Pišam daŭhija teksty z 1906 hoda
© 2018 | Naša Niva

«Tytanik» na Dźvinie

Jak na poŭnačy Biełarusi ŭzimku pracujuć paromy
pačać padarožža
Mahčyma, našaj krainy nie było b, kab nie było Dźviny. Chiba zakruciłasia b tut, na niešmatludnych lasistych abšarach Połaččyny ź biednavatymi hlebami i chałodnymi aziorami, jadro pieršaj biełaruskaj dziaržavy, kab nie vialikaja raka? Pa Dźvinie tysiaču hod nazad płyli ŭ Połack tavary i bahaćci z Bałtyki i Mižziemnaha mora, z Hiermanii i arabskaha Uschodu. Dźvina, jak vialiki mižnarodny aeraport, była darohaj u lubuju kropku kantynientu.

Na staražytnaj race dahetul pracuje i samy staražytny vid transpartu – paromy. Šukajučy ich, my prajechali ŭsiu biełaruskuju Dźvinu ad miažy da miažy.

Chto nam dapamahaje

Raniej paromy, samy staražytny ŭ śviecie transpart, pracavali paŭsiul, dzie nielha było pierajechać ubrod. Ciapier ich zastałosia mienš za dziasiatak va ŭsioj krainie — na vialikich rekach, jakija nie pierakinieš biudžetnym mastkom, na starych bitych šlachach, jakija stracili značeńnie, ale jašče słužać ludziam. Razam z Volkswagen u Biełarusi my vyvučajem apošnija biełaruskija paromy.

Abjechać dźvinskija pierapravy nam dapamoža dynamičny Volkswagen Touareg Business-line.
Padrabiaźniej pra aŭto
Suraž
Pieršaje miastečka na Dźvinie, na samym uschodzie Biełarusi za Viciebskam — Suraž. U časy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha Suraž byŭ horadam, mieŭ zamak, hierb — try muravanyja viežy — i stratehičnaje značeńnie. Bo stajaŭ na šlachu mahistralnaha ŭdaru z uschodu na Viciebsk, Połack i Vilniu. Ciapier heta centr pamiežnaha sielsavieta z tryma kramami, carkvoj, škołaj. Samaje paśpiachovaje pradpryjemstva tut — lashas.
Pra charaktar adnosin z susiedziami-rasijanami na miascovym uzroŭni staršynia Suražskaha sielsavieta vykazaŭsia koratka: «Jany da nas na śviata horada jeździać, a my da ich».

Suraž staić abapał Dźviny, i trapić na zarečnyja vulicy možna tolki paromam. Jon pracuje niedaloka ad starych zamkavych vałoŭ, tam, dzie ŭ Dźvinu ŭpadaje rečka Kaspla.

Spuskajemsia vulicaj z krutoha bieraha — i ździŭlena zamirajem: zimy jak takoj jašče i nie było, a šyrokaja raka ŭsia skavanaja lodam. Pryčym takim tryvałym, što pa im užo sprabujuć chadzić amatary zimovaj rybałki.

«Heta dziva — pry marozie ŭ minus čatyry stała raka», — raskazvaje nam vusaty paromnik Saša ŭ formiennaj kurtcy miascovaj ŽKH. Jon rychtuje parom, umierzły ŭ lod kala bieraha, da zimovaha siezonu. Takich paromaŭ, jak na Dźvinie, my nie bačyli ni na Prypiaci, ni na Biarezinie, ni na Dniapry.

Padarožža pieršaje:
Parom praz Mora Hieradota

Ad Łuninca da Pietrykava: repartaž ź niejmaviernaha Paleśsia
hladzieć taksama
U Paryčach pad Śvietłahorskam parom byŭ abstalavany traktarnym ruchavikom — ale kab traktar! U Suražy na paromie staić ceły MTZ-82, tolki biez kołaŭ. Zamiest adnoj šyny na žalezny vobad koła nakručany tros. Kali treba pierapravicca praz raku, paromnik siadaje ŭ kabinu traktara i ciśnie na haz. Ruchavik krucić koły, namotvaje tros — i parom płyvie. Kamfortnaja kabina baronić u choład i doždž.

