Frankisty pieramahli ŭ hramadzianskaj vajnie, i tamu tolki hipatetyčna možna sabie ŭjaŭlać dolu Ispanii i ŭsioj Jeŭropy, kali b tam ustalavaŭsia kamunistyčny režym. Na toj vajnie masava zabivali ŭsie — u tym liku i šmatlikija ŭdzielniki-biełarusy. Niekatoryja fakty stali viadomyja tolki praz hady paśla ich śmierci, piša kandydat sacyjałahičnych navuk Alaksiej Łastoŭski.
18 lipienia 1936 hoda radyjostancyja Sieuty pieradała ŭmoŭnuju frazu-sihnał: «Nad usioj Ispanijaj biazvobłačnaje nieba». U toj ža dzień vajskoŭcy pa ŭsioj krainie abvieścili pra toje, što biaruć uładu ŭ svaje ruki. Ale viernaj uradu zastałasia palicyja, i, da taho ž, ułady razdali zbroju rabočym. Pačałasia hramadzianskaja vajna.
Z adnaho boku respublikancy (kamunisty, «čyrvonyja»), z druhoha — nacyjanały (fašysty, «biełyja»). Pieršych finansava i materyjalna padtrymlivaŭ SSSR, druhich — Italija i Niamieččyna.
Pra ispanskuju hramadzianskuju vajnu ŭ saviecki čas vučyli ŭ školnym kursie historyi. Ciapier nie vučać, a darma. U toj vajnie brali ŭdzieł i mnohija biełarusy. Ich podźvihi, chaj i ścipła, u savieckaj litaratury apisvalisia. Pra inšy ž bok hetaj vajny ŭ SSSR zhadvać nie lubili — što savieckija čekisty razharnuli na terytoryi Ispanii kryvavy teror. A kaściak taho čekisckaha desantu składali ŭradžency Biełarusi.
Jak usio pačynałasia
Supiarečnaści nazapašvalisia doŭha. Kaliści najvialikšaja ŭ śviecie impieryja nie zdoleła skarystacca niejmaviernaj kolkaściu zołata, jakoje ciakło z kałonij. Industryjalizacyja adbyłasia tolki na ŭskrajkach dziaržavy, u Baskonii i Katałonii, jakija adrazu ž pačali pretendavać na niezaležnaść. Krainu raździrali pastajannyja vajennyja kanflikty pamiž manarchistami, libierałami i vajskoŭcami. Naprykancy XIX stahodździa ŭ Ispaniju pranikajuć i anarchisckija idei.
Paradak u krainie sprabavaŭ navieści ŭ 1923—1930 hadach hienierał Mihiel Pryma dy Ryviera. Ale jahonaja dyktatura vyniku nie dała. Paśla jaje pravału levyja respublikancy zmusili karala adračysia ad tronu. Takim čynam, u 1931 hodzie była abvieščana Druhaja Ispanskaja respublika (pieršaja praisnavała niapoŭnyja dva hady ŭ 1873—1874-m).
Ale i respublikancam kantralavać situacyju było nie tak prosta: vajskovyja miaciažy, pastajannyja stački i rost sieparatyzmu pa-raniejšamu raździrali krainu. Respublikancy-centrysty siabie dyskredytavali, a levyja i pravyja radykały rvalisia da ŭłady. Niekalki levych palityčnych sił (sacyjalisty, kamunisty, levyja respublikancy, katałonskija i halisijskija nacyjanalisty, anarchisty i trackisckaja POUM — Rabočaja partyja marksisckaha adzinstva) stvaryli supolny palityčny błok pad nazvaj «Narodny front», jaki pieramoh na vybarach 1936 hoda.
Paralelna nabirała moc i fašysckaja hrupoŭka «Ispanskaja Fałanha», jakuju ŭznačalvaŭ arystakrat, bliskučy advakat i pałymiany pramoŭca Chase Antonia Pryma dy Ryviera, syn kolišniaha dyktatara. «Viera i rycarskaje słužeńnie — voś dźvie viečnyja i sapraŭdnyja formy našaha byćcia», — pisaŭ zasnavalnik partyi.
«Ispanskaja Fałanha» składałasia z ultrapatryjotaŭ, łozunh ruchu: «Adzinaja, vialikaja i volnaja Ispanija». Pryma dy Ryviera nazyvaŭ jaje «paetyčnym rucham». Heta nie zaminała fałanhistam zabivać svaich praciŭnikaŭ.
