Majsiej Hutman: jaŭrej, što stajaŭ la vytokaŭ BNR i UNR
Jak skłałasia jahonaje žyćcio, raskapali kandydat histaryčnych navuk Uładzimir Lachoŭski i ŭkrainskaja daśledčyca Volha Jamkova.
Sakavik 1938 hoda. U Maskvie adbyłasia sieryja aryštaŭ hramadskich i kulturnych dziejačaŭ, jakija ŭ maładości ŭvachodzili ŭ apazicyjnyja da balšavikoŭ jaŭrejskija sacyjalistyčnyja partyi. Siarod aryštavanych akazaŭsia člen redkalehii «Učitielskoj haziety» Majsiej Lvovič Kamienštejn, sapraŭdnaje proźvišča — Hutman.
Jamu inkryminavali, što paśla pierajezdu ŭ 1925-m z Polščy ŭ Saviecki Sajuz jon pa zadańni polskaj vyviedki źbiraŭ infarmacyju pra stanovišča jaŭrejaŭ u SSSR i ŭdzielničaŭ u antysavieckaj padryŭnoj dziejnaści. Padčas śledstva ŭspłyła infarmacyja pra aktyŭnaje supracoŭnictva Hutmana ŭ 1917-1918 hadach z ukrainskimi i biełaruskimi nacyjanalistami.
Jaŭrejaŭ, jakija ŭ pačatku XX stahodździa ŭklučalisia ŭ biełaruskuju ci ŭkrainskuju nacyjanalnuju pracu, było niašmat. Bolšaść jaŭrejskich palitykaŭ ličyła, što praściej budzie dabicca hramadzianskaha i nacyjanalnaha raŭnapraŭja dla svajho naroda ŭ ramkach adzinaj rasijskaj dziaržavy. Mojša Hutman dziejničaŭ inakš.
Farmaceŭt-revalucyjanier
Hutman naradziŭsia 21 vieraśnia 1883 hoda ŭ miastečku Viepry Vilkamirskaha pavieta Kovienskaj hubierni. U 16-hadovym uzroście pierajechaŭ u Vilniu, dzie eksternam zdaŭ ekzamieny na atestat stałaści, a zatym skončyŭ pryvatnuju škołu pravizaraŭ-farmaceŭtaŭ.
Ale aptečnaja sprava cikaviła jaho ŭsio mienš. Z 1902 hoda Hutman staŭ členam levaha kryła jaŭrejskaj sacyjalistyčnaj partyi «Paalej Cyjon», a z 1907-ha — Sacyjalistyčnaj jaŭrejskaj rabočaj partyi, jakaja vystupała za stvareńnie jaŭrejskaj nacyjanalna-palityčnaj aŭtanomii. Hutman vyłučyŭsia najpierš jak zdolny publicyst i redaktar. U revalucyjnyja 1905-1907 hady ŭziaŭ na siabie arhanizacyju vydańnia padpolnaj litaratury na idyš. Jahonyja talenty byli zapatrabavanyja ŭ roznych kutkach «miažy asiełaści»: spačatku pracavaŭ u Vilni, zatym byli Varšava, Łodź, Kijeŭ, Adesa… Časta naviedvaŭ taksama Homiel, Minsk, Pinsk i inšyja biełaruskija harady.
Znachodziačysia na nielehalnym stanoviščy, Hutman žyŭ pad šmatlikimi psieŭdanimami. Na Kovienščynie jaho bolš viedali jak Bałcikaklisa, u Polščy — jak Zielikoviča, u Biełarusi i Ukrainie — najčaściej jak Kamienštejna ci Michlina. Niekalki razoŭ palicyja zatrymlivała jaho za revalucyjnuju prapahandu i raspaŭsiudžvańnie antyŭradavaj litaratury. Uvohule, jon traplaŭ u turmu trojčy, prasiedzieŭšy za kratami ŭ sukupnaści bolš za hod.
Anhoła zamiest Paleściny
U 1910-ja hady Mojša Hutman dałučyŭsia da arhanizacyi ź nie nadta prostaj dla vymaŭleńnia nazvaj — Jaŭrejskaje terytaryjalistyčnaje tavarystva.
U adroźnieńnie ad «čystych» sijanistaŭ, jakija žyli idejaj adnaŭleńnia niezaležnaj jaŭrejskaj dziaržavy na histaryčnaj radzimie ŭ Paleścinie, členy hetaha tavarystva dapuskali jaje stvareńnie i ŭ lubym inšym rehijonie śvietu.