Alaksandr, chukajučy na ruki, adkručvaje ad traktarnaha ruchavika častki, jakija mohuć skraści za zimu. Pobač sumuje ŭ ladovym pałonie katar «Tytanik», jakim taksama voziać pasažyraŭ praz raku, kali paromnaja navihacyja spyniajecca.


«Niepraktyčna, hety katar, — zaŭvažaje Saša. — Tryccać litraŭ paliva za dzień žare i akumulatar uvieś čas siadaje: zavodzić ža treba kožny raz, a maršrut karotki, nie paśpiavaje zarad adnavicca».

«Raniej my i ŭ minus čatyrnaccać chadzili, — praciahvaje jon. — Nie zamiarzała vada. Ale ciapier pad Viciebskam zbudavali hidraelektrastancyju, płacina zapavoliła płyń. U nas tut u Dźvinie pačali ŭžo lini vadzicca — bałotnaja ryba, jakaja stajačuju vadu lubić».

Słuchaŭ i pryhadałasia raptam z «Słova pra pachod Iharaŭ»: «...užo Dźvina bałotam ciače k tym hroznym pałačanam...»

Innovision Cockpit
Adna ź inavacyj Touareg — najaŭnaść ličbavaj inavacyjnaj prybornaj paneli Digital Cockpit, spałučanaj ź infarmacyjna-zabaŭlalnaj sistemaj Discover Premium z funkcyjaj navihacyi. Sistemaj možna kiravać z dapamohaj dotykaŭ, bieź nijakich knopak i tumbleraŭ.
Dadatak App-Connect, intehravany ŭ sistemu, daje mahčymaść pieranosić infarmacyju z smartfona na vialiki ekran. U dadatak -- mahčymaść biespravadnoj zaradki i 4 USB-porty.
Na ekran Digital Cockpit kłavišaj na styrnie možna vyvieści, zamiest datčykaŭ chutkaści i abarotaŭ ruchavika, kartu nasielenaha punktu, praź jaki prajazdžaješ (i heta realna dapamahło nam vyjechać u pravilnym kirunku z Šarkaŭščyny), abo ekran sistemy načnoha bačańnia, abo infarmacyju pa stanie aŭto.
Prajekcyjny dysplej Head-up. Kali pačynaješ ruch, u nižniaj častcy łabavoha škła źjaŭlajecca akienca infarmacyi: chutkaść, stanovišča aŭto na pałasie, najaŭnaść pieraškod napieradzie, padkazki navihacyi. Źviestki prajektujucca z maleńkaha ekrana, źmieščanaha pad škłom. Zručnaść aceńvaješ adrazu: niama patreby adryvać pozirk ad darohi, kab skarektavać chutkaść.
Innovision Cockpit
Adna ź inavacyj Touareg — najaŭnaść ličbavaj inavacyjnaj prybornaj paneli Digital Cockpit, spałučanaj ź infarmacyjna-zabaŭlalnaj sistemaj Discover Premium z funkcyjaj navihacyi. Sistemaj možna kiravać z dapamohaj dotykaŭ, bieź nijakich knopak i tumbleraŭ.
Dadatak App-Connect, intehravany ŭ sistemu, daje mahčymaść pieranosić infarmacyju z smartfona na vialiki ekran. U dadatak -- mahčymaść biespravadnoj zaradki i 4 USB-porty.
Na ekran Digital Cockpit kłavišaj na styrnie možna vyvieści, zamiest datčykaŭ chutkaści i abarotaŭ ruchavika, kartu nasielenaha punktu, praź jaki prajazdžaješ (i heta realna dapamahło nam vyjechać u pravilnym kirunku z Šarkaŭščyny), abo ekran sistemy načnoha bačańnia, abo infarmacyju pa stanie aŭto.
Prajekcyjny dysplej Head-up. Kali pačynaješ ruch, u nižniaj častcy łabavoha škła źjaŭlajecca akienca infarmacyi: chutkaść, stanovišča aŭto na pałasie, najaŭnaść pieraškod napieradzie, padkazki navihacyi. Źviestki prajektujucca z maleńkaha ekrana, źmieščanaha pad škłom. Zručnaść aceńvaješ adrazu: niama patreby adryvać pozirk ad darohi, kab skarektavać chutkaść.
Na dnie «Viciebskaha mora»
Viciebskuju HRES, jakaja zastoparyła Dźvinu, adkryli ŭ minułym hodzie ŭ Łužaśnie. Kab jaje pabačyć, treba trapić na druhi bierah raki. Bližejšy most — kala pasiołka Ruba, kiłamietraŭ za tryccać ad Suraža. Pa tym moście ŭ pieryjad, kali parom užo nie chodzić, a lod jašče nie trymaje, pierajazdžajuć suražcy na zarečnyja vulicy svajho pasiołka.
Ruba słaŭnaja najbolšym u krainie radoviščam dałamitaŭ. Ale pabačyć efiektny karjer z hihantami-BiełAZami i bliskuča-biełaj parodaj nie ŭdajecca: nas razvaročvajuć na KPP.

