Pišam doŭhija teksty z 1906 hoda
© 2018 | Naša Niva
MŚCISŁAŬ
NA MIAŽY KULTUR
Razam z Samsung my pačynajem prajekt «Harady Mahdeburhskaha prava» i pabyvajem u tych, što pakinuli hłyboki śled u biełaruskaj kultury – ad źjaŭleńnia, praz epochu mahdeburhskaha roskvitu i da našych dzion. Niekatoryja z hetych haradoŭ byli vialikimi ŭ minułym, u niekatorych, mahčyma, usio jašče napieradzie. Łandšafty, kulturnyja zdabytki i viadomyja asoby – u našych multymiedyjnych hajdach. Pačynajem z horada-muzieja Mścisłava.
Horad jak brend. Horad jak kulturny zdabytak.

Kantent dla materyjałaŭ my stvarajem z dapamohaj supiermahutnaha Samsung Galaxy Note9.
ZAMKAVAJA HARA
Biełaruskaja Vilnia, Miekka dla archieołahaŭ, biełaruski Suzdal – heta ŭsio pra Mścisłaŭ. Miascovy łandšaft – idealny dla ŭźniknieńnia zamožnaha horada i centra kniastva.

«Miescy siły» – uzhorki i abarončyja vały – uzvyšajucca tut na dziasiatki mietraŭ. Uźniacca na ich nie prosta, ale kali staiš na mścisłaŭskich «harach», zajmaje duch – u Biełarusi miescaŭ z takim kantrasnym łandšaftam nie šmat.

Akurat hetaja asablivaść dała Mścisłavu šaniec na roskvit i imklivaje raźvićcio jašče ŭ rańnim Siaredniavieččy.
Staražytnaje pasielišča ŭźnikaje na hary kala raki Vichra, u miaścinach sutyknieńnia kryvickaj i radzimickaj kultur.

Być pamiežžam – histaryčny los Mścisłava. Paźniej heta budzie miaža Vialikaha Kniastva Litoŭskaha i Maskoŭskaj dziaržavy.
Makiet zamčyšča XII stahodździa
ZAMKAVAJA HARA
PAČATAK
Mścisłaŭ nazvany ŭ honar realnaha čałavieka, pryčym nie zasnavalnika. Letapisny zasnavalnik horada – smalenski kniaź Raścisłaŭ Mścisłavavič. Kniaź nazvaŭ novy horad u honar baćki, vialikaha kniazia kijeŭskaha, pad upłyvam jakoha doŭha znachodziŭsia.
U 1980 hodzie padčas archieałahičnych daśledavańniaŭ u Mścisłavie znajšli ŭryvak bieraścianoj hramaty. Dla Biełarusi ź jaje hlebami heta vialikaja redkaść: biarosta drenna zachoŭvajecca ŭ ziamli. Viadomyja ŭsiaho try biełaruskija bieraścianyja hramaty. U mścisłaŭskaj havorycca pra kuplu zbožža ŭ nieŭradžajny hod. Pobytavaja tema, a značyć, takaja pierapiska, jak i piśmiennaść, byli rečču zvyčajnaj. Kali šukać sučasnyja anałohii, heta byli karotkija zaciemki, jak tvity ci natatki ŭ mabilnikach.

Cikava, što z troch bieraścianych hramat u Biełarusi – dźvie znojdzieny ŭ Mścisłavie. Taki voś horad-muziej.
U XIV stahodździ tut kiravaŭ syn vialikaha kniazia litoŭskaha Łuhvien (u chryścianstvie – Siamion) Alhierdavič. Heta jon u 1410-m kamandavaŭ na Hrunvaldskim poli tryma pałkami smalenskaj ziamli, jakija vytrymali ŭdar kryžakoŭ i nie adstupili. Ad Łuhviena pačałasia dynastyja mścisłaŭskich kniazioŭ. Jaho piačatka z «Pahoniaj» – adna z samych rańnich vyjaŭ biełaruskaj hieraldyčnaj ikony.

Piačatka Łuhviena. Fota: Wikimedia
Bieraścianaja hramata ź Mścisłava.
Mahileŭski krajaznaŭčy muziej.
Fota: Wikimedia
Pieršaja zhadka pra Mścisłaŭ – 1135 hod. U susiednim Połackim kniastvie ŭ toj čas inakinia Jeŭfrasińnia inicyjuje budaŭnictva kamiennaha Spasaŭskaha sabora, u Turavie stryhuć u manachi jašče nikomu nie viadomaha Kiryłu, budučaha jepiskapa i piśmieńnika...
MŚCISŁAVIEC
Mścisłaŭski trend na kulturu svojeasablivy: u horadzie dva pomniki biełaruskamu aśvietniku i drukaru Piatru Mścisłaŭcu. Pastaŭlenyja jany z roźnicaj u 25 hadoŭ. Cikava, što i Piotr na ich roznaha ŭzrostu: pomnik 1986 hoda pakazvaje aśvietnika ŭ junactvie, a manumient 2001 hoda – u bolš stałym vieku.

