Za dva kiłamietry ad Kopysi — u Laŭkach — Kupała pražyŭ apošnija lety svajho žyćcia, ad 1935 da 1941-ha. Tut jon napisaŭ 18 vieršaŭ «laŭkoŭskaha cykłu». Prynamsi adzin ź ich, «Chłopčyk i lotčyk», viedała kožnaje biełaruskaje dzicia.
Dača paeta stajała ŭ lesie, u Kopyś jon naviedvaŭsia časta — na kirmaš, da znajomych. U navakolli jaho viedali ŭsie. Pry vyjeździe ź miastečka na Laŭki žyvie 98-hadovy Anton Siamionavič Navumienka — adzin z apošnich ludziej u Biełarusi i na płaniecie Ziamla, jaki dobra pomnić žyvoha Janku Kupału.
«Jon mianie ledź nie zastreliŭ! — reahuje spadar Anton na našaje pytańnie. — Mnie hadoŭ piatnaccać było. Moj baćka byŭ laśnik, dyk ja ŭziaŭ doma ružžo i pajšoŭ u les. Čuju — mašyna jedzie pa darozie. Ja staŭ za sasnu: mała chto tam, mnie ž niamožna jašče z ružžom chadzić. A sasna vialikaja, šyšak na joj mnoha. Mašyna stała, ź jaje vyjšaŭ Kupała — i pačaŭ pa šyškach stralać.
Ružžo ŭ jaho dobraje, dvuchstvołka… Jak vypaliŭ, ja pakazaŭsia z-za dreva. Jon spužaŭsia: a jołki zialonyja, ja ž ciabie ledź nie zabiŭ! Chadzi, kaža, siudy.
U jaho ŭ mašynie skrynka z cukierkami stajała: «Biary, častujsia». I hlečyk z harełkaj. «Pješ?» — spytaŭsia. Ja admoviŭsia…
A z baćkam jany vypivali. Kupała ŭsio zachodziŭ da jaho: Siamion Chviadosavič, zabi mnie zajca!»
Anton Siamionavič užo hod nie vychodzić z domu: balać nohi. Pa chacie pierasoŭvajecca z kresłam. Jon sustrakaje niečakanych haściej ležačy na łožku. Chata aciaplajecca piečču, haz nie padviedzieny.
Jon kupiŭ hetu chatu ŭžo byŭšy piensijanieram. Rodam Navumienka ź vioski Zubava, što za Laŭkami. Jak i baćka, pracavaŭ leśnikom. Było padazreńnie ŭ pačatku razmovy, što jon prypisaŭ sabie hadoŭ — zvyčajnaja praktyka dla ludziej taho pakaleńnia. Ale žyvyja ŭspaminy pra pryščepaŭskuju chutaryzacyju 1920-ch, pavodku 1933-ha, vajnu, padčas jakoj jon byŭ užo samastojnym haspadarom, raźviejvajuć takija dumki.
«Laŭkoŭski pieryjad» u žyćci Kupały nie nazavieš śvietłym.
Išli stalinskija represii i rusifikacyja, źniščałasia biełaruskaja elita — Kupałavy kalehi i hadavancy. U 1930-m sam Kupała zrabiŭ sprobu suicydu, kali jaho chacieli zrabić hałoŭnym fihurantam sfabrykavanaj spravy «Sajuza vyzvaleńnia Biełarusi». Jon nie moh pisać pra toje, pra što chaciełasia, dazvolena było tolki ŭsłaŭlać savieckuju ŭładu. Zvažajučy na ŭsio heta, inačaj bačacca i taja stralba pa šyškach, i hlečyk z harełkaj.
«Jon lubiŭ u lesie byvać. Bačyŭ jaho nie raz: siadzie pad dreva i piša niešta», — uspaminaje Anton Siamionavič.
U budynku siońniašniaha doma-muzieja ŭ Laŭkach, dzie možna pabačyć navat hałahramu «žyvoha» Kupały, sam paet, darečy, nie byvaŭ. Aryhinalny budynak laśnictva, jakoje vydzielili pad daču Janku Kupału, u vajnu spalili niemcy. Sučasny muziejny kompleks byŭ adbudavany paźniej.
Kirmaš z «Karonaj»
Kopyski kirmaš z kramkami, dzie Kupała zakuplaŭsia cukierkami, byŭ na placy pierad ciapierašniaj poštaj, na miescy vialikaj parkoŭki. «Nasuprać «Karony» — zaryjentavali nas ludzi. Krama adkryłasia ŭ vioscy zusim niadaŭna — usiaho dva miesiacy tamu. «Karona» ŭ Kopysi adna, aryjentavacca prosta.
Tyja cukierki zapomnilisia navakolnaj dziatvie: pierakazy pra ich my čuli ŭ Kopysi nie raz. Kupała z Uładzisłavaj Francaŭnaj svaich dziaciej nie mieŭ, mahčyma, tamu byŭ taki ščodry da čužych na zakacie žyćcia.
Hetaje miesca voś užo dzieviaćsot hadoŭ — centr Kopysi. Pobač vysicca staroje zamčyšča, jakoje miascovyja zavuć prosta «Vał», časam dadajučy jašče «Piatroŭski». Sapraŭdy, rasijski impieratar Piatro I tut spyniaŭsia padčas Paŭnočnaj vajny, ale da ŭźviadzieńnia vałoŭ ruk nie prykłaŭ: rasijskaje vojska, pavodle ŭspaminaŭ, pastaviła na tych vałach tolki častakoł.