Viciebskaja HRES, zbudavanaja na kredyt Dziaržaŭnaha banka Kitaja, na siońnia samaja mahutnaja ŭ krainie. A jaje pieršy prajekt, raspracavany ŭ 1956-m, byŭ uvohule cykłapičny. Jon praduhledžvaŭ stvareńnie «Viciebskaha mora» — hihanckaha vadaschovišča, na dnie jakoha apynułasia b usia terytoryja, jakuju my prajechali, i navat Suraž.

Padjechać da płaciny vadaschovišča možna, pakruciŭšysia pa lasnoj darožcy dy zavułkach dačnaha pasiołka. Za płacinaj Dźvina całkam čystaja, bieź nivodnaj ildzinki, honić svaje ćmianyja vody.
Radzima hihanta
Za Viciebskam adchilimsia krychu ad dźvinskaha farvataru, kab naviedać Staroje Siało. Jano słaŭnaje tym, što tut žyŭ adzin z samych vysokich ludziej u historyi — Chviedar Machnoŭ. U pačatku XX stahodździa jon prasłaviŭsia na ŭvieś śviet, vystupajučy ŭ cyrkach Jeŭropy i Amieryki. Zarabiŭ tam hrošaj, viarnuŭsia ŭ rodnyja miaściny, vykupiŭ u miascovaha pana majontak kala vioski Kaściuki. Jaho sialibu nazyvali «Vielikanavym chutaram».
Dahetul viaducca sprečki pra rost Machnova. Na jaho nadhrobku paznačana, što jon mieŭ «try aršyny dzieviać viarškoŭ» — heta 254 santymietry, ale to ličba, uziataja z cyrkavoha kantraktu, padpisanaha Machnovym u 16 hadoŭ. Nazyvajuć navat 285 santymietraŭ, hruntujučysia na źviestkach cyrkavych afiš, jakija mahli być pierabolšanyja.

Vialikaj prablemaj dla Machnova było žanicca — dziaŭčaty paprostu bajalisia iści za jaho. Urešcie znajšłasia nastaŭnica narodnaha vučylišča pad dva mietry rostam. U ich było piaciora dziaciej.

Jak usie vielikany, Machnoŭ byŭ niezłaślivy, u navakolli jaho lubili — i ciapier uspaminajuć, jak jon ihraŭ na harmoniku na viačorkach. Pražyŭ Chviedar usiaho 34 hady — jamu ŭsio žyćcio baleli nohi, paśla dadaŭsia tubierkuloz. Jaho nie stała ŭ 1912-m.

U 1939 kostki vielikana vykupiła biełaruskaja Akademija Navuk. Jaho ekshumiravali, ale ŭ razbomblenym vajnoj Minsku pareštki zhubilisia — mahčyma, vykinuli sa śmiećciem. Nie zastałosia śledu i ad chutara: u Druhuju suśvietnuju niemcy, budujučy liniju abarony, razabrali ŭsie navakolnyja vioski, vyhnaŭšy ludziej.
U Starasielskim školnym muziei zachoŭvajecca pryparožny kamień dy rama ad łožka Machnova, znojdzienyja na jahonym sieliščy.

Muziej zajmaje piać ciesnych pakojčykaŭ u škole, trymajecca jon na enierhii nastaŭnicy-piensijanierki Marharyty Juškievič. Samaja bahataja ekspanatami zała — vajennaja: u Druhuju suśvietnuju tut byli ŭpartyja bai. «Kapać patrony» na poli — zvyčajny sposab prahulvać uroki dla miascovaj dziatvy.

A naščadki Machnova i ciapier žyvuć u navakolli. Praŭda, vielikanaŭ siarod ich niama, jany navat mienšyja za siaredni rost.

