Historyk Andrej Čarniakievič pahadziŭsia zrabić nam ekskursiju pa karaleŭskim horadzie, pakazać jaho dalokaje i niadaŭniaje minułaje, pravieści pa miaścinach, jakija turysty zvyčajna abminajuć.
Biełyja Rosy
My sustrakajemsia z Andrejem na vulicy Biełyja Rosy. Tak, jana nazvanaja ŭ honar kultavaha savieckaha filma, u jakim zdymalisia Staniuta, Harbuk, Karačancaŭ, Sadalski.
Biełyja Rosy — prykład taho, ź jakoj siłaj masavaja kultura ŭpłyvaje na śviadomaść. Vioska, jakaja tut stajała i ŭ jakoj, ułasna, kino zdymali, nazyvałasia Dzieviatoŭka. Ale heta ŭžo mała kaho turbuje: «Mianie niadaŭna vioz taksist i ŭsiu darohu dakazvaŭ, što vioska Biełyja Rosy isnavała», — kaža Čarniakievič.
U novym mikrarajonie, na tym miescy, dzie kino zdymali, staić navat pomnik jaho hierojam.
Aleń, zubr i ziebra
Na staražytnym hierbie Hrodna — aleń z załatym kryžam miž roh. U jeŭrapiejskaj hieraldycy hetaja vyjava nazyvajecca aleniem śviatoha Hubierta. Viadoma, što hety hierb Hrodna paćvierdziła karaleva Bona Sforca, choć na haradskich piačatkach jon sustrakajecca i raniej. Za časam Rasijskaj impieryi alenia źmianili na zubra. Varta pamiatać, što tady ŭ Hrodzienskuju hubierniu amal całkam uvachodziła Biełaviežskaja pušča z usimi svaimi cudami niekranutaj pryrody.
Heta siońnia zubr — rastyražavany brend Biełarusi, kožnaje dzicia viedaje, jak jon vyhladaje. A ŭ XIX stahodździ zubry byli amal vyniščanyja. Dziva što na paštoŭkach z vyjavaj hierba Hrodzienskaj hubierni dy na formiennych huzikach miascovych čynoŭnikaŭ tych časoŭ zamiest zubra traplajecca navat… ziebra. Moža być, mastak, čytajučy apisańnie hierba, pierabłytaŭ litary, i z zubra atrymaŭsia «ziebr»?
Stanisłavova
Historyja Hrodna ščylna źviazanaja ź imionami dvuch karaloŭ Rečy Paspalitaj: samaha paśpiachovaha i samaha niaŭdałaha. Majucca na ŭvazie Stefan Batoryj i Stanisłaŭ Aŭhust Paniatoŭski. Pra Batoryja pahavorym, jak dajedziem da centra. A zhadać Stanisłava Aŭhusta jość nahoda: pa darozie ad Biełych Rosaŭ lažyć adna ź jaho rezidencyj.
Paniatoŭski ŭ maładości byŭ kachankam rasijskaj impieratrycy Kaciaryny, ź jaje padtrymkaj i karalom byŭ abrany. Samastojnaść jaho była dosyć umoŭnaja, choć «karol Staś» i rabiŭ sproby ŭratavać dziaržavu, jakaja kaciłasia ŭ prorvu. Hrodna jon lubiŭ, padoŭhu žyŭ tut i zbudavaŭ u navakolli až try rezidencyi, nazvaŭšy kanceptualna: Stanisłavova, Aŭhustova i… «Paniatova» musiła b być pa łohicy, ale treci majontak zvaŭsia Paniamoń.
Ciapier u Stanisłavovie mieścicca kafiedra raślinavodstva Hrodzienskaha ahraŭniviersiteta, i ŭ pyšnych kustach pierad fasadam chavajecca pomnik Mičurynu.
U faje budynka, dzie stupała naha apošniaha karala Rečy Paspalitaj, zachavalisia dźvie piečy ź nieahatyčnaj kaflaj.