Mścisłaviec u suaŭtarstvie ź Ivanam Fiodaravym vydaŭ u 1564 hodzie ŭ Maskvie «Apostał» – pieršuju drukavanuju rasijskuju knihu.
U hety čas Ivan Žachlivy ŭmacoŭvaje samaŭładździe i Piotr vymušany viarnucca ŭ VKŁ.
U Vilni jon zapuskaje svoj čarhovy vydaviecki «startap» – lehiendarnuju drukarniu Mamoničaŭ. Vydadzienaje tam «Jevanhielle Naprastolnaje» stała ŭzoram biełaruskaha knihadrukavańnia.

Siońnia Mścisłaŭca nazvali b trendavym dyzajnieram – raspracavanyja im šryfty i litary vykarystoŭvalisia pry druku Statutaŭ VKŁ i mocna paŭpłyvali na tahačasny praces knihadrukavańnia.
Vilenskaje «Jevanhielle Naprastolnaje» z drukarni Mamoničaŭ, 1575 h. Zachoŭvajecca ŭ Vietkaŭskim muziei.
Fota: Wikimedia
MAHDEBURHSKI ROSKVIT
U 1634 horad atrymlivaje samakiravańnie. Karol i vialiki kniaź Uładzisłaŭ Vaza daje Mścisłavu Mahdeburhskaje prava i hierb: «u załatym poli zbrojnaja ruka ź miačom – Małaja Pahonia».
U hety čas VKŁ i Reč Paspalitaja intehrujucca ŭ jeŭrapiejskuju prastoru. Pratestanckaja etyka, knihadrukavańnie, manufakturnaja vytvorčaść i idei Reniesansu panujuć u kniastvie ŭžo bolš za stahodździe. Pranikajuć jany i ŭ Mścisłaŭ.

Mścisłaŭskaja kafla – miascovy brend dla zamožnych žycharoŭ VKŁ. Svaje misii mieli tut ordeny karmielitaŭ, daminikancaŭ i jezuitaŭ. Jany i prynosiać z saboj tahačasnaje jeŭrapiejskaje myśleńnie i kulturu.

MAHDEBURHSKI
ROSKVIT
PAMIEŽŽA
XVII stahodździe – adnačasova i dramatyčny čas dla Mścisłava. Epochu roskvitu i raźvićcia spyniaje vajna z Maskovijaj. U 1654 hodzie vojski vajavody Trubiackoha amal źniščajuć horad. Vybitnych majstroŭ vyvoziać na ŭschod. Taki los napatkaŭ, naprykład, Ściapana Pałubiesa – vybitnaha kaflara, jaki azdablaŭ kieramikaj pravasłaŭnyja chramy Maskvy.
Hety trahičny dla Mścisłava čas adlustravany na freskach karmielickaha kaścioła – najbolš kaštoŭnaha pomnika ŭ Mścisłavie. Budynak źjaŭlajecca adnoj z daminantaŭ horada. Jaho płan blizki da kvadrata – vielmi nietypovaje architekturnaje rašeńnie.

Ciapier tam idzie rekanstrukcyja, ale freski «Uziaćcie Mścisłava» i «Zabojstva ksiandzoŭ» majuć šaniec zachavacca dla naščadkaŭ. Heta redkija i prahresiŭnyja dla svajho času vyjavy, jakija adlustroŭvajuć realnyja histaryčnyja padziei.
Staražytnaja kafla ź Mścisłava.
Zachoŭvajecca ŭ miascovym muziei.
Freska «Uziaćcie Mścisłava»
ŭ kaściole karmielitaŭ, 1912 h.
Fota: Wikimedia
Ciažka pavieryć, ale na pačatku ChVII stahodździa Mścisłaŭ
byŭ bolšy za Kijeŭ! Navukoŭcy ličać, što ŭ tyja časy
jaho nasielnictva dasiahała 30 tysiač čałaviek.
U Kijevie na toj čas žyło ŭsiaho 12 tysiač.
MIASTEČKA
Paśla źniknieńnia Rečy Paspalitaj Mścisłaŭ sprabuje adradzicca na pravincyjnym uzroŭni. Bolšaja častka jaho žycharoŭ na toj čas – jaŭrei. Jany i sfarmavali toj vobraz kłasičnaha biełaruskaha miastečka z majsterniami, handlem, aptekami. Pra aktyŭnaść haradžan toj pary havoryć i najaŭnaść u horadzie adrazu troch hatelaŭ – «Aroł», «Bierlin», «Paryž». Budynak apošniaha vydatna zachavaŭsia.
Mścisłaŭskaja zabudova XIX stahodździa – turystyčnaja vizitoŭka. U horadzie adrestaŭravanyja handlovyja šerahi, jakija znachodziacca na miescy siaredniaviečnaha rynku. Źleva – rajvykankam, a sprava, krychu dalej, – historyka-krajaznaŭčy muziej.