Naš hieroj mocna zachapiŭsia papularnaj u toj čas idejaj ab zasnavańni jaŭrejskaj kałonii ŭ afrykanskaj Anhole, što tady naležała partuhalcam.
U 1912-m Hutman, sabraŭšysia ŭ darohu, nakiravaŭsia ŭ Vienu na kanfierencyju terytaryjalistaŭ, na jakoj detalova abmiarkoŭvałasia hetaja prapanova. Ale ŭ vyniku «anholski prajekt» nie znajšoŭ vialikaj padtrymki. Praź niejki čas Hutman taksama rasčaravaŭsia ŭ hetaj idei i ad terytaryjalizmu adyšoŭ.
Siarod ukraincaŭ
Paśla pačatku Pieršaj suśvietnaj vajny Mojša Hutman pierabirajecca ŭ Kijeŭ, dzie kiruje miascovaj filijaj Jaŭrejskaha tavarystva pomačy achviaram vajny i Biuro pracy dla biespracoŭnych jaŭrejaŭ. Lutaŭskaja revalucyja 1917-ha zastała jaho ŭ Adesie, dzie jon arhanizavaŭ adzin ź pieršych savietaŭ rabočych deputataŭ.
Letam 1917-ha Hutman staŭ adnym sa stvaralnikaŭ Jaŭrejskaj abjadnanaj sacyjalistyčnaj rabočaj partyi (AJASRP).
Novaja partyja damahałasia ad Časovaha ŭrada ŭtvareńnia admysłovaj dziaržaŭnaj rady pa nacyjanalnych spravach, svabodnaha raźvićcia moŭ «niehistaryčnych» etnasaŭ byłoj impieryi i stvareńnia škoł z vykładańniem na rodnaj movie.
U jaŭrejskim palityčnym asiarodździ hetuju partyju niaredka nazyvali «intelihienckim kłubam» za jaje prychilnaść da mirnaha šlachu revalucyi.
Členy AJASRP nie padtrymlivali ideju poŭnaha adździaleńnia nacyjanalnych respublik ad Rasii i adstojvali kancepcyju demakratyčnaj fiederatyŭnaj respubliki. Hetaja partyja, adnak, nie stała masavaj i pa svaim upłyvie na jaŭrejskija masy sastupała inšym, bolš radykalnym levym arhanizacyjam.
Ale, znachodziačysia ŭ Kijevie ŭsio leta 1917-ha, Mojša Hutman zajmaŭsia nie tolki jaŭrejskimi spravami. Akramia hetaha, jon tady aktyŭna ŭzajemadziejničaŭ z ukrainskimi nacyjanalnymi arhanizacyjami. Kaaptavany ŭ skład Ukrainskaj Centralnaj Rady, jaŭrejski sacyjalist braŭ aktyŭny ŭdzieł u jaje pasiadžeńniach pry abmierkavańni najvažniejšych palityčnych dakumientaŭ, u tym liku pieršych univiersałaŭ Ukrainskaj Narodnaj Respubliki. Siońniašnija ŭkrainskija daśledčyki adznačajuć jaho važki ŭniosak u farmulavańnie prahresiŭnaj idei eksterytaryjalnaj nacyjanalna-piersanalnaj aŭtanomii.
Apošniaja davała jaŭrejam, jak niatytulnaj supolnaści ŭ ramkach UNR, pryznańnie aficyjnaha statusu movy idyš, prava na samakiravańnie ŭ śfiery adukacyi, kultury i hramadskim žyćci, svabodu vieravyznańnia, a taksama na fiksavanaje jaŭrejskaje palityčnaje pradstaŭnictva ŭ zakanadaŭčych i vykanaŭčych orhanach ukrainskaj ułady na roznych jaje ŭzroŭniach.
U Minsku
Haračaja palityčnaja vosień 1917 hoda zmusiła Hutmana ŭvieś čas kursiravać pamiž Kijevam, Minskam i Pietrahradam.