Karčma «Raskoša»
Aleja z Stanisłavova, pa jakoj ciapier špacyrujuć studenty, u časy Paniatoŭskaha viała prosta ŭ horad, jaki pačynaŭsia ŭ rajonie siońniašniaha čyhunačnaha vakzała. Sučasnaja vulica Ažeški nazyvałasia Raskošaj, u honar adnajmiennaj karčmy, jakaja stajała na jaje pačatku, pry ŭjeździe ŭ Hrodna. A pry kancy vulicy, bližej da centra Harodni, stajała karčma, jakaja zvałasia «Haleča». Ceńnik tam byŭ našmat vyšejšy, čym u pieršaj karčmie. Čas idzie, a pryncypy ŭsio tyja ž: u centry zaŭsiody daražej.
Andrej Čarniakievič pakazvaje kut doma pa vulicy Ažeški, roŭna na miescy taje karčmy.
Haradzienskija reki
U dvarach, trochi nižej za «Raskošu», vychodzić z padziemnaha kalektara Haradničanka.
U Nioman jana ŭpadaje miž Starym Zamkam i Kałožaj.
Hrodna, kaniečnie, staić na Niomanie. Ale kolki cikavych histaryčnych siužetaŭ źviazana ź jaho małymi rečkami i račułkami — Haradničankaj, Jurydykaj, Łasasiankaj…
Budynak-zahadka
A zusim pobač staić budynak z tajamničym nadpisam. Kali pračytać łacinskija litary, źmieščanyja pa adnoj nad jaho voknami, atrymajecca tepsiva.
Što značyć hety nadpis i kali dakładna źjaviŭsia, krajaznaŭcy adkazu nie majuć. Słova takoje jość u finskaj movie, značyć «dla razumnych». A padčas ramontu, raźbirajučy hrubku, budaŭniki znajšli tut skarb — ci nie na heta byŭ namiok?
Tut spyniaŭsia ataman
Zbočyć z Ažeški na vulicu Vałkoviča varta, kab pierakanacca, što haradski draŭlany dom, dy jašče haradzienski, roźniŭsia ad viaskovaha. Haradziency lubili žyć pryhoža: damy z akanicami, z azdobaj, z zacišnymi vierandami. U adnym z takich u 1920-m spyniaŭsia Viačasłaŭ Adamovič.
Savieckim śpiecsłužbam jon byŭ viadomy jak Janka Dziarhač — ataman antysavieckaj partyzanki «Zialony dub». Ale ŭ Hrodnie Adamovič žyŭ lehalna, mirna vydavaŭ hazietu «Biełaruskaje słova» i, vidać, štoranak atrymlivaŭ asałodu ad kavavych pachaŭ — prosta nasuprać mieściłasia najstarejšaja hrodzienskaja kavavaja fabryka. Jaki ž karaleŭski horad biez svajoj kavy?
Fantazii Tyzienhaŭza
Nabližajemsia da Haradnicy. Hety rajon Hrodna sprajektavaŭ na miescy adnajmiennaj vioski Antoni Tyzienhaŭz, chaŭruśnik karala Paniatoŭskaha i faktyčna jaho namieśnik u Vialikim Kniastvie Litoŭskim.
Nie zhadać pra jaho, byŭšy ŭ Hrodnie, niemahčyma. My chodzim pa vulicach, jakija jon sprajektavaŭ, nievidavočnaja pamiać pra Tyzienhaŭza zachavałasia ŭ nazvach hrodzienskich mikrarajonaŭ. Jaho časta nazyvajuć refarmataram, jaki sprabavaŭ pieravieści adstałuju fieadalnuju haspadarku VKŁ na kapitalistyčnyja rejki. Pry im u Hrodnie źjavilisia cełyja pramysłovyja kvartały, mnostva manufaktur, majsterniaŭ, składoŭ. Tyzienhaŭz zaprašaŭ zamiežnych majstroŭ i vučyŭ sialanskich dziaciej ramiostvam.
