Mahdeburhskija harady ź Siarhiejem Hudzilinym: interaktyŭny hid pa stalicy Paleśsia

Pišam doŭhija teksty z 1906 hoda
© 2018 | Naša Niva

PINSK

«Stalica Paleśsia» – nie prosta pryhožaja nazva. Pinsk nasamreč ekanamičny centr rehijona ŭ basiejnie Prypiaci. Dziasiaty ŭ Biełarusi pa kolkaści nasielnictva – bolš za 130 tysiač žycharoŭ. Pa kolkaści pomnikaŭ architektury i stanu histaryčnaj zabudovy Pinsk supierničaje z Hrodnam, adnak u nieaficyjnym zaliku zajmaje ŭsio ž druhoje miesca. Naleta Pinsk piarojmie estafietu kulturnaj stalicy Biełarusi. Słavutaści horada – u čarhovym vypusku prajekta
«Harady Mahdeburhskaha prava».

STALICA PALEŚSIA

KNIASTVA

Pinsk zhadvajecca ŭ «Apovieści minułych hadoŭ» ad 1097 hoda jak horad Turaŭskaha kniastva. Uvieś jon u tyja časy zajmaŭ kavałak sučasnaj pinskaj płoščy Lenina (zachodniuju častku). Pinsk addaŭna byŭ źviazany z Navahradkam i Litvoj – paśla zabojstva baćki, karala Litvy Mindoŭha, tut chavaŭsia jaho syn Vojšałk.

Sforca zaprasiła ź Italii najlepšych kulinaraŭ, kab raźvivać kulturu ježy i pašyrać racyjon arystakratyčnych kołaŭ Rečy Paspalitaj. Videlec, viehietaryjanskaja ježa, miecenactva i kalekcyjanavańnie – heta ŭsio pryjšło na biełaruskija ziemli nie biez udziełu «pieršaj łedzi» VKŁ. Darečy, Bona Sforca na čatyry stahodździ raniej za Mašerava pačała pramysłovuju mielijaracyju paleskich ziamiel.

U 1521 hodzie vialiki kniaź Žyhimont Stary pieradaje pinskija ziemli va ŭładarańnie svajoj žoncy – vialikaj kniahini Bonie Sforca. Dačka miłanskaha hiercaha pieranosić na Paleśsie idei Reniesansu – refarmuje haspadarku na fieadalnych ziemlach, umacoŭvaje zamak, ścieny jakoha spynili apošnija nabiehi tataraŭ na tahačasnuju Litvu.

Bona Sforca. Hraviura 1517 h.
Fota: Wikimedia

Na pačatku XIV stahodździa ŭdzielnaje kniastva razam ź Pinskam było dałučana da VKŁ. Tady na miescy haradzišča źjaviŭsia draŭlany zamak, a vaładaryć im pačali naščadki Hiedymina. Łandšaft staražytnaha zamka siońnia razhladzieć ciažka: u hetaj častcy horada zachavalisia tolki para ŭzhorkaŭ dy frahmient aŭtentyčnaj brukavanki paźniejšych časoŭ.

12 studzienia 1581 hoda karol i vialiki kniaź Stefan Batoryj nadaje Pinsku Mahdeburhskaje prava i hierb: «u čyrvonym poli ščyta załaty łuk sa strałoj i naciahnutaj ciecivoj».

Peŭnaja adasoblenaść hetaha rehijona paŭpłyvała na toje, što mnohija etnohrafy i antrapołahi stali vyłučać palešukoŭ u asablivuju etničnuju hrupu. Mova, źniešnaść i zvyčki davali padstavy adnosić ich jak da ŭkraincaŭ (Karski, Kajałovič), tak i da biełarusaŭ (Doŭnar-Zapolski, Białynicki-Birula). Pytańnie zastajecca dyskusijnym i siońnia.