Frankiscki miaciež
Jak levyja radykały, tak i fałanhisty teraryzavali i zabivali. Usiaho za piać miesiacaŭ kiravańnia ŭrada Narodnaha frontu adbyłosia 269 palityčnych zabojstvaŭ. Urad byŭ nie zdolny spynić hetuju chvalu i nie chacieŭ vieści rasśledavańnie hetych złačynstvaŭ. Ličycca, što mienavita ŭsplosk palityčnaha teroru staŭ dla vajskoŭcaŭ apošniaj kroplaj, jakaja zmusiła ich umiašacca i «navieści paradak».
Miaciež pačaŭsia 17 lipienia 1936 hoda ŭ Maroka, dzie stajaŭ ispanski kałanijalny korpus, a paśla raspaŭsiudziŭsia i na ŭłasna Ispaniju. Bazaj «nacyjanałaŭ» (nacionales — tak siabie nazyvali miaciežniki) stała paŭdniova-zachodniaja Ispanija, a aporaj kamunistaŭ byli Madryd i Barsiełona. Pakolki nivodzin z bakoŭ nie atrymaŭ zrazu rašučaj pieravahi, pačałasia zaciažnaja vajna. Lidaram miaciežnikaŭ chutka staŭ hienierał Fransiska Franka.
Na dapamohu miaciežnikam pryjšli nacysckaja Hiermanija i fašysckaja Italija. Hiermanija nakiravała na dapamohu frankistam najnoŭšyja samaloty i lotčykaŭ, ź jakich byŭ sfarmavany lehijon «Kondar». Simvałam pakut Ispanii staŭ źniščany «Kondaram» u 1937 hodzie nievialički baskski haradok Hiernika. Tady čałaviectva ŭpieršyniu ŭbačyła nastupstvy tatalnaj pavietranaj vajny.
Interbryhady
Sacyjalistyčny ŭrad u adčai źviarnuŭsia pa dapamohu da roznych krain. Ale na zaklik adhuknułasia tolki Francyja, i toje čysta simvalična.
Zatoje ŭ Ispaniju, kab zmahacca z fašyzmam, pačali adpraŭlacca dobraachvotniki, jakim byli blizkija sacyjalistyčnyja ci kamunistyčnyja ideały. Adnym z najbolš bajazdolnych internacyjanalnych atradaŭ ličyŭsia polski bataljon imia Jarasłava Dambroŭskaha.
Polšča bajałasia, što jaje hramadzianie na ispanskaj vajnie abstralajucca i viernucca ŭ krainu z bajavym dośviedam: toj, chto adpraŭlaŭsia tudy vajavać, aŭtamatyčna stračvaŭ hramadzianstva. Ale mnohich miascovych kamunistaŭ heta nie spyniła, u tym liku i biełarusaŭ dy ŭkraincaŭ. Na čale ŭkrainskaj roty imia Tarasa Šaŭčenki NKVD pastaviŭ uradženca Homiela Mikałaja Dvornikava. Raniej jaho z SSSR adpravili na padpolnuju pracu ŭ Polšču i pastavili na čale zachodniebiełaruskaha kamsamoła.
Dvornikaŭ maryŭ stvaryć i asobnuju biełaruskuju rotu — imia Kastusia Kalinoŭskaha, ale hetamu nie sudžana było ździejśnicca.
U 1938 hodzie Dvornikaŭ zahinie ŭ bai z frankistami ŭ harach Estremadury, a Maksim Tank napiša pra svajho byłoha siabra paemu.
Pisali, što nibyta ŭ składzie polskaj vajskovaj misii (na baku vojska Franka) vajavaŭ słavuty hienierał Stanisłaŭ Bułak-Bałachovič, ale nijakich dakumientalnych paćviardžeńniaŭ hetamu pakul niama. Mahčyma, heta była tolki adna z mnohich lehiendaŭ, jakimi poŭnaje žyćcio hetaha čałavieka.
Saviecki desant: śpiecyjalisty i čekisty
Adzinaj krainaj, jakaja akazvała sistematyčnuju padtrymku ispanskaj sacyjalistyčnaj Respublicy, byŭ SSSR. Saviecki korpus «dobraachvotnikaŭ» byŭ vielmi kvalifikavany: lotčyki, tankisty, aficery. Biez savieckaj avijacyi Respublika nie mahła b vajavać.