Staraja miaža
Sprabujem pierajechać Dźvinu nižej za Viciebsk u Biešankovičach, ale ŭpirajemsia ŭ razabrany na zimu pantonny most, častki jakoha pryšvartavanyja da procilehłaha bieraha. Pa Dźvinie idzie šuha — ildziny sa śnieham. Bližejšy pierajezd na toj bok — praz most va Ule.
Tut pa Dźvinie 19 hadoŭ, ad 1772 da 1793, išła dziaržaŭnaja miaža Rečy Paspalitaj i Rasijskaj impieryi. U Biešankovičach była hałoŭnaja tamožnia. Možna sabie ŭjavić, jaki ekanamičny ryvok zrabiŭ horad za hety čas.

Śviedkam tych padziej zastałasia siadziba Chraptovičaŭ, budynki jakoj svajoj ciažkavataj architekturaj adsyłajuć u XVIII stahodździe. Jaje malavaŭ Napaleon Orda, u 1812-m tut stajaŭ štab Napaleona, paśla spyniaŭsia rasijski impieratar Alaksandr I.

Padarožža druhoje:
Apošnija paromy Baryśfiena

Repartaž ź Biareziny, Dniapra i Soža
hladzieć taksama
Vitańni z 1912
Pierš čym skiravacca da Uły, zavitvajem u Čašniki, kab pabačyć paromnuju pierapravu 106-hadovaj daŭniny. U 1912 pieršaja biełaruskaja hazieta «Naša Niva» źmiaściła na pieršaj staroncy fota pieravozu ŭ Čašnikach.
Miesca, dzie byŭ parom, nam pakazaŭ miascovy amatar historyi Jaŭchim Torbin. Ciapier cieraz raku Ułu ŭ tym miescy možna pierajści ŭbrod, jaje śmieła farsirujuć kački dy husi.

Pra rečku Ułu, prytok Dźviny, u 1654 napisali ŭsie viadučyja jeŭrapiejskija «latučyja listki» — tahačasny anałah haziet. Tut, miž Čašnikami i vioskaj Ivansk, kavaleryja Vialikaha Kniastva Litoŭskaha źnianacku zaśpieła i razhramiła vialikaje maskoŭskaje vojska. Zahinuŭ navat vajavoda Šujski, u časie ŭciokaŭ jaho zabiŭ siakieraj čašnicki sielanin. Dziakujučy toj pieramozie, sarvaŭsia vialiki zachopnicki pachod na našy ziemli.

Prostym dotykam
Zabudźciesia pra kłavišy i tumblery. U Volkswagen Touareg sistemami klimat-kantrolu, navihacyi, biaśpieki možna kiravać dotykami da interaktyŭnaj paneli.

Ryčah KPP spačatku azadačyŭ: jon trochpazicyjny — chod, niejtrałka, zadni chod. Kab pastavić aŭto na parkinh, jość knopka źleva pad vialikim palcam. Kali zabudziešsia jak nacisnuć, pryparkavaŭšysia, mašyna nahadaje hučnym sihnałam.

Ekanamičnaść. Trochlitrovy dyzielny ruchavik u 249 k.s. maje siaredni raschod 7,8 litraŭ na 100 km.

Najmienšy horad Biełarusi

Paśla Uły pierajechać Dźvinu možna tolki połackim mostam, a dalej – paromam u Dziśnie. U časy zhadanych maskoŭskich vojnaŭ, kali car Ivan Žachlivy na doŭhija hady zachapiŭ Połack, Dzisna była centram Połackaha vajavodstva. Tut karol Stefan Batoryj źbiraŭ vojska, kab advajoŭvać staražytnuju stalicu.
U časy bližejšyja, sto hod tamu, Dzisna była stalicaj masła. Słava biełaruskaj «małočki» jašče ŭ časy Rasijskaj impieryi zaźziała tut. Dźvinskaje masła ekspartavali až u Vialikabrytaniju.

Ciapier heta najmienšy horad Biełarusi. Tut žyvie 1500 čałaviek, ale maroznaj ranicaj zdajecca, što Dzisna całkam pustaja. Miž naviejšych šalavanych i silikatnych damoŭ traplajucca kamianicy, što pamiatajuć časy dzisienskaj małočnaj słavy. Pryvidami stajać dychtoŭnyja dvuchpaviarchovyja budynki XIX stahodździa — strechi ź dzikami, vokny zabityja. Na bierazie Dźviny — škilet cahlanaha špitala carskich časoŭ.