MAHDEBURH I ŠLACHTA

U toj čas Pinsk uvachodziŭ u lik 15 najbujniejšych haradoŭ VKŁ i spłačvaŭ u kaznu taki ž samy padatak, jak Połack, Hrodna ci Kijeŭ. Akurat tady i pačaŭsia roskvit Pinščyny dy byŭ zakładzieny (apisany paźniej Duninym-Marcinkievičam) brend «pinskaja šlachta» – asabliva pradprymalnych palešukoŭ. Małanasielenyja ziemli Paleśsia addavali najbolš haspadarlivym žycharam VKŁ. La vioski Dastojeva atrymali svoj kavałak i prodki Fiodara Dastajeŭskaha.

KALEHIUM

Mahdeburhskija pravy spryjali raźvićciu Pinska, i ŭ pieršaj pałovie XVII stahodździa tut zakłali ŭniviersitet — jezuicki kalehium. Raniej pobač z hałoŭnaj architekturnaj daminantaj Pinska stajaŭ kaścioł Śviatoha Stanisłava — samy vialiki ŭ VKŁ. Ale jaho ŭzarvali ŭ 1953-m.

U 1940-m hodzie, paśla dałučeńnia Zachodniaj Biełarusi, bahataja biblijateka kalehiuma była vyviezienaja ŭ Leninhrad. Siońnia ŭ hetych ścienach – Muziej Biełaruskaha Paleśsia i chareahrafičnaja škoła. Samy viadomy ekspanat tut – znakamity draŭlany rovar Vasila Ilučyka, jaki prykaciŭ na im na pinski kirmaš ź vioski Bahdanaŭka ŭ 1930-ch. Naviedvajučy hety muziej, možna adčuć duch i atmaśfieru epochi Aśvietnictva.

Kaścioł Śviatoha Stanisłava, 1930-ja. Fota: Wikimedia

Na siońnia kalehium – samy stary pomnik architektury baroka ŭ horadzie. Ad mahutnaha kompleksu ŭniviersiteta, dzie kaliści štohod navučałasia 700 čałaviek z usioj Rečy Paspalitaj, zastaŭsia tolki vieličny trochpaviarchovy korpus i dva maleniečkija budynki la raki.

U XVIII stahodździ ŭ Biełarusi stali šyroka budavać pałacava-parkavyja ansambli. Kamień na Paleśsi – darahi i redki materyjał, a tamu ŭ budaŭnictvie jaho vykarystoŭvali tolki zamožnyja haradžanie i carkoŭnyja supolnaści. U pieršaj tracinie XIX st. kamiennych damoŭ u Pinsku było ź dziasiatak.

«Paleskaja Vieniecyja» – jašče adzin vyraz, jaki atajasamlivajecca ź Pinskam. Asnoŭnymi šlachami znosin u Pinsku ŭ XIX stahodździ byli reki, jakich było bolš, čym daroh, bo na dziasiatki kiłamietraŭ navokał – lasy i bałoty.

Ciapier cišyniu bierahoŭ Piny parušajuć tolki matorki rybakoŭ i haradžanie, što špacyrujuć uzdoŭž raki. A voś da 1950-ch tut byŭ kirmaš, jaki ŭ narodzie nazyvali «pinta» – «paleski handal». Siudy prypłyvali z navakolnych viosak sialanie z tavaram, a handal vioŭsia prosta z draŭlanych čaŭnoŭ. Asnoŭnymi prapanovami pinskaj račnoj biržy byli hliniany posud, sukno, «kraftavaja» ekaježa i vyraby z bałotnaj rudy.

Piešachodnaja vulica Lenina raniej była pradmieściem Pinska, ciapier heta samy centr i turystyčnaja vizitoŭka. Vulica šmat razoŭ źmianiała nazvu – Vialikaja Francyskanskaja, Rynkavaja, Vialikaja Kijeŭskaja, Kaściuški…

«Pinskaja piešachodka» – adna z najstaražytniejšych vulic va ŭsioj Biełarusi, jana maje bolš čym 700-hadovuju historyju. Za apošnija hady vulica pieražyła niekalki rekanstrukcyj i ŭ abnoŭlenym vyhladzie była adkrytaja sioleta ŭ kastryčniku. Miascovy vyraz «špacyr pa hazu» (sumieś polskaj i idyš) aznačaje piešachodny špacyr pa centralnaj vulicy.