Ale čymści Tyzienhaŭz nahadvaŭ rasijskaha cara Piatra Pieršaha, jaki taksama sprabavaŭ uvodzić novyja paradki, ale z dapamohaj starych mietadaŭ. I tyja novaŭviadzieńni pieratvaralisia ŭ farmalizm i imitacyju. Na manufakturach Tyzienhaŭza pracavali pryhonnyja, a nie volnyja ludzi. Jany nie byli zacikaŭlenyja ŭ vynikach svajoj pracy, a biez hetaha kapitalizmu nie byvaje. Zavablenyja ŭ Horadniu zamiežnyja majstry žyli tut ledź nie ŭ rabstvie.
Tyzienhaŭz ža žyŭ u pałonie ŭłasnych fantazij. Zamiest sukna i muki, na jakija zaŭždy byŭ by popyt, jon ładziŭ vytvorčaść karet kłasa luks, karunkavych palčatak, pajasoŭ z załatymi nitkami, jakija mała chto moh sabie dazvolić. Urešcie Tyzienhaŭz prahareŭ, nie zmoh addać pazyku, straciŭ karaleŭskuju miłaść i pakinuŭ pasadu.
Kircha
Chočaš daviedacca, chto žyvie ŭ horadzie — pahladzi na jaho chramy. Horadnia zaŭždy była miestam mnohich kultur i narodaŭ. Zaŭvažnuju častku jaje nasielnictva składali niemcy-luteranie. Najbolš ich źjaviłasia tut za časam Tyzienhaŭza — ź liku zaprošanych majstroŭ. Dla ich była navat śpiecyjalnaja karčma-haścinica, jakuju paśla pierabudavali ŭ pratestanckuju kirchu.
Raskazvajuć, što Tyzienhaŭz, kab zrabić na zamiežnikaŭ uražańnie, zahadaŭ zbudavać u Hrodnie cełuju vulicu damoŭ z kamiennymi fasadami — kab majstry dumali, što tut nie horš, čym u Hałandyi. Za fasadami chavalisia draŭlanyja chałupy.
IT-park
Samyja staryja kaštany ŭ Hrodnie rastuć kala Haradničanki, nasuprać doma Falendorfaŭ — staroha asabniaka, u jakim žyła maci piśmieńnika Juryja Alešy. Bierah rečki ŭparadkavany, pa im možna špacyravać, razhladajučy kamiennyja pierakaty dy štučnyja vadaspady. Pobač na ŭzvyššy — IT-park, filijał minskaha «Parka vysokich technałohij». Jon mieścicca, nie była b to Horadnia, nie ŭ šklanym hmachu, a ŭ kamianicach pačatku XX stahodździa, u zasieni starych drevaŭ.
Bałkon kamiendatury
U Hrodnie zachavaŭsia budynak i navat toj samy bałkon, na jakim byŭ zrobleny słavuty zdymak časoŭ ustalavańnia niezaležnaści.
U byłym Archirejskim domie viasnoj 1919-ha znachodziłasia biełaruskaja kamiendatura Hrodna i bazavaŭsia Pieršy biełaruski połk. Praŭda, adnosiŭsia jon da litoŭskich vojskaŭ, adznačaje Čarniakievič. Status Hrodna ŭ tyja časy nie byŭ jašče da kanca vyznačany, dziaržaŭnyja miežy ruchalisia.
Eliza, maci hrodzienskich chipi
Eliza Ažeška žyła ŭ Hrodnie na miažy XIX i XX stahodździaŭ i ŭvajšła, jak i jašče adzin naš ziamlak Adam Mickievič, u załaty fond polskaj kłasičnaj litaratury. U 1970-ja postać piśmieńnicy nabyła ŭ horadzie niečakanaje ampłua.
Nie toje, kab hrodzienskija «dzieci kvietak» zachaplalisia tvorami Ažeški, prosta na placyku kala jaje pomnika było miesca ich zvyčajnaj tusoŭki. Pomnik Ažešcy jany nazyvali prosta «Matula». Isnavaŭ navat hurt «Dzieci Elizy».
Hety dy mnohija inšyja fakty, jakija stvarajuć žyvuju tkanku kultury staražytnaha horada, možna znajści ŭ knizie «Lehiendy niestaroj Harodni», jakaja niadaŭna vyjšła z druku.