Stalin raźličvaŭ stvaryć kamunistyčnuju dziaržavu na zachodnim uskrajku Jeŭropy. Akramia taho, Ispanija stała płacdarmam dla pravierki novaha ŭzbrajeńnia. A pastaŭki zbroi nie byli biaspłatnymi — ispanski ŭrad pierapraviŭ u Maskvu ŭvieś załaty zapas krainy, na toj momant najvialikšy ŭ śviecie. Kali zołata vyhruzili ŭ Maskvie, uzradavany Stalin pramoviŭ: «Ispancam hetaha zołata nie bačyć jak svaich vušej». Tak i adbyłosia.
Siarod savieckich vajenśpiecaŭ mnohija byli ź Biełarusi. Lotčyk Siarhiej Hrycaviec zrabiŭ u Ispanii 88 bajavych vyletaŭ i źbiŭ 6 samalotaŭ praciŭnika, za što atrymaŭ zorku Hieroja Savieckaha Sajuza (paźniej jon dadaść da hetaj zorki i druhuju — za bai ź japoncami na race Chałchin-Hoł).
Biełarusy byli i ŭ rezidentury NKVD. Siudy adpravilisia mnohija čekisty, jakija ŭ 1920-ch zajmalisia dyviersijnaj dziejnaściu na terytoryi Zachodniaj Biełarusi: Kiryła Arłoŭski, Alaksandr Rabcevič, Vasil Korž, Stanisłaŭ Vaŭpšasaŭ.
Kiryła Arłoŭski paśpieŭ u čas svajoj ispanskaj kamandziroŭki stać litaraturnym hierojem — jon žyŭ razam ź piśmieńnikam Erniestam Cheminhuejem u adnym hateli i raspaviadaŭ tamu pra partyzanski rejd na terytoryju frankistaŭ dla padryvu mosta. Paźniej dakładna takuju ž apieracyju budzie rabić Robiert Džordan, hałoŭny hieroj ramana «Pa kim zvonić zvon».
Ale ničoha asabliva ramantyčnaha ŭ hetaj historyi sustrečy biełaruskaha partyzana i amierykanskaha piśmieńnika ŭ bary hatela nie było — heta była sieryja sustreč z dyviersantami, nie tolki Arłoŭskim, arhanizavanaja NKVD. Cheminhueju, jaki simpatyzavaŭ ruskim i kamunistam, treba było dać materyjał dla apisańnia podźvihaŭ interbryhad.
Značna bolšuju rolu ŭ Ispanii adyhraŭ Stanisłaŭ Vaŭpšasaŭ (Vaŭpšas), jaki stvaryŭ škołu dla partyzan-respublikancaŭ, arhanizavaŭ achovu kiraŭnikoŭ kampartyi, a na poźnim etapie adkazvaŭ i za kontrvyviedku, dapytvaŭ i katavaŭ padazravanych. Heta jon braŭ udzieł i ŭ sumnaviadomaj raspravie nad trackisckaj Rabočaj partyjaj marksisckaha adzinstva (POUM), u šerahach jakoj zmahaŭsia jašče adzin suśvietna viadomy piśmieńnik — Džordž Orueł. Vaŭpšasaŭ budzie adkazvać i za vyvaz archiva Respubliki ŭ Maskvu, užo paśla kančatkovaj parazy Narodnaha frontu.
Rezidentura NKVD u Ispanii pracavała na toje, kab u respublikanskim łahiery rej viali kamunisty. Mietady dla hetaha mahli być roznymi. Hazieta «Praŭda» badziora rapartavała, što čystka trackisckich i anarcha-sindykalisckich elemientaŭ u Ispanii budzie pravodzicca tak ža enierhična, jak u SSSR, dzie tady napoŭnicu razharnuŭsia machavik masavych represij.
Rasprava nad trackistami
Samymi surjoznymi apanientami kamunistaŭ stali trackisty z POUM. Kiraŭnikom rezidentury NKVD u Ispanii Alaksandram Arłovym była raspracavana składanaja apieracyja, jakaja ŭklučała ŭ siabie falsifikacyju dakumientaŭ pra nibyta supracu hetaj arhanizacyi z frankistami. Lidara POUM Andreasa Nina, jaki byŭ rehijanalnym ministram Katałonii, vykrali i katavali: ź jaho žyŭcom ździrali skuru. Ale toj nie złamaŭsia, tamu čekisty jaho zastrelili i schavali trup, raspaŭsiudziŭšy čutki, što ministr źbieh da fašystaŭ.
