U doktara histaryčnych navuk Alesia Smalenčuka jość 700-staronkavaja kniha «Raman Skirmunt (1868—1939). Žyćciapis hramadzianina Kraju». My vybrali ź jaje šerah niečakanych faktaŭ pra adnaho z premjeraŭ BNR.
Baćki mieli 10 dziaciej, ale razam nie žyli
Alaksandr ažaniŭsia z Teafiłaj Lubanskaj. Pieršych nazvali ŭ honar baćkoŭ — Teafiła i Alaksandr. Para razam nie žyła: Teafiła tolki zimavała ŭ Pareččy, a ź viasny da vosieni žyła ŭ Teklinapoli na Vilejščynie.
Čamuści bolšaść dziaciej Alaksandra i Teafiły nie stvaryli ŭłasnaj siamji. Nichto ź piacioch synoŭ nie ažaniŭsia, i tolki dźvie dački mieli dziaciej.
Pakachaŭ žonku svajho furmana
Raman Skirmunt nie byŭ žanaty, ale mieŭ kachanuju žančynu. Joju była sialanka Kaciaryna Ciareška, ci to na 7, ci to na 12 hadoŭ maładziejšaja.
Kaciaryna stała ŭdavoj u 1915-m, pryčym pomnik jaje mužu staviŭ sam Skirmunt, na kamieni zachavaŭsia nadpis: «Pamięci Romana Tereszki. Druha wiernego Romana Skirmunta poswięcam». Furman trahična zahinuŭ u 40 hadoŭ — skinuli koni.
Synoŭ Kaciaryna naradziła jašče pry mužu, ale nie ad jaho, ličać viaskoŭcy, ź jakimi razmaŭlaŭ Aleś Smalančuk. Bo ŭsie čaćviora synoŭ: Oleś, Raman, Uładzimir i Pietruś — «byli padobnyja da Skirmunta jak partrety».
Kaciaryna dažyła da 1957 hoda, a los synoŭ skłaŭsia pa-roznamu. Oleś pražyŭ 37 hadoŭ, pamior u vajnu. Viadoma, što ažaniŭsia ź dziaŭčynaj, jakaja nie padabałasia Skirmuntu, bo vystupiła suprać jaho na sialanskim schodzie. Skirmunt hety šlub nie ŭchvaliŭ, nie daŭ dreva na chatu, i maładym pryjšłosia pierajechać u susiedniuju viosku. Oleś staŭ kavalom, jaho žonka Hela — kraŭčychaj.
Inšy syn, Raman, byŭ leśnikom u majontku Skirmunta, u 1939 hodzie vysłany.
Pietruś u čas vajny słužyŭ u palicyi, adstupiŭ razam ź niemcami. U Polščy jaho nibyta aryštavali, vyvieźli na Uschod.
Uładzimir Ciareška dažyvaŭ pry maci, a jahonyja dzieci pierabralisia ŭ Pinsk.
Mieŭ dziaciej ad niekalkich žančyn?
Mahčyma, Kaciaryna Ciareška była nie adzinaj žančynaj Skirmunta. Aleś Smalančuk zapisaŭ uspaminy kabiety, jakaja śćviardžaje, što jaje dziadźka, Hieorhij Kučynski, — syn Ramana Skirmunta. Toj kłapaciŭsia pra adukacyju chłopca, dapamoh pastupić u Pinskuju himnaziju, nastaŭnickuju sieminaryju i, urešcie, Jahiełonski ŭniviersitet u Krakavie.
Čamu viaskoŭcy tak spakojna stavilisia da Skirmuntavych pazašlubnych dziaciej? Možam pryhadać jus primae noctis, abo «prava pieršaj nočy». Polski antrapołah Juzaf Abrembski padčas paleskaj ekśpiedycyi 1934—1936 hadoŭ zapisvaŭ uspaminy pra časy pryhonu. U pryvatnaści, siužet pra Skirmunta z majontka Vitčoŭka, da jakoha maci musili pryvodzić svaich dačok pierad viasiellem.
Hienryka Skirmunta, jaki žyŭ u Moładavie, ličyli šalonym
Ramanaŭ brat spuskaŭ sabak, jak tolki niechta padychodziŭ da pałaca, časta kryčaŭ na ludziej. Kali miascovyja dzieci adnojčy pryjšli śpiavać kaladki, ledź nie pazabivaŭ «za našu movu», uspaminaje žycharka Moładava. Psichična nieŭraŭnavažanym čałaviekam nazyvaje Hienryka Skirmunta dačka jahonaha akanoma.
Chacia dyrektar moładaŭskaj škoły pamiataje naadvarot: «pan Hienryk nikoli nie byŭ abyjakavy da niaščaściaŭ, jakich chapała ŭ vioscy», i dapamoh skončyć budaŭnictva novaj škoły.