Siarod inšaha, jon udzielničaŭ u Źjeździe paniavolenych narodaŭ Rasii ŭ Kijevie 15 (28) vieraśnia 1917-ha, dzie 92 delehaty ad palityčnych partyj roznych narodaŭ vypracavali asnoŭnyja pryncypy nacyjanalna-dziaržaŭnaha budaŭnictva ŭ byłoj Rasijskaj impieryi. Padčas hetaha źjezda jon blizka paznajomiŭsia ź biełaruskimi dziejačami Jazepam Varonkam, Źmitrom Sabaleŭskim i Źmitrom Žyłunovičam. Biełaruś i biełarusy zacikavili Hutmana, siarod inšaha, tamu, što jon byŭ vyłučany pa partyjnym śpisie na vybary va Usierasijski Ustanoŭčy schod pa Minskaj i Mahiloŭskaj hubierniach. Padčas vybarčaj kampanii Hutman abjeździŭ mnohija harady i miastečki Minščyny i Mahiloŭščyny.
U listapadzie 1917 hoda partyjnyja spravy zmusili jaho zatrymacca ŭ Minsku na bolš praciahły čas — až da maja 1918-ha. U hety čas Hutman staŭ vidavočcam razhonu balšavikami Usiebiełaruskaha źjezda.
Jon nie zastaŭsia ad hetych padziej ubaku, vykazaŭšy svoj pratest na dziejańni balšavikoŭ i ščyruju salidarnaść ź biełaruskim rucham u artykule «Balšavickaje «samavyznačeńnie»», apublikavanym u jaŭrejskaj haziecie «Noje cajt» («Novy čas») u studzieni 1918-ha.
Hetym artykułam jaŭrejski sacyjalist nie abmiežavaŭsia. U znak salidarnaści ź biełaruskimi dziejačami, a taksama ź siabrami Ukrainskaj vajskovaj rady Zachodniaha frontu, jakija byli aryštavanyja pa zahadzie savieckich kamisaraŭ jašče 7 (20) śniežnia 1917 hoda, u kancy śniežnia 1918-ha Hutman zapłanavaŭ na Jubilejnaj płoščy ŭ Minsku mitynh pratestu suprać represiŭnaj palityki miascovych balšavikoŭ. Na jaho jon zaprasiŭ nie tolki siabroŭ ułasnaj partyi, ale i aktyvistaŭ inšych arhanizacyj. Praŭda, niechta ź siabroŭ Bunda papiaredziŭ balšavikoŭ pra zapłanavanuju akcyju. Apošnija vyrašyli sarvać mitynh rukami paŭkryminalnych elemientaŭ, jakich tady chapała ŭ horadzie. Jak tolki ludzi pačali źbiracca, padhavoranyja balšavikami kryminalniki raspačali chaatyčnuju stralaninu «ŭ nieba». Mitynh skončyŭsia, nie paśpieŭšy pačacca.
Ale supracoŭnictva Hutmana ź biełaruskim rucham heta nie spyniła. Bolš za toje, jano vyjšła na novy ŭzrovień. U studzieni 1918-ha Hutman raspačaŭ tajemnyja kansultacyi ź siabrami prezidyuma Usiebiełaruskaha źjezda, što zastalisia ŭ Minsku na nielehalnym stanoviščy, pa pytańni kansalidacyi antybalšavickich siłaŭ u horadzie.
Viedajučy, što biełarusy tulacca ŭ dvuch ciesnych pakojach doma № 2 pa Palicejskaj vulicy, dzie lehalna pracavaŭ vykankam Biełaruskaj ahulnavajskovaj rady sałdackich deputataŭ (pad hetaj «savieckaj» šyldaj chavalisia niearyštavanyja siabry byłoj Centralnaj Biełaruskaj vajskovaj rady), Hutman prapanavaŭ im źbiracca dla naradaŭ u siabie, u vialikim haściavym pakoi doma na Sadovaj vulicy, 10 (ciapier terytoryja Kupałaŭskaha skviera ŭ centry Minska, nasuprać cyrka). Hety dom Hutman arandavaŭ u Kazimira Rymšy. Padčas adnoj z takich naradaŭ byŭ raspracavany prajekt dekłaracyi dla biełaruskaj delehacyi, jakaja źbirałasia jechać u Brest-Litoŭsk na mirnyja pieramovy dla abarony intaresaŭ Biełarusi. U dekłaracyju, zaćvierdžanuju vykankamam Usiebiełaruskaha źjezda 19 studzienia 1918 hoda, pa inicyjatyvie Hutmana było dadadziena važnaje pałažeńnie: adnavić zrujnavanuju vajnoj biełaruskuju haspadarku za košt mižnarodnaha fondu sa srodkaŭ dziaržaŭ, što raźviazali Pieršuju suśvietnuju vajnu.