«ŠPACYR PA HAZU»

Skulptura «Pinčuk», jakuju ŭstalavali na piešachodnaj vulicy Lenina ŭ 2017 hodzie. Aŭtar: Alaksiej Paŭlučuk.

DYJASPARA

Jaŭrejskaja dyjaspara ŭ Pinsku była adnoj z samych vialikich i ŭpłyvovych – roskvit supolnaści pryjšoŭsia na XIX stahodździe. U pačatku XX stahodździa 49 z 54 pramysłovych pradpryjemstvaŭ naležała im. U časie nacysckaj akupacyi horad straciŭ 17 tysiač čałaviek. Astatniaja častka źjechała ź Pinska ŭ 1970-ja.

Usio heta nie zastałosia niezaŭvažnym dla historyi. Pinsk moža hanarycca, što z horadam tak ci inakš źviazanyja suśvietna viadomyja asoby. Naprykład, prezident Izraila Chaim Viejcman. Siamja Viejcmanaŭ u svoj čas pierajechała ŭ Pinsk, dzie Chaim navučaŭsia ŭ realnym vučyliščy. Na budynku mieścicca i pamiatnaja šylda.

Dziacinstva Hołdy Mieir (dziavočaje proźvišča – Mabovič) – pieršaj premjer-ministarki Izraila – taksama prajšło ŭ Pinsku. Tut žyła babula budučaj dziaržaŭnaj dziajački i pieršaha pasła Izraila ŭ SSSR. Jaje siamja, aścierahajučysia pahromaŭ, pierajechała siudy z Kijeva ŭ 1903 hodzie.

Chaim Viejcman, 1947 h.
Fota: Wikimedia

Prodki prezidenta «Majkrasoft» Styva Bałmiera pachodziać z horada na Pinie – dzied Styva pa maciarynskaj linii Šloma Dvorkin pracavaŭ kraŭcom i pachavany ŭ Pinsku.

Ciapier pinskaja jaŭrejskaja supolnaść naličvaje kala 700 čałaviek (stolki było ŭ XVII stahodździ) i pa-raniejšamu zastajecca samaj aktyŭnaj u Biełarusi. Ułady Pinska viarnuli hramadzie budynak adnoj z byłych sinahoh – były dom ravinaŭ Piarłovych 1901 hoda.

KATEDRA

Baročny dvuchviežavy siłuet kafiedralnaha kaścioła Uniebaŭziaćcia Najśviaciejšaj Dzievy Maryi – hałoŭny simvał Pinska i adzin z najstaražytniejšych kaściołaŭ usiaho VKŁ. Adpaviedny «Fundacyjny akt» byŭ vydadzieny jašče ŭ 1396 hodzie Žyhimontam Kiejstutavičam. Pieršapačatkova chram budavali z dreva, jak pamiać pra tyja časy – adzin kupał siońnia draŭlany.

Jašče adzin skarb kultavaj pabudovy – pałatno «Pinskaja Madonna». Mastak i etnohraf Alfred Romier, udzielnik paŭstańnia 1863-1864 hadoŭ, pisaŭ jaho, kali pracavaŭ nad azdableńniem usiaho kompleksu ŭ kancy XIX stahodździa. Pravobrazam Maci Božaj Alfred abraŭ zvyčajnuju haradžanku Pinska. Pałatno ŭ 2000-ja było ŭniesiena ŭ śpis historyka-kulturnych kaštoŭnaściej.