Plamieńnik zabiŭ siabie praź niaščasnaje kachańnie
Alaksandr, syn Zianona Skirmunta, byŭ studentam hdańskaj palitechniki. Pakachaŭ nastaŭnicu, baćki byli suprać šlubu.
Trahiedyja zdaryłasia ŭ mai 1930-ha. Sučasnyja viaskoŭcy ŭspaminajuć, što Hienryk Skirmunt zabaraniŭ chavać samahubcu na rodavych mohiłkach u Moładavie. Niaščasnaj maci dapamoh inšy dzievier, Raman Skirmunt: samahubcu pachavali ŭ jahonym Pareččy, u parku.
U siamji bytavała lehienda pra vielikakniaskaje pachodžańnie, ale havaryli pra heta ź ironijaj
Adna sa Skirmuntaŭ, Hanna, padpisała list da vilenskaha vydaŭca Juzafa Zavadskaha ŭ 1842 hodzie: «Pana Dobrodzieja Najniższa sługa Anna Skirmuntt, Wielka Księżna Litewska, nieswieżska y Nowogródzka» («Pana dabradzieja niedastojnaja słuha Hanna Skirmunt, vialikaja kniazioŭna litoŭskaja, niaśvižskaja i navahrudskaja»).
Skirmunty padzialilisia proźviščam z tatarami
Pradstaŭniki kniažackaha rodu Kaduševičaŭ, abo Aksak-Mirza, u 1631 hodzie pryniali proźvišča Skirmunt. Pryčyny pierajmańnia nieviadomyja.
Jašče ŭ XIX stahodździ pradstaŭniki tatarskaha rodu — Mustafa, Asman, Achmiet Skirmunty — žyli na Haradzienščynie.
Ź sialanami razmaŭlaŭ na ich movie
Adnojčy novy vojt pryjechaŭ u Parečča z «inśpiekcyjaj». Zajšoŭšy ŭ dom, natknuŭsia na haspadara, jaki nakiravaŭ jaho da akanoma. Vojt, adnak, vyrašyŭ, što jaho źnievažajuć, i nastojvaŭ, kab da jaho spuściŭsia sam Skirmunt. Razzłavany Raman abłajaŭ jaho «pa-prostamu» i vyhnaŭ.
Pa-biełarusku Raman Skirmunt upieršyniu vystupiŭ u Miensku 12 sakavika 1917 hoda, na Dni biełaruskaha značka. Mieŭ tady 48 hadoŭ. Pavodle śviedčańnia ksiandza Hadleŭskaha, «dobra ŭładaŭ biełaruskaj movaj (trochi z paleskim akcentam: «šo, ščo»)».
Nie daŭ ziamli polskim asadnikam
U Pareččy nie vykarystoŭvalisia dva vialikija ŭčastki ziamli, i paviatovaja ŭłada ŭ pačatku 20-ch chacieła pieradać ich asadnikam — polskim kałanistam. Skirmunt, daviedaŭšysia pra heta, tut ža prapanavaŭ jaje ŭ arendu miascovym sialanam na lubych umovach. Kali źjavilisia asadniki, haspadar raźvioŭ rukami: maŭlaŭ, sialanie ŭsio razabrali, tak što i mnie nie zastałosia.
Zabirać ziamlu ŭ sialan polskaja ŭłada nie navažyłasia.
Spadziavaŭsia na Stałypina
Skirmunt pryznavaŭsia, što Piotr Stałypin stvaraŭ uražańnie čałavieka, jakomu možna daviarać. Jon źviazvaŭ z asobaj Stałypina nadziei na pieramieny, a taksama na supakajeńnie hramadskich nastrojaŭ: sialanskija vystupleńni 1905 hoda zakranuli i ziemli Skirmuntaŭ.
U vajnu žyŭ na płoščy Niezaležnaści
Pierajechaŭ u Miensk u čas Pieršaj suśvietnaj, z nabližeńniem niamieckich vojskaŭ.
Razam z maci i dvuma słuhami pasialiŭsia na trecim paviersie dachodnaha doma Abrampolskaha, jaki staić na ciapierašniaj płoščy Niezaležnaści, pobač z Čyrvonym kaściołam (darečy, fundatar kaścioła, Edvard Vajniłovič, byŭ adnym z najlepšych siabroŭ Skirmunta). U hetym ža domie zdymała kvateru viadomaja biełaruskaja miecenatka Mahdalena Radzivił.
Kastryčnicki pieravarot 1917-ha pabačyŭ na ŭłasnyja vočy i byŭ šakavany
Žyŭ tady ŭ Pietrahradzie ŭ hateli «Jeŭrapiejski» i za abiedam 25 kastryčnika jašče vykazvaŭ nadziei, što frantavyja vajskovyja častki ŭmiašajucca i za paru hadzin źmieniać situacyju. Da viečara spadziavańni źnikli.
Bajučysia napadu, Skirmunt pieranačavaŭ u apartamientach svajho siabra, Ježy Asmałoŭskaha, jaki mieŭ ułasnych achoŭnikaŭ. Adzin ź ich, Patap Jeŭtuch ź Pinščyny, vielmi ŭschvalavaŭsia, pačuŭšy, što budzie absłuhoŭvać słavutaha «porićkoho pana».
Napisaŭ čarnavik telehramy kajzieru Vilhielmu
Telehramu ź vitańniem hiermanskamu kiraŭnictvu adpravili 26 krasavika 1918 hoda.
«Sam pryncyp pasyłki telehramy nie vyklikaŭ vialikich sprečak, a doŭhuju, vielmi doŭhuju dyskusiju vyklikała redahavańnie telehramy i jaje źmiest. Išło ab toje, kab nie skazać zamnoha i nie skazać zamała», — uspaminaŭ Vincent Hadleŭski.
Voś jakoj atrymałasia telehrama:
«Rada BNR, jak vybranaja pradstaŭnica ŭsiaho biełaruskaha naroda, źviartajecca da Vašaj Vialikaści sa słovami hłybokaj padziaki za vyzvaleńnie Biełarusi hiermanskimi vojskami ź ciažkaha čužoha ŭcisku, hvałtu i anarchii. Rada BNR dekłaravała niezaležnaść cełaje i niedzialimaje Biełarusi i prosić Vašu Vialikaść abaranić u jaje kiravańniach da ŭmacavańnia dziaržaŭnaj niezaležnaści i niedzialimaści Biełarusi u chaŭrusie z Hiermanskaj impieryjaj. Tolki pad abaronaj Hiermanskaj dziaržavy bačyć dobruju dolu svajoj starany ŭ budučyni».
«Vysyłajučy, spadziavalisia chutkaha adkazu i razam z adkazam pryznańnia Biełaruskaj Rady i Biełaruskaj Narodnaj Respubliki de jure z boku silnaj tahdy jašče Niamieččyny, — uspaminaŭ ksiondz Hadleŭski. — Spadziavalisia takža, što takim paradkam biełaruskaja sprava stanie na hrunt mižnarodny».
Byŭ niezamienny ŭ pieramovach
Anton Łuckievič vostra patrabavaŭ talentu Skirmunta na pieramovach z polskaj delehacyjaj u 1919 hodzie ŭ Paryžy.
«Starajciesia zrabić usio, kab Skirmunt siudy pryjechaŭ», — pisaŭ u liście da siabroŭ dypmisii BNR.
Čytajcie taksama: Raman Skirmunt. Stračany šans BNR
Toje ž i bratu Ivanu: «My tut majemo vielmi mnoha raboty. Strašenna nie chvataje Ramana Skirmunta. Kali budzieš mieć akaziju, to napišy jamu, kab kaniečnie siudy pryjechaŭ».
Zachaplaŭsia litaraturaj, sprabavaŭ siabie ŭ krytycy
U pryvatnaści, Skirmunt napisaŭ artykuł na śmierć Hiote, a ja jašče pad psieŭdam Ro…munt vydaŭ brašuru «Mišura i blask. Z razvažańniaŭ pra Słavackaha». I za takuju acenku surova atrymaŭ ad prychilnikaŭ tvorčaści polskaha kłasika.
Nie caniŭ Lva Tałstoha
U kancy 1910 hoda Raman Skirmunt vystupiŭ u Dziaržaŭnaj Dumie z prapanovaj skaracić termin aŭtarskich pravoŭ z 50 da 30 hadoŭ paśla śmierci aŭtara. Arhumientavaŭ prapanovu tym, što tvory «storońnikov obŝieho pierievorota», takich jak Leŭ Tałstoj i Karł Kaŭcki, razychodziacca ŭ tysiačach asobnikaŭ.
A tvory, što majuć vializnaje kulturnaje značeńnie, niemahčyma pieravydać.
Apošniaja dapamoha Maksimu Bahdanoviču
U čas Pieršaj suśvietnaj u Minsku Raman byŭ kiraŭnikom charčovaj kamisii Minskaj hubierni, a Bahdanovič byŭ jaho sakratarom.
21 lutaha 1917 hoda charčovaja kamisija razhladała płan pieravozak praduktaŭ na sakavik, a taksama prašeńnie sakratara kamisii pra adpačynak dziela azdaraŭleńnia. Bahdanovič atrymaŭ dvuchmiesiačny adpačynak z zachavańniem zarpłaty i 200 rubloŭ na lačeńnie ŭ Jałcie, adkul užo nie viarnuŭsia.
Mieŭ svoj pohlad na historyju
«Historyja — heta žyćciapis narodaŭ, pamyłki minułaha — jaje papieradžalnyja znaki, prajavy mudraści i mužnaści prodkaŭ — ukazalniki šlachu. Jana pašyraje pohlady, daje dośvied. Dośvied — heta dobry nastaŭnik, i choć vučań časta byvaje tupym, ale peŭnyja vysnovy ź jaho ŭsio ž robić».
Kamientary