Dźvinski styl
Niedaloka pracuje i parom. Jakraz mianiajecca źmiena. «Nu, davajcie, chłopcy. Hladzicie tut, kalidor nie pra… pilnujcie», — žadaje kałarytny baradaty paromnik, jaki namiorzsia tut, vidać, za minułyja sutki.
Vada vakoł paroma na vačach biarecca ladkom, ale na siaredzinie čystaja. «Ratuje, što vyšej pa ciačeńni parohi. Jany raźbivajuć ledzianuju šuhu, što idzie z rečki Dzisionki, — tłumačyć jon. — Maroz paromu nie tak strašny, jak śnieh: pry chutkaj płyni raka nie stanie. Ale jak pojdzie šuha — usio». Ildziny buduć bić u parom, stvarajučy niebiaśpieku.

Parom pierapraŭlaje ludziej ź bieraha na bierah raz na paŭhadziny. Ale i miž siesijami rabotnikam jość čym zaniacca. Niby ledakołam, jany šturmujuć 60-tonnym paromam prybiarežny lod, prabivajučy toj samy kalidor. Taksama, kali padaje ŭzrovień vady, paromam jak ciahačom možna bližej pierasunuć mietaličnyja pryčały.

Ruchajecca dzisienski parom taksama z dapamohaj traktara. Vykarystańnie traktaroŭ dla płavańnia pa vadzie — heta, vidać, taki dźvinski styl. Biełarusy na traktarach tolki što nie lotajuć.
Na paromie ŭstalavany vieteran T-25 — na vyhlad jamu nie mieniej za paŭstahodździa. «Na zimu my jaho całkam zdymajem, kab nie ŭkrali», — raskazvajuć paromniki. Kabiny traktar nie maje, hrecca takoj paroj rabočym davodzicca ŭ vahončyku ź piečkaj-buržujkaj, abkładzienym narychtavanymi drovami.

Paromam dzisiency jeździać na rabotu ŭ špital za rakoj. Kali parom stanovicca, ich voziać čoŭnam ź viosłami. Ale ŭ mižsiezońnie, kali Dźvina da siabie nie padpuskaje, davodzicca rabić koła ŭ 60 km až praz Uźmiony, kab pieraadoleć paru sotniaŭ mietraŭ.

Pamiežny słup zamiest paroma
Va Uźmionach, na miažy Vierchniadźvinskaha i Miorskaha rajonaŭ, staić apošni na biełaruskaj terytoryi most praź Dźvinu. Dalej raka płyvie ŭ Druju, za jakoj robicca ŭžo łatyšskaj Daŭhavaj.

Druja maje daŭnija pamiežnyja tradycyi: na płoščy ŭ centry miastečka lažyć Barysaŭ kamień, vyciahnuty niepadalok ź Dźviny: im paznačaŭ miažu svaich uładańniaŭ jašče połacki kniaź u CHII stahodździ. Vyciahvajučy, kamień raskałoli, nadpis na im amal nie čytajecca.

Adzinaje niekali pasialeńnie ciapier padzielenaje Dźvinoj na biełaruskuju Druju i łatyšskuju Piedruju. Tam, dzie ich złučaŭ parom, ciapier staić pamiežny słup.

Tut my raźvitajemsia ź Dźvinoj i biełaruskimi paromami, zaviaršyŭšy siezon vandrovak 2018 hoda. Za hety hod my pabačyli, jak jany pracujuć na Prypiaci, Biarezinie, Dniapry i Dźvinie, nakolki roznaja i cikavaja vakoł ich Biełaruś, raźviedali maršruty padarožžaŭ dla našych čytačoŭ.

Heta ŭdałosia ažyćciavić z dapamohaj Volkswagen u Biełarusi, ščyra dziakujem za heta.
Za što adkazvaŭ:
fota, videa, śpiecefiekty, techničnaja adaptacyja, hrafičnaja abałonka i vizualny naratyŭ
Siarhiej Hudzilin
Fatohraf
Za što adkazvaŭ:
tekst, redaktura, faktčekinh, łakacyi i maršrut, zbor i adaptacyja histaryčnych dadzienych
Andrej Skurko
Redaktar NN