Kinateatr «Manastyrski»
Tak dziŭna niekali hrodziency zvali pieršy ŭ horadzie i adzin z najstarejšych u krainie kinateatraŭ. Nie, u im nie pakazvali śpiecyjalnaje kino dla manachaŭ, prosta jaho zbudavaŭ aficer z proźviščam Manastyrski.
Adkryli «siniematohraf» pierad Pieršaj suśvietnaj. Aficyjna jon zvaŭsia «Eden», a paśla mianiaŭ nazvy: «Pałac», «Pałonija»… 1939 hod zaśpieŭ jaho pad nazvaj «Pan». Pakinuć takoje novaja savieckaja ŭłada, viadoma, nie mahła: z toj pary kinateatr zaviecca «Čyrvonaja zorka».
A dzie Banapart?
Dom vice-hubiernatara pry kancy vulicy Ažeški, jaki ciapier łahična vykarystoŭvaje abłvykankam, upryhožvajuć dźvie miemaryjalnyja šyldy. Jany śviedčać, što tut spynialisia takija roznaskiravanyja asoby, jak Fieliks Dziaržynski i Piotr Stałypin. Dla poŭnaha kamplektu słavutych haściej nie chapaje zhadki pra Žeroma Banaparta, brata Napaleona, što spyniaŭsia tut u 1812-m.
Jon kamandavaŭ častkaj francuzskaha vojska, jakomu advodziłasia važnaja zadača: źviazvać rasijskuju armiju Bahracijona, pakul sam Napaleon abychodziŭ jaje z tyłu. Ale, zaniaŭšy Hrodna, Žerom straciŭ hałavu: ładziŭ parady, balavaŭ ź miascovymi pryhažuniami dy zmarnavaŭ niekalki vyrašalnych dzion. A tym časam Bahracijon vyśliznuŭ z padrychtavanaj pastki… Raźjušany impieratar źniaŭ z Žeroma ŭsie paŭnamoctvy, niahledziačy na svajactva. Tak što ŭ pałacy vice-hubiernatara, štabie Žeroma Banaparta, pry aktyŭnym udziele hrodzienskich pryhažuń była ŭratavanaja Rasijskaja impieryja.
Vid na horad
Druhi stary hrodzienski kinateatr «Spartak» (jon ža «Luks», «Lira», «Apoła») byŭ na pačatku Savieckaj, dzie ciapier handlovy centr «Nioman». Budynak admietny jašče tym, raskazvaje Čarniakievič, što ŭ 1939-m, padčas bajoŭ miž savieckimi vojskami i abaroncami Hrodna, u jaho ŭjechaŭ padbity saviecki tank. Ciapier tut jość kłasnaja turystyčnaja łakacyja — ahladny plac, na jaki možna ŭźniacca liftam z prazrystymi ścienami.
Staryja haradzienskija dachi, sabory ŭdalečyni, šaty zamkavaj hary i Kałožskaha płato ŭ vosieńskich kolerach— dziela adnaho hetaha krajavida varta pabyvać u Hrodnie.
Tut była Fara Vitaŭta
Cianisty skvieryk z starych užo dosyć drevaŭ paznačaje miesca, dzie da 1961-ha vysiŭsia adzin z najbolšych chramaŭ Hrodna — farny kaścioł, Fara Vitaŭta. Jon daminuje na ŭsich starych hraviurach z vyjavaj horada. Choć bolš łahična było b nazyvać chram Faraj Batoryja — za časam hetaha karala zamiest staroha draŭlanaha kaścioła časoŭ Vitaŭta pastavili vieličny kamienny sabor. Karol Stefan Hrodna lubiŭ, padoŭhu tut žyŭ i ŭkładaŭ u pryhažość horada hrošy. Złyja jazyki kazali, što jon chavajecca tut ad žonki-karalevy, ź jakoj mieŭ naciahnutyja adnosiny.
…Źniščeńnie Fary ŭ 1960-ja abumovili «avaryjnaściu». Kab uzarvać «avaryjny» chram, spatrebiłasia dźvie tony vybuchoŭki. Na jaho miescy tak ničoha i nie zbudavali. Ciapier u centry skviera staić miemaryjalny znak.