U składzie biełaruskaha ŭrada
18 lutaha 1918 hoda, paśla paničnych uciokaŭ balšavikoŭ ź Minska, u toj ža vialikaj zale doma Rymšy adbyłosia pieršaje pašyranaje pasiadžeńnie vykankama Usiebiełaruskaha źjezda, na jakim prysutničali 17 čałaviek.
Akramia siabroŭ vykankama, prysutničali taksama pradstaŭniki miascovaj palityčnaj elity, što pradstaŭlali roznyja nacyjanalnyja partyi: ad rasijskich eseraŭ i jaŭrejskich bundaŭcaŭ da prychilnikaŭ roznych kirunkaŭ sijanizmu.
Mojša Hutman staŭ faktyčna tym pasrednikam, jaki imknuŭsia abjadnać roznyja palityčnyja siły kraju dla vyrašeńnia hałoŭnaha pytańnia — arhanizacyi demakratyčnaj ułady.
Na nastupny dzień, uviečary 19 lutaha, narada skončyła svaju pracu składańniem Pieršaj Ustaŭnoj hramaty «Da narodaŭ Biełarusi», jakaja faktyčna abviaščała stvareńnie Biełaruskaj Narodnaj Respubliki i jaje ŭrada — Narodnaha sakrataryjata Biełarusi. Kančatkova tekst Ustaŭnoj hramaty byŭ zaćvierdžany 21 lutaha ŭ budynku byłoha hubiernatarskaha doma, kudy pierajechali Rada i ŭrad BNR. Rolu Majsieja Hutmana paźniej admysłova adznačaŭ va ŭspaminach siabra vykankama Usiebiełaruskaha źjezda Makar Kościevič (Kraŭcoŭ): «Poźnim viečaram 19 lutaha vykanaŭčy kamitet […] skončyŭ svajo apošniaje nielehalnaje pasiadžeńnie na Sadovaj vulicy pad № 10 u kvatery Hutmana, apracavaŭšy pieršuju Ustaŭnuju hramatu «Da narodaŭ Biełarusi»».
U kancy lutaha 1918-ha Mojša Hutman byŭ kaaptavany ŭ skład Narodnaha sakrataryjata Biełarusi ŭ jakaści tavaryša (namieśnika) kiraŭnika ŭrada Jazepa Varonki.
Jamu było daručana naładzić kantakty ź niamieckaj akupacyjnaj uładaj, jakaja pryjšła ŭ Minsk paśla balšavikoŭ, uhavaryć jaje pryznać BNR, a taksama arhanizavać u krasaviku 1918-ha źjezd pradstaŭnikoŭ ziemstvaŭ i haradskich dum dla stvareńnia orhanaŭ miascovaj ułady BNR. Hutman taksama ŭdzielničaŭ u składańni Druhoj Ustaŭnoj hramaty BNR ad 9 sakavika 1918 hoda, ale adnaznačna śćviardžać, što dadzieny akt prymaŭsia ŭ jaho doma na Sadovaj, 10 my pakul nie možam: niama dakumientalnych paćviardžeńniaŭ.
Dabicca pryznańnia BNR z boku niamieckaj ułady, adnak, było nierealna,
a da sklikańnia krajovaha źjezda miascovych orhanaŭ samakiravańnia sprava tak i nie dajšła. Paśla pryniaćcia Akta 25 Sakavika ab niezaležnaści Biełaruskaj Narodnaj Respubliki ŭsie pradstaŭniki niebiełaruskich palityčnych partyj, jakija stajali za fiederacyju z Rasijaj, vyjšli sa składu Rady i ŭrada BNR. Siarod ich byŭ i Mojša Hutman, jaki ličyŭ, što pytańnie niezaležnaści pavinien vyrašać tolki Usiebiełaruski Ustanoŭčy schod, abrany demakratyčnym šlacham na ŭsieahulnych vybarach usim nasielnictvam Biełarusi. Praŭda, Hutman hatovy byŭ pahadzicca na abviaščeńnie biełaruskaj niezaležnaści, ale tolki ŭ tym vypadku, kali śledam za hetym budzie pryniata pastanova ab biełaruska-rasijskaj fiederacyi. Tut parazumieńnia z bolšaściu biełaruskich dziejačaŭ jamu dasiahnuć nie ŭdałosia.