Adnym ź niepasrednych vykanaŭcaŭ hetaha zabojstva byŭ Iosif Hryhulevič — vilenski karaim, były člen KPZB. Paźniej jon zrobić bliskučuju karjeru. Spačatku špijonskuju: na jaho rachunku była arhanizacyja zamachu na Trockaha z udziełam hienijalnaha mieksikanskaha mastaka Davida Sikiejrasa, a paśla jon pad čužym proźviščam staŭ pasłom Kosta-Ryki ŭ Vatykanie i Juhasłavii i raspracavaŭ płan zaražeńnia Iosipa Broz Cita śmiertanosnymi bacyłami padčas uručeńnia davierčych listoŭ. A paśla i akademičnuju: na piensii jon stanie maskoŭskim prafiesaram-łacinaamierykanistam (krychu padrabiaźniej pra hety etap jahonaj bijahrafii hł. na staroncy 87).
Členy POUM nie zdavalisia. U asadžanaj frankistami Barsiełonie razharelisia bai, hramadzianskaja vajna siarod hramadzianskaj vajny. Adoleć čekisckuju mašynu ramantyki-revalucyjaniery nie mahli. Džordž Orueł z horyčču apisvaŭ, jak u jaho na vačach raspraŭlalisia ź jahonymi siabrami, a sam jon ledź zdoleŭ žyvym pakinuć Ispaniju. «U horadzie ŭstalavałasia atmaśfiera zaduchi, pavietra było prasiaknuta padazreńniami, stracham, niaŭpeŭnienaściu, adusiul vyhladała ledź zamaskiravanaja nianaviść», — tak apisvaje svaje apošnija dni ŭ Barsiełonie piśmieńnik. Adzinaje ruskaje imia, jakoje prysutničaje na staronkach «Pamiaci Katałonii», — Alaksandr Arłoŭ.
Fieldbin i Ejcinhon
Orueł, naturalna, nie viedaŭ, što pad psieŭdanimam Alaksandra Arłova chavaŭsia Lejba Fieldbin, jon ža Leŭ Nikolski — taksama vychadziec ź Biełarusi, a kankretna z Babrujska. Mienavita jon adkazvaŭ za pierapraŭku ŭ Maskvu 510 ton ispanskaha zołata, i hetaja apieracyja była bliskuča vykanana.
Mahčyma, los hetaha skarbu byŭ by nieviadomy, kali b jaho nie raskryŭ sam Arłoŭ. U 1938 hodzie jon atrymaŭ zahad viarnucca ŭ Maskvu. Chitry lis Fieldbin supastaviŭ infarmacyju, zadumaŭsia, čamu niekatoryja «adklikanyja» na radzimu kalehi pierastajuć vychodzić na suviaź. I jon zrazumieŭ, što ŭ Maskvie adbyvajecca vialikaja čystka. Tady Arłoŭ vykraŭ ź siejfa NKVD 90 tysiač dalaraŭ (na siońniašnija hrošy heta prykładna paŭtara miljona), razam ź siamjoj sieŭ na parachod i adpraviŭsia ŭ Amieryku.
Z darohi chitry špijon piša listy Jažovu i Stalinu, dzie abiacaje nie vydavać rezidenturu savieckaj vyviedki za miažoj u abmien na svajo žyćcio. A vydavać było kaho, bo mienavita Arłoŭ zavierbavaŭ u Ispanii Kima Fiłbi, najlepšaha savieckaha špijona časoŭ chałodnaj vajny (čytajcie pra jaho ŭ «Našaj historyi» №2/2018). U emihracyi jon apublikavaŭ «Tajnuju historyju stalinskich złačynstvaŭ» (dzie ścipła apuściŭ arhanizavanuju im raspravu nad POUM) i spakojna dažyŭ svajo žyćcio prafiesaram u amierykanskim univiersitecie.
Zamianiŭ Arłova na pasadzie kiraŭnika rezidentury NKVD Navum Ejcinhon, były jahony namieśnik. Rodam sa Škłova, Ejcinhon pačynaŭ słužbovuju karjeru ŭ homielskaj ČK u zmahańni z atradami Stanisłava Bułak-Bałachoviča i Barysa Savinkava. U adroźnieńnie ad tych ža Arłoŭskaha ci Karža, jon zaŭsiody pieravažna pracavaŭ za miažoj — ad Kitaja da ZŠA, paŭsiul arhanizujučy špijonskija sietki, vykradajučy i zabivajučy vorahaŭ savieckaj ułady. «Karny mieč Stalina» — tak nazvanaja jaho bijahrafija, što vyjšła ŭ Maskvie ŭ 2003 hodzie. U Ispanii Ejcinhon zavierbavaŭ Ramona Mierkadera, jaki staŭ pryładaj dla zabojstva Lva Trockaha ŭ 1940 hodzie. Padčas Druhoj suśvietnaj vajny jon stvaraŭ u biełaruskich lasach falšyvuju hrupu hiermanskich dyviersantaŭ, a paśla vajny kiravaŭ źniščeńniem «lasnych bratoŭ» u Biełarusi i Litvie.