Starasta Davyd
Vulicaj Zamkavaj spuskajemsia tudy, dzie, raźmiežavanyja rovam, stajać Stary i Novy hrodzienskija zamki. Pa pravym baku ad Zamkavaj — hrodzienski jaŭrejski kvartał.
Pierad zamkami — zusim novy pomnik Davydu Haradzienskamu. Uskosnyja śviedčańni, jakija my majem pra žyćcio hetaha kniazia, pakazvajuć, što starasta pamiežnaha horada-krepaści Davyd adpaviadaŭ svajmu kryvavamu XIV stahodździu. Jon adhaniaŭ rycaraŭ-kryžakoŭ ad hrodzienskich ścien, supravadžaŭ da ich zamkaŭ, vyrazajučy pa darozie, a paśla i sam, navodziačy žach, z vojskam kaciŭsia jak ahoń praz usiu Polšču, až da Frankfurta-na-Odery.
Zahinuŭ Davyd u pachodzie, zabity zdradnikam. Kala Kałožy pakažuć jaho simvaličnuju mahiłu, «adšukanuju» pry kancy 1980-ch.
Śfinksy z tvarami karaloŭ
Isnuje haradskaja lehienda, što śfinksy na słupach bramy Novaha zamka majuć partretnaje padabienstva da karala Rečy Paspalitaj Aŭhusta III Saksonskaha i jaho žonki Maryi Juzefy Aŭstryjskaj.
Kartuš
U Novym zamku ŭ Hrodnie karol Stanisłaŭ Aŭhust padpisaŭ adračeńnie ad tronu, što ŭzakoniła źniknieńnie Rečy Paspalitaj — dziaržavy, u jakoj biełarusy, palaki, litoŭcy i ŭkraincy žyli razam bolš jak dźvieście hod.
Antyčny porcik u styli «stalinskaha ampiru» na ŭvachodzie ŭ zamak prybudavali ŭ saviecki čas. Ale i jon pamału nabyvaje histaryčny vyhlad: źjavilisia dźvie zaŭvažnyja raskoliny. A prosta ŭ porciku pastavili kartuš — hierb Rečy Paspalitaj, što niekali ŭpryhožvaŭ zamkavuju bramu.
Pažar XIV-ha i ramont XXI-ha
«Skora zamiest Staroha i Novaha zamkaŭ budziem mieć Novy i jašče naviejšy» — sarkastyčna kažuć hrodziency. Stary zamak kapitalna ramantujuć.
Historykaŭ tryvožyć toje, što jon nabyvaje vyhlad, u jakim bolš architektarskaj fantazii, čym histaryčnaj praŭdy. Źniščajucca cełyja kavałki sapraŭdnych staražytnych muroŭ.
U zamkavym dvary, vakoł niadaŭna zalitych bietonnych svaj, pracujuć archieołahi.
U raskopie vidać, jak čornyja ad času kletki draŭlanych zrubaŭ roznych stahodździaŭ kasavata stajać prosta adzin na adnym, niby składzienyja dziciačaj rukoj kubiki. Dzivišsia, nakolki blizka da pavierchni hetaja staražytnaść. Na samym dnie raskopa — siaredzina XIV stahodździa. Padłoha chaty, pa jakoj moh chadzić starasta Davyd, čornaja nie ad času, ad pažaru. Ci to kryžaki palili, ci to pažar pa nieaściarožnaści, bič ciesnych siaredniaviečnych haradoŭ.
Krejceravy lampy
Na vulicy za jezuickim kaściołam zachavaŭsia dom hrodzienskaha pradprymalnika-startapiera Uładzimira Krejcara. Jon u pačatku XX stahodździa byŭ adzinym va ŭsioj Rasijskaj impieryi dystrybutaram amierykanskich zavodaŭ kalilnych lamp. Heta takija ŭdaskanalenyja hazavyja lampy, jakija dajuć jarčejšaje śviatło.
Bahaćcie nie ŭratavała Krejcara ad abvinavačańniaŭ u špijanažy na karyść niemcaŭ. Tut adyhrała rolu pachodžańnie prodkaŭ i… paštovyja hałuby, jakich jon hadavaŭ. Siamju vysłali z Hrodna pad nahlad palicyi, viarnucca ŭdałosia nie skora…
Fort № 4
Hrodna — heta nie tolki ščylnaja zabudova. Heta jašče i voś takija pryhažennyja chvojnyja lasy, jak pry vuści Łasasianki — raki, što ŭpadaje ŭ Nioman u pieradmieści Foluš. Nie vierycca, što jašče sto hod tamu tut było hołaje miesca: usio vysiakali, kab lepš bačyć nabližeńnie praciŭnika.
U pačatku XX stahodździa z Hrodna rabili vializny abarončy farpost na zachodnim rubiažy. U pavietry pachła vialikaj vajnoj, carski ŭrad ukinuŭ u hrodzienskija ŭmacavańni vializnyja srodki. Kolki ich raskrali padradčyki — nie vykažaš.
Niekalki bietonnych fortaŭ taje krepaści zachavałasia dahetul. Samy zachodni — fort №4 — mieścicca za paru kiłamietraŭ ad Hrodna, pry samaj polskaj miažy.
Raźviernutyja na zachad bietonnyja ambrazury dla strałkoŭ, miescy dla harmat, hłybokija bunkiery i stalny kaŭpak z vuzkimi ščylinami na piarednim krai, naziralny punkt — niby ilustracyi da tvoraŭ Barbiusa, Remarka, Hareckaha.
Vysiłki byli zmarnavanyja ŭpustuju: nivodnaje varožaje vojska forty nadoŭha nie zatrymali.
«Karona» karaleŭskaha horada
Zhaładaŭšy padčas vandrovak pa Hrodnie, možna zavitać u «Karonu». Handlovy centr staić, darečy, na miescy kolišnich kazarmaŭ toj samaj Hrodzienskaj krepaści — pr. Janki Kupały, 16a-1.
Tut možna i pa-skoramu padsiłkavacca (pracujuć restaran chutkaha absłuhoŭvańnia Pit Stop i kaviarnia «Amsterdam», jość navat ułasnaja piakarnia z haračym chlebam), i hruntoŭna zakupicca. Płošča adnaho tolki hipiermarkieta — 5 tysiač kv. m., ahulnaja płošča učaćviora bolšaja. Aproč užo zhadanaha, tut jość mahazin pobytavaj techniki i halereja bucikoŭ.
Samy doŭhi most u śviecie
Heta jašče adna cikavostka z pravaha bieraha Niomana. Takoje ampłua mieŭ most praz Łasasianku. Z centra da Foluša z tym mastom najzručniej jechać praź Pierasiełku — rajon pryvatnaj zabudovy ź niadobraj słavaj. Tut žyli hrodzienskija furmany, što, jak i adeskija bindziužniki, spałučali asnoŭnuju dziejnaść z kryminalnaj. U 1944-m, u karotki momant biezuładździa, kali niamieckija vojski ŭžo vyjšli z Hrodna, a savieckija jašče nie ŭvajšli, usia Pierasiełka kinułasia rabavać bahatyja asabniaki…
Nazva ž Foluš — ad słova «falavać», to bok vyprostvać tkaninu. Heta spadčyna Tyzienhaŭza, jaki staviŭ na Łasasiancy manufaktury pa vytvorčaści sukna. Miechanizmy ruchała vada — elektryčnaści ž jašče nie było.
Paśla padziełaŭ Rečy Paspalitaj terytoryi na pravym bierazie Łasasianki naležali Rasijskaj impieryi, a na levym — Prusii. Pakolki dziaržavy žyli pa roznych kalendarach, pierajazdžajučy most, čałaviek rabiŭ skačok u časie na dziesiać dzion.
Nadzvyčaj adpaviedny simvał dla staroj Horadni. Usia jana moža być takim mostam, dzie kožny novy krok pieranosić u dalokija časy.
TAA «Tabak-inviest», UNP 101333138
Kamientary