U Homieli i Varšavie
Tym nie mienš i paśla vychadu sa składu Narodnaha sakrataryjata Biełarusi Hutman kančatkova nie razarvaŭ suviazi ź biełaruskim rucham. Pa prośbie ŭrada BNR u kancy krasavika 1918 hoda jon, jak upaŭnavažany biełaruski pradstaŭnik, jedzie ŭ Kijeŭ dla vyśviatleńnia pytańnia ab vydačy ŭradu BNR ukrainskaha hrašovaha kredytu.
Letam taho ž hoda jon pierajechaŭ u Homiel, dzie spryčyniŭsia da vydańnia na idyš novaha časopisa «Der Štrał» («Pramień»), u jakim rehularna drukavaŭ materyjały pa historyi biełaruskaha nacyjanalnaha adradžeńnia.
Napiaredadni prychodu balšavikoŭ u Homiel tavaryšy pa partyi, kab advieści ad Hutmana niebiaśpieku trapić u zaścienki savieckaj «črezvyčajki», nakiroŭvajuć jaho na nielehalnuju pracu ŭ Polšču. Tam jon i zastaŭsia na dastatkova praciahły čas, žyvučy ŭ Varšavie navat paśla zakančeńnia polska-savieckaj vajny. Hutman aktyŭna ŭdzielničaŭ u jaŭrejskim sacyjalistyčnym ruchu: supracoŭničaŭ z bundaŭcami, pracavaŭ u Centralnym biuro jaŭrejskich prafsajuzaŭ Polščy, arhanizoŭvaŭ jaŭrejskija škoły, uznačalvaŭ Kamisiju pa reformie arfahrafii movy idyš.
Viartańnie ŭ pastku
Niaŭrymślivaja natura Hutmana, adnak, patrabavała bolš aktyŭnaj dziejnaści.
I zdavałasia, što najbolš važnyja dy cikavyja padziei ŭ toj čas razhortvalisia na ŭschod ad Polščy. U Savieckim Sajuzie paśla praciahłych vajenna-revalucyjnych pieraturbacyj nibyta naładžvałasia i burna raźvivałasia nacyjanalna-kulturnaje žyćcio roznych narodaŭ. Cikaviačysia ŭsim hetym, u 1924 hodzie Hutman ustupiŭ u Kampartyju Polščy, tym samym rychtujučy hlebu dla pierajezdu ŭ SSSR. U pačatku 1925-ha jon hety płan realizavaŭ.
Z 1927 hoda Hutman žyŭ u tahačasnaj stalicy Savieckaj Ukrainy Charkavie, uznačalvaŭ Usieŭkrainskaje tavarystva spryjańnia jaŭrejskaj kultury i byŭ siabram Jaŭrejskaj siekcyi Ukrainskaj akademii navuk, a z 1932-ha — zahadčykam jaŭrejskaj redakcyi Ukrainskaha vydaviectva nacmienšaściej. Uvieś čas supracoŭničaŭ z mnohimi savieckimi pieryjadyčnymi vydańniami na idyš, udzielničaŭ u pracy Usiesajuznaha tavarystva spryjańnia jaŭrejskaj kultury, a taksama Usiesajuznaha tavarystva pa ziamielnym pracaŭładkavańni jaŭrejaŭ, jakoje zaachvočvała stvareńnie jaŭrejskich sielskahaspadarčych kaapieratyvaŭ i kałhasaŭ, a taksama ahitavała dobraachvotnikaŭ na pierajezd u Jaŭrejskuju aŭtanomnuju vobłaść u Birabidžan.
Ale spryjalnyja časy chutka skončylisia, i ŭžo ŭ pačatku 1930-ch adnosnaja svaboda źmianiłasia na ŭsio bolšaje zakručvańnie hajek.
Chmary źbiralisia i nad Hutmanam. U 1935 hodzie, kab paźbiehnuć represij pa abvinavačvańni ŭ jaŭrejskim buržuaznym nacyjanaliźmie, jon z dapamohaj siabroŭ pryjechaŭ u Maskvu, dzie ŭładkavaŭsia na pracu žurnalistam. Ale heta jaho nie vyratavała. Adpaviednyja orhany chutka nahadali pra siabie. Paśla aryštu ŭ 1938-m i niekalkich miesiacaŭ dopytaŭ Hutman «pryznaŭsia» va ŭsich abvinavačvańniach, što inkryminavali jamu śledčyja NKVD, a ŭ nastupnym, 1939-m, byŭ «likvidavany». Na doŭhi čas prapała i pamiać pra jaho. Ale jana viartajecca.
Kamientary