Pinskaja Madonna, 1894 h.
Fota: Wikimedia

Muravanym hałoŭny chram Pinščyny staŭ u 1730-ja, a jaho ŭbranstva dajšło da nas amal bieź źmienaŭ: pazałota, ałtary i plitka na padłozie – usio z XVIII stahodździa. Kaścioł znakamity svaim samym starym u Biełarusi dziejučym arhanam. Vyrabiŭ jaho majstar Hradziecki amal 200 (!) hadoŭ tamu. Ambona ŭ chramie (miesca dla kazańniaŭ śviatara) – draŭlanaja z bareljefami jevanhielistaŭ, a kupał vyrazany z celnaha dreva.

Ciapier u kaściole raźmiaščajecca Vyšejšaja mižjeparchijalnaja duchoŭnaja sieminaryja imia Famy Akvinskaha. Mienavita tut navučaŭsia, słužyŭ i adnaŭlaŭ tradycyi biełaruskaha kaściołu Kazimir Śviontak, jakomu Jan Pavieł II nadaŭ san kardynała. Da hetaha momantu biełarusy siarod vyšejšych katalickich ijerarchaŭ pryznačalisia tolki ŭ kancy XVIII stahodździa.

Kali vy apynulisia ŭ hetych miaścinach, to varta pahulać pa manastyrskim kompleksie z fantanam, zvanicaj i sadam. Staradaŭniaja aharodža viadzie prosta da raki.

ASABNIAKI

Pinski haradski sudździa Maciej Butrymovič — dzied mastaka i kampazitara Napaleona Ordy — ździviŭ žycharoŭ Varšavy, kali prypłyŭ ź Pinska na nievialikich sudach z padarunkami ŭ stalicu Rečy Paspalitaj. Pijar-akcyja prajšła paśpiachova: Butrymovič zaprasiŭ u Pinsk karala Rečy Paspalitaj Stanisłava Aŭhusta Paniatoŭskaha dla zakładki svajho pałaca, i toj pahadziŭsia. Ciapier u Pinsku hety budynak viadomy jak «Pałac Butrymoviča».

Pracy pačalisia ŭ 1784 hodzie i praciahvalisia amal dziesiać hod. Zbudavańnie spałučyła ŭ sabie rysy kłasicyzmu i baroka. Haradžanie nazyvali budynak nie inačaj jak «pinski mur», bo heta byŭ pieršy śviecki budynak z kamieniu. Darečy, Maciej Butrymovič inicyjavaŭ i budaŭnictva Karaleŭskaha kanała, jaki ciapier my viedajem jak Dniepra-Buhski.

Maciej Butrymovič, partret XVIII st.
Fota: Wikimedia

Praz dva damy ad jaho mieścicca dom unuka Butrymoviča – dom Ordy (Lenina, 38). Eklektyčny budynak, jaki svaimi abrysami nahadvaje ŭtulnyja damki Amieryki, zmuravany z čyrvonaj cehły ŭ XIX stahodździ dla niaviestki Napaleona – Leanciny. Jana zajmałasia hramadskaj dziejnaściu, aśvietnictvam i dabračynnaściu. Časta tut spyniaŭsia i sam Napaleon Orda, kali pracavaŭ nad svaimi tvorami.

Jašče adzin znakavy budynak — pryvatny asabniak Hryharoviča. Pabudavany ŭ 1922 hodzie dla znakamitaha pinskaha restaratara Teadora Hryharoviča, asabniak staić na bierazie Piny. Ciapier heta ŭtulny žyły dom, anałahi jakomu ciažka znajści ŭ inšych miascovaściach krainy.

Hryharovič byŭ viadomym kandytaram. U jahonym restaranie (budynak u styli madern, jon zachavaŭsia) bavili čas biełaruskija piśmieńniki, jakija naviedvali Zachodniuju Biełaruś u 1939 hodzie, a taksama takija zorki, jak Faina Ranieŭskaja ci Leanid Uciosaŭ.

Michaś Łyńkoŭ pakidaŭ u knizie vodhukaŭ: «Treba pažadać kožnamu pracaŭniku narešta tak kłapacicca ab naviedvalnikach, jak administracyja restarana Hryharoviča. 31.XI. 39».