U adroźnieńnie ad mnohich hierojaŭ hetaha raspoviedu, pry ŭsioj svajoj bliskučaj karjery Ejcinhonu nie ŭdałosia ŭratavacca ad svaich. Spačatku jon byŭ aryštavany padčas antysiemickaj kampanii pačatku 1950-ch, a paśla śmierci Stalina Łaŭrencij Bieryja jaho vypuściŭ i zrabiŭ svaim najbližejšym paplečnikam. Ale jakraz hety karjerny rost pryvioŭ jaho ŭ turmu na 12 doŭhich hadoŭ, paśla adbyćcia jakoj Ejcinhon cicha dažyŭ svajo žyćcio ŭ jakaści redaktara vydaviectva «Mieždunarodnaja žizń».
Frankisty pieramahajuć
Pakul čekisty raspraŭlalisia nad svaimi praciŭnikami, raździranaja ŭnutranymi supiarečnaściami Respublika adstupała i adstupała. Chto zmoh — uciok za miažu. A ŭnutry Ispanii razhareŭsia teror: kala 50 000 tysiač prychilnikaŭ respublikancaŭ byli zabityja ŭžo paśla zakančeńnia vajny.
Choć Franka pieramoh dziakujučy Hitleru, u Druhuju suśvietnuju vajnu jon nie ŭviazaŭsia. Abmiežavaŭsia adpraŭkaj na Uschodni front «Błakitnaj dyvizii» dobraachvotnikaŭ, pra znachodžańnie jakoj u Hrodnie i dahetul možna pačuć zhadki starych mieścičaŭ. Ispanija piarojdzie ad dyktatury da demakratyi tolki paśla śmierci Franka ŭ 1975 hodzie. Franka vybraŭ pierajemnikam karala Chuana Karłasa, a toj rašuča razburyŭ sistemu, jakuju byŭ atrymaŭ u spadčynu.
Dla Biełarusi ž hramadzianskaja vajna ŭ hieahrafična dalokaj krainie była, pa sutnaści, źvianom pamiž saviecka-polskim kanfliktam i Druhoj suśvietnaj. Adnyja i tyja ž ludzi partyzanili tut i tam. Kali nacysty akupavali Biełaruś, to siarod arhanizataraŭ pieršych partyzanskich atradaŭ byli čekisty z praktykaju Ispanii.
Pra kamunistyčny teror u Ispanii, jaki byŭ niepasredna arhanizavany našymi ziemlakami, dahetul nidzie aficyjna nie ŭspaminajuć. Tolki raman Džordža Orueła «1984» zastaŭsia pomnikam toj pary. Jon nie napisaŭ by jaho, kali b nie sutyknuŭsia z NKVD u Barsiełonie.
I jašče niekalki faktaŭ…
***
Ispanskaja vybarčaja sistema ŭ toj čas była vielmi śpiecyfičnaja. Jana addavała pieravahu kaalicyjam partyj pierad ułasna partyjami. Dziakujučy joj Narodnamu frontu ŭdałosia ŭziać parłamient pad poŭny kantrol, zdabyŭšy tolki minimalnuju pieravahu ŭ kolkaści hałasoŭ vybarščykaŭ. Za Narodny front prahałasavała 47,03% vybarščykaŭ, što pryniesła jamu 285 deputackich mandataŭ, u toj čas jak Nacyjanalny błok z 46,48% atrymaŭ tolki 131. Jašče 57 mandataŭ adyšli partyjam Centra, jakija atrymali na vybarach usiaho 3,51%.
***
Pad upłyvam pośpiechu partyj Musalini i Hitlera fašysckija ruchi ŭ mižvajenny čas raśli pa ŭsioj Jeŭropie jak hryby. Navat u Zachodniaj Biełarusi była Biełaruskaja nacyjanał-sacyjalistyčnaja partyja na čale z Fabijanam Akinčycam. Los hetych partyj skłaŭsia pa-roznamu. U niekatorych krainach jany pry padtrymcy niemcaŭ pryjšli da ŭłady (Słavakija, Charvatyja) i zhańbavali siabie aktyŭnaj supracaj z Hitleram. Časam, naadvarot, takija partyi ŭstupali ŭ kanflikt z nacystami, pakolki ich ultranacyjanalizm nie supadaŭ z płanami Hitlera datyčna ich krainy (polskija i ŭkrainskija pravaradykalnyja arhanizacyi). A lidar rumynskaj «Žaleznaj hvardyi» Karneliju Kadranu byŭ aryštavany i zabity pa zahadzie karala, a sama arhanizacyja zabaroniena, choć Rumynija i stała sajuźnicaj nacysckaj Hiermanii.
***
Fransiska Franka (1892—1975) kiravaŭ Ispanijaj kala 40 hadoŭ, bolš čym luby karol za historyju hetaj dziaržavy. Patomny vajskoviec, talenavity kamandzir, sałdaty jaho pavažali. Ale ź jaho imieniem źviazanyja i žorstkija represii suprać praciŭnikaŭ.
Aściarožnaść dazvoliła Franka zachavać uładu i paśla paražeńnia Hiermanii i Italii ŭ Druhoj suśvietnaj vajnie. U vajnu jon aficyjna nie ŭstupiŭ, łaviravaŭ miž Hitleram i Čerčylem, Hibrałtara nie atakavaŭ. A paśla vajny Franka ŭžo ŭsprymali jak mienšaje — u paraŭnańni z kamunistami — zło.
Franka byŭ addanym katolikam i ŭzornym siemjaninam. Žonka jahonaja pachodziła sa znatnaha dvaranskaha rodu, i maładomu vajskoŭcu daviałosia prykłaści šmat namahańniaŭ, kab jaje zavajavać. U siamji naradziłasia adna dačka. Ciapier siamiejny kłan Franka — adzin z samych bahatych u krainie, uznačalvaje jaho ŭnuk kaŭdziljo.
***
Uzajemny teror
Jašče da pačatku hramadzianskaj vajny respublikancami pa nadumanym abvinavačańni byŭ aryštavany lidar fałanhistaŭ Chase Antonia Pryma dy Ryviera, paźniej jon budzie rasstralany. Jość viersija, što Franka admoviŭsia ad prapanovy abmianiać jaho: jamu nie duža byŭ patrebny ŭ svaim łahiery taki charyzmatyčny supiernik. A voś u jakaści achviary Pryma dy Ryviera prydaŭsia, uźnik nacyjanalistyčny kult hetaj asoby. «Ispanskuju Fałanhu» ž Franka ŭziaŭ pad kantrol i pieraŭtvaryŭ u reśpiektabielnuju biurakratyčnuju partyju.
Simvałam frankisckaha teroru stała hibiel bliskučaha paeta Fiederyka Harsija Łorki. Sacyjalist i homaseksualist, jon sprabavaŭ schavacca ad pieraśledu ŭ łohavie fałanhistaŭ, Pryma dy Ryviera lubiŭ jaho vieršy — ale i heta nie vyratavała paeta ad raspravy. Miesca rasstrełu Łorki dahetul nieviadomaje.
Inšy bok taksama bačyŭ u masavym terory šlach da pieramohi. «My chočam revalucyi! — zaklikała sacyjalistka i fieministka Marharyta Nielkien. — Ale rasijskaja revalucyja nie moža słužyć dla nas prykładam, bo ŭ nas vybuchnie połymiem pažar revalucyi, jaki pašyrycca na ŭvieś śviet. Krainu musić zalić chvala kryvi, jakaja čyrvańniu afarbuje mora!»
Asabliva žorstka raspraŭlalisia sacyjalisty z carkvoj, jakaja była abvieščana voraham Respubliki, — było zabita 4 184 śviatary, 2 365 manachaŭ i 283 manaški.
***
Pabła Pikasa. «Hiernika». Adziny koler — šery, jak ruiny i papiališčy. Kavałki cieł. Ludziej, žyvioł. Raty, paščy zastyli ŭ niemym kryku.
Hetuju hihanckuju — 7,8 na 3,5 mietra — karcinu Pikasa napisaŭ u 1937 hodzie pa prośbie čyrvonaha ŭrada Ispanii. Jany paprasili samaha papularnaha mastaka svajoj epochi napisać niešta dla ispanskaha paviljona na Suśvietnaj vystavie, a jon stvaryŭ im «Hierniku». Heta byŭ i akt salidarnaści z respublikancami, i pratest suprać fašyzmu, i žach vajny.
Baskski haradok Hiernika niamieckija lotčyki razbambili ŭ krasaviku 1937 hoda. Jeŭropa pabačyła, jakoju budzie nastupnaja vajna: tatalnyja bambiožki.
Dla Pikasa hetaja karcina była vielmi važnaja: pakul u Ispanii była dyktatura, mastak zachoŭvaŭ karcinu ŭ Amierycy, a ŭ 1981 hodzie jon paprasiŭ pieravieźci jaje ŭ demakratyčnuju Ispaniju.
Pabła Pikasa — adzin z samych važnych mastakoŭ XX stahodździa, jaki litaralna pieraviarnuŭ ujaŭleńni pra žyvapis. Kubizm — heta Pikasa. «Hiernika» — adna z samych paznavalnych karcin usich časoŭ. Hetuju vuściš niemahčyma zabyć.
Bolšuju častku žyćcia Pikasa pražyŭ u Francyi, ale nikoli nie zabyvaŭsia pra svaje ispanskija karani. Simpatyzavaŭ kamunistam, u 1944 hodzie ŭstupiŭ u francuzskuju kampartyju — u «partyju rasstralanych», jak jaje nazyvali paśla akupacyi.
«Hiernika» — heta nie prosta trahiedyja maleńkaha haradka. Heta praroctva tatalnaj vajny, jakaja spustošyć Jeŭropu.
***
Što varta pračytać pra vajnu ŭ Ispanii
«Pamiaci Katałonii» Džordža Orueła. U adroźnieńnie ad Cheminhueja, Orueł braŭ udzieł u vajennych dziejańniach na baku respublikancaŭ. Jon pakinuŭ hranična ščyry, ale razam z tym i horki raspovied pra apošnija dni isnavańnia Respubliki ŭ Barsiełonie.
«Hramadzianskaja vajna ŭ Ispanii 1936—1939» Entani Bivara. Hetuju knihu ŭ 2018 hodzie pierakłali na ruskuju movu.
Cykł ramanaŭ «Falka» Artura Pierasa-Revierte. Sproba mastackaha pieraasensavańnia hramadzianskaj vajny ŭ žanry špijonskaha ramana ad adnaho z najbolš papularnych sučasnych ispanskich piśmieńnikaŭ. Hałoŭny hieroj nahadvaje Džejmsa Bonda. Taki ž biaźlitasny i elehantny, jon vykonvaje samyja patajemnyja i brudnyja daručeńni frankistaŭ. U pieršym ramanie z cykła Falka atrymlivaje zahad vyzvalić z turmy lidara fałanhistaŭ Pryma dy Ryvieru, u druhim — sprabuje pierachapić respublikanski karabiel z zołatam u Tanžery. Treci raman vyjšaŭ u 2018 hodzie i pakul jašče nie pierakładzieny ź ispanskaj. Napisana zachaplalna i vielmi cynična.
Manahrafija Iryny Varankovaj «Biełaruś i vajna ŭ Ispanii (1936—1939)», vydadzienaja ŭ 2009 hodzie ŭ Minsku.
***
17-hadovaja Maryna Žynesta paziruje ź vintoŭkaj na dachu hatela «Kałon» u Barsiełonie. Jana była ŭ interbryhadzie, ale jak pierakładčyca i pamočnica karespandenta haziety «Praŭda» Michaiła Kalcova. Dziela hetaha fota jana pieršy i adziny raz u žyćci voźmie ŭ ruki vintoŭku — vyrabu ispanskaj fabryki z Aŭjeda, madeli M1916 Mauser. Maryna budzie ŭdzielničać u POUM i ruchu anarchistaŭ i horka rasčarujecca ŭ staliniźmie paśla «Majskich padziej» 1937 hoda.
Paranienuju, jaje vyviezuć u Francyju. U 1960 hodzie jana vyjdzie zamuž za bielhijskaha dypłamata i pamre ŭ Paryžy ŭ 95 hadoŭ. Jaje fota stanie kultavym u 2000-ch, a sama Maryna ŭpieršyniu jaho pabačyć u 2006-m.
***
«Ja chatu pokinuł, pošieł vojevať»
Ja chatu pokinuł,
Pošieł vojevať,
Čtob ziemlu v Hrienadie
Kriesťjanam otdať.
Proŝajtie, rodnyje!
Proŝajtie, siemja!
«Hrienada, Hrienada,
Hrienada moja!»
Znakamitaja ramantyčnaja pieśnia na słovy Michaiła Śviatłova była napisanaja za 10 hadoŭ da vajny ŭ Ispanii i na toj čas užo była supierpapularnaj. A sam Śviatłoŭ, vieteran rasijskaj hramadzianskaj, adpraviŭsia ŭ Ispaniju karespandentam «Praŭdy».
Dziakujučy «Hrenadzie», Stalin pakinuŭ Śviatłova žyvym, choć jaho enkavedešnaje daśje poŭnicca danosami sieksotaŭ pra jaho nieaściarožnyja vykazvańni.
«Śviatłoŭ ustaŭ, praciahvajučy mnie ruku, — uspaminaŭ viazień HUŁAHa, vialiki piśmieńnik Varłam Šałamaŭ. — «Pačakajcie. Ja vam niešta skažu. Ja, mahčyma, kiepski paet, ale ja nikoli ni na kaho nie danios, ni na kaho ničoha nie napisaŭ». Ja padumaŭ, što dla tych hadoŭ heta niemałaja zasłuha — ciažej, badaj, čym napisać «Hrenadu»», — pisaŭ Šałamaŭ.
Śviatłoŭ naradziŭsia ŭ ukrainskim Kaciarynasłavie (ciapier hety horad nazyvajecca Dniapro) u 1903 hodzie. Jaho sapraŭdnaje proźvišča było Šejnkman, Śviatłoŭ — heta psieŭdanim. U 17 hadoŭ jon pajšoŭ u Čyrvonuju armiju. A ŭ 1920-ja horača padtrymaŭ levuju apazicyju, NKVD zafiksavaŭ, što ŭ Charkavie ŭ jaho domie drukavali nielehalnuju apazicyjnuju hazietu, a jon na svaich paetyčnych viečarach źbiraŭ hrošy dla tadyšnich palitviaźniaŭ-trackistaŭ. Čas byŭ niaŭmolny: u Ispanii ŭ jaho na vačach buduć mardavać trackistaŭ ź interbryhad, a jon budzie pasyłać u Maskvu ideałahična vytrymanyja repartažy.
***
Što ŭbačyć u Ispanii, kali vas cikavić spadčyna hramadzianskaj vajny?
Alkasar u Taleda. U hetym zamku mieściłasia vajskovaja akademija, i na pačatku miaciažu vorahi Respubliki tut adčajna trymali abaronu. Raźlutavanyja respublikancy zachapili syna pałkoŭnika Maskarda, kiraŭnika miaciežnikaŭ, i prymusili jaho telefanavać baćku pad pahrozaju rasstrełu. Pałkoŭnik pramoviŭ: «Što ja tabie mahu skazać, synku? Pamalisia Bohu i pamiraj hodna». Jahonaha syna rasstralali. Alkasar pratrymaŭsia da prychodu frankistaŭ. Ciapier tam mieścicca vajskovy muziej, ale pakoj, dzie znachodziŭsia štab abarony, zachavali ŭ aŭtentyčnym vyhladzie. Jaho nie adnaŭlali ad vajennych źniščeńniaŭ.
Centr mastactvaŭ karalevy Safii ŭ Madrydzie (skaročana Reina Sofia). Mienavita tut možna ŭbačyć znakamituju karcinu Pabła Pikasa «Hiernika», stvoranuju im dla respublikanskaha paviljona na Suśvietnaj vystavie ŭ Paryžy ŭ 1937 hodzie.
Dalina palehłych. Hety hihancki miemaryjał niepadalok ad manastyra Eskaryjał byŭ uźviedzieny adrazu paśla zaviaršeńnia hramadzianskaj vajny rukami viaźniaŭ-respublikancaŭ. Centr jaho — vielizarnaja bazilika, vysiečanaja ŭ skale. Kala baziliki pachavanyja 40 000 byłych vorahaŭ, jak frankistaŭ, tak i respublikancaŭ. Ale hetaje miesca pieravažna słužyć jak simvał nacyjanalistaŭ, bo ŭ chramie spačatku byŭ pachavany lidar fałanhistaŭ Chase Antonia Pryma dy Ryviera, a paśla svajoj śmierci — i kaŭdziljo Franka. Zaraz u Ispanