «adjazdžajučy, zaprašaŭ krynicu pryjechać u Zelvu, prasiŭ padtrymać suviaź listami», jamu dadziena było zadańnie:
«Vam prapanujecca skarystacca zaprašeńniem Hienijuš I. i naviedać jaho na kvatery ŭ h.p. Zelvie.
U razmovie z Łarysaj Antonaŭnaj vyśvietlicie, ci zajmajecca jana litaraturnaj dziejnaściu i nad čym pracuje ŭ ciapierašni čas.
U hutarcy z Łarysaj Antonaŭnaj sam-nasam vyśvietlicie, ci nie padtrymlivaje jana pierapisku z «prezidentam» tak zvanaha «ŭrada» BNR» Abramčykam, Smarščkom i inšymi biełaruskimi nacyjanalistami, jakija znachodziacca ŭ emihracyi, a taksama sa Śviatapołk-Mirskim, Nikicinaj i svaim bratam Alaksiejem, ab jakich jana adkryta raspaviadała Vam raniej.
Kab uvajści ŭ bolš blizkija daviernyja adnosiny z Hienijušami i vyklikać ich na adkrytuju hutarku, raskažycie im pra svaju pajezdku ŭ h. Vilniu i sustrečy ź viadomymi im biełaruskimi nacyjanalistami Łuckievičami, Sierhijevičam i inšymi, a taksama pra svaje sustrečy z mužam i žonkaj Dudko i Saŭčukom, jakija pražyvajuć u h. Baranavičach, i pasprabujcie vyśvietlić charaktar ich uzajemaadnosin z apošnimi.
U aściarožnaj formie pasprabujcie taksama vyśvietlić blizkija daviernyja suviazi Hienijušaŭ pa Zelvie».
Možna nie sumniavacca, što blizkimi suviaziami Hienijušaŭ u Zelvie čekisty cikavilisia dziela adzinaj mety: zavierbavać novych ahientaŭ. I imi mahli stać tolki tyja, chto karystaŭsia ŭ «klijentaŭ» poŭnym davieram.
Ci daviedajemsia my ich imiony? Jak śćviardžajuć archivisty tych krain, dzie dostup da archivaŭ śpiecsłužbaŭ užo adkryty, — u pieršuju čarhu źniščalisia mienavita spravy na ahienturu. Ale ŭsio źniščyć niemahčyma, i dakumienty ŭspłyvajuć, i pa drabničcy adnaŭlajecca karcina padziej minułaha.
Supastaŭleńnie faktaŭ daje padstavy mierkavać, što ahientam «Arefjevym» byŭ doktar-hiniekołah z Baranavič Usievaład Karol, jaki da 1940 hoda byŭ apošnim kiraŭnikom Biełaruskaha studenckaha sajuza, a ŭ vajnu kiravaŭ baranavickim asiarodkam Biełaruskaj niezaležnickaj partyi. Jaho aryštavali ŭ 1944-m, da 1955 hoda jon byŭ u savieckim kancłahiery. Imavierna, jaho zavierbavali jašče ŭ 1941-m. Ale padčas vajny jaho ci to pieravierbavała niamieckaja SD, ci to jon prosta ŭchilaŭsia ad vykanańnia zadańniaŭ NKVD, za što i trapiŭ u łahier. Adnaznačna toje, što jon pracavaŭ na KHB paśla vychadu z łahiera i danosiŭ na svaich siabroŭ.
Łarysa Hienijuš. Stukačy
Samim čortam być treba i złom,
rohi čornyja mieć i kapyty,
kab siadzieć za haścinnym stałom
i vysłuchvać, vyniuchvać, vypytvać!
Kab sabrać materjał na danos,
jany ŭ dušy załaziać z nahami,
ŭsiudy sunuć śmiardziučy svoj nos,
najśviaciejšaje sercu — pahaniać.
Čałaviečy ŭ ludziej padychod
da luboje žyćciovaje spravy.
Stukačy — nie ludski heta rod,
a sabačy, z parody lahavych.
Kročyć juda pa ściežkach krutych,
ličyć hrošy ź ciažkich našych mukaŭ,
što ž, i my dabiaremsia da ich,
pa zasłuhach ŭ patylicu stukniem.
Niezajzdrosny u prodkaŭ byŭ los,
chleba ŭ chatach ź viasny nie chapała.
A taho, chto na brata danios,
u siale za viarstu abminali.
Baranić ad pahanych narod!
Ad viakoŭ Biełaruś — heta ludzi.
A pasiejany ŭ poli asot
razraściecca — i chleba nie budzie.
Hodzie ślozam narodnym ciačy!
Hodzie kidać niavinnych na muki!
Napilisia kryvi stukačy,
pryjšoŭ čas i pa ich užo stuknuć.
* * *
Heta dapoŭnieny i dapracavany artykuł, jaki ŭpieršyniu byŭ apublikavany ŭ «Našaj Nivie» ŭ 2018 hodzie.
Kamientary