Muziej u Mścisłavie nie prosta «krajaznaŭčy», jak u bolšaści rajcentraŭ, a historyka-archieałahičny. Jaho ekspazicyja moža być cikavaj i dla pieraborlivaha turysta.

Napeŭna, histaryčnaja spadčyna Mścisłava paŭpłyvała i na źjaŭleńnie vybitnych navukoŭcaŭ. Historyki Michaś Tkačoŭ i Aleh Trusaŭ – viadomyja mścisłaŭcy, jakija šmat zrabili dla Biełarusi.
Panarama Mścisłava 1872 hoda z časopisa «Tygodnik Ilustrowany»
PIEŚNIARY PRAVINCYI
Karatkievič naviedvaŭ Mścisłaŭ u studzieni 1982 hoda padčas mahutnaj zaviei. U svaim ese dla rajonki «Šlach Kastryčnika» ŭžo viadomy piśmieńnik nazvaŭ Mścisłaŭ «dyjamientavym horadam».

«I ŭsie budynki – usie – uvieś horad hareŭ, iskryŭsia, pieralivaŭsia ŭsimi kolerami, a najbolej błakitnym, jak adzin vialičezny, čyściejšaj vady dyjamient», – pisaŭ pra rajcentr kłasik. A paźniej zrabiŭ pra horad cełuju knižku.

Adcieńniaŭ siniaha i błakitnaha ŭ draŭlanaj architektury Mścisłava bahata i siońnia. Hety koler moža być firmovym dla biełaruskich haradoŭ i miastečak. Na staražytnych vulicach jašče možna znajści šmatlikija vieśnički i bramy.

«Dyjamientavy horad» volaj losu staŭsia pravincyjaj na ŭskrajku Biełarusi. Častka histaryčnych budynkaŭ pustuje, a kompleks jezuickaha kalehiuma z kožnym hodam stanovicca ŭsio bolš zaniadbanym. Mścisłaŭ moh by stać cudoŭnaj łakacyjaj dla tvorčych rezidencyj – litarataraŭ, mastakoŭ i tvorcaŭ. Adsiul rodam vybitnyja biełaruskija mastaki-avanhardysty – Izrail Basaŭ i Abram Manievič.

PIEŚNIARY
PRAVINCYI
AVANHARD
U Mścisłavie ŭ 1881 hodzie naradziŭsia Abram Manievič – mastak, jaki złučaje svajoj tvorčaściu Biełaruś, Ukrainu i ZŠA. U 20-hadovym vieku Manievič jedzie na vučobu ŭ Kijeŭskuju mastackuju vučelniu. U hety čas tam užo Malevič i Białynicki-Birula. 1900-ja – radykalny čas dla suśvietnaha mastactva, čas manifiestaŭ i stylistyčnych revalucyj. Manievič pačynaje jak impresijanist i pastupova ruchajecca da madernu i kubizmu. U 1917-m jon užo prafiesar Ukrainskaj akademii mastactvaŭ.
Kastryčnickaja revalucyja pakidaje ŭsio mienš prastory dla tvorčaści, i Manievič na pačatku 1920-ch pierajazdžaje
ź Minska ŭ Łondan, a paśla ŭ Ńju-Jork. Emihrancki Bronks staŭ dla jaho krynicaj natchnieńnia, bo nahadvaŭ rodny Mścisłaŭ.

Tut jon i stanovicca avanhardnym pieśniarom «adnapaviarchovaj Amieryki». Pracy mastaka nabyvaje Bruklinski muziej, a amataram jaho tvorčaści stanovicca Albiert Ejnštejn. U zapiscy ŭžo śmiarotna chvoramu mastaku nobieleŭski łaŭreat pisaŭ: «My abodva słužym zorkam – vy jak mastak, ja – jak navukoviec».
Repradukcyja pałatna Manieviča «Moj rodny Mścisłaŭ» visieła ŭ majsterni jašče adnaho viadomaha mastaka-mścisłaŭca, tvorami jakoha minčuki zusim niadaŭna mahli natchniacca ŭ Nacyjanalnym mastackim muziei, – Izraila Basava. Jaho tvorčaść tolki viartajecca ŭ publičnuju prastoru – u savieckija časy mastaka ličyli farmalistam i časta zdymali jaho raboty z pakazaŭ. Vyhnany Druhoj suśvietnaj z rodnaha Mścisłava, Izrail Basaŭ staŭ «pieśniarom Minska». Jaho ŭnikalny hrafičny styl i avanhardnaja estetyka ŭžo zrabiłasia kłasikaj biełaruskaha mastactva.
tekst, foty, hrafičnaja abałonka:
Siarhiej Hudzilin
Prajekt «Harady Mahdeburhskaha prava» my stvarajem razam z kampanijaj Samsung Electronics
TAA «Samsunh Elektroniks Rus Kompani», INN 7703608910