Za savietami na zamku byŭ letni kinateatr dy valejbolnaja placoŭka. Ciapier zrabili turystyčny abjekt z draŭlanymi rublenymi viežami i ekaściažynaj. Z šyrokich bajnic adkryvajucca dniaproŭskija krajavidy, pobač dychtoŭny most, pierakinuty hod dziesiać tamu z Aleksandryi, što na druhim baku raki.
Draŭlanyja «ŭmacavańni» dychtoŭnymi nie nazavieš: z hadami, kali nie dahladać, niekatoryja mastki i pierachody zrobiacca avaryjnymi. Zrešty, heta taksama ŭ tradycyi: Uschodniaja Jeŭropa — cyvilizacyja dreva.
Daroha ŭ byłuju zamkavuju bramu idzie pa kamiennaj vymastcy trochsothadovaj daŭniny, jakaja pamiataje nie tolki rasijskaha cara Piatra Alaksiejeviča, ale mo i raniejšych słaŭnych ułaśnikaŭ Kopysi: Bahusłava Radziviła, Lva Sapiehu, kniazioŭ Astrožskich.
Błakitnaja «emka»
«Na jakoj mašynie Kupała jeździŭ? U jaho była «emka», błakitnaha koleru. U muziei staić nie taja», — uspaminaje Anton Siamionavič.
Sapraŭdy, u muziejnym haražy ŭ Laŭkach staić limuzin «Šeŭrale», jaki Kupału padaryli paźniej, paśla ŭźjadnańnia Uschodniaj i Zachodniaj Biełarusi ŭ 1939. Toje «Šeŭrale» było rekvizavanaje savieckim vojskam dzieści na Biełastoččynie.
Pomnik kafli
Bierahi Dniapra — miesca vychadu dobraj hančarnaj hliny, Kopyś zdaŭna słaviłasia hančarstvam, a słava miascovaj kafli hrymieła na ŭvieś rehijon. Piečki ź jaje stajali až u maskoŭskim Kramli, ich kłali vyviezienyja padčas vojnaŭ XVII stahodździa biełaruskija majstry.
Da 2002 hoda ŭ Kopysi pracavaŭ kafielna-hłazurny zavod, ale zbankrutavaŭ. Jaho likvidavali, budynak źnieśli, ciapier na jaho miescy novy dom narodnaj tvorčaści, bolšaja častka jakoha addadzienaja znoŭ ža pad tradycyjnaje dla hetych miaścin hančarstva.
Aproč hančarstva, u Kopysi jość drevaapracoŭka, syravarnia, častka nasielnictva zaniataja na vializnych sielhaskompleksach AAT «Aleksandryjskaje».
Zajac-hibryd
Kopyś moža hanarycca i adnym z samych aryhinalnych hierbaŭ. Ad kanca XVIII stahodździa heta čorny zajac u zialonym poli. «Bo tych redkich źviarkoŭ u navakollach horada ŭ dastatku», havorycca ŭ tahačasnym apisańni.
Što za čornyja zajcy? Anton Siamionavič, jaki prarabiŭ doŭhija hady leśnikom, pra takich zajcaŭ nie ŭspaminaŭ.
Sumnievy ŭ isnavańni takoj parody byli ŭžo na pačatku XX stahodździa. «Jość śviedčańni, što kala pazaštatnaha horada Kopysia zredku traplajecca «čorny», dakładniej ciomnadymčaty zajac. Mahčyma, heta tumak (Lepus hybridus)», — havorycca ŭ pryśviečanym Biełarusi tomie daviednika «Rasija. Poŭnaje hieahrafičnaje apisańnie…», što vyjšaŭ u 1905 pad redakcyjaj Siamionava i Doŭnar-Zapolskaha.
Tumakami ž nazyvajuć hibryd bielaka i rusaka, jaki maje ciemnavaty padšerstak.
Vioska budučyni
Apošnim časam u dačynieńni Kopysi ŭ ŚMI časta ŭžyvajucca aznačeńni «idealnaja vioska», «vioska budučyni». Zrabić Kopyś takoj zahadaŭ Alaksandr Łukašenka, jaki, darečy, tut naradziŭsia.
Darohu da balnicy, dzie heta adbyłosia, dapamoh nam znajści jaho adnakłaśnik. Jana na ŭskrajku Kopysi, pad starymi drevami. Usie balničnyja budynki, akuratna abšytyja vahonkaj, abniesienyja mietaličnaj aharodžaj. Chvorych tut lečycca zaraz dziesiać čałaviek.
U nievialikim pamiaškańni byłoha raddoma ciapier paliklinika, pry ŭvachodzie visić miemaryjalnaja šylda z załatymi litarami.
Vidać, hetaj asablivaściu statusu Kopysi tłumačycca i toje, što ŭsie, navat najmienšyja prajezdy i zavułki tut hładka zaasfaltavanyja, ź bieła-žoŭtymi piešachodnymi pierachodami na kutach. A centralnaja vulica Kastryčnickaja navat pieraŭzychodzić pa jakaści pakryćcia svaju minskuju ciozku.
Idučy pa joj, možna razhladać raźblonyja lištvy na voknach. Tut mała adnolkavych. Roznyja kolery, roznyja styli — ad hotyki da madernu. Chočacca dumać, što niekatoryja ź ich bačyŭ, prajazdžajučy tut, jašče Janka Kupała.
TAA «Tabak-inviest» UNP 101333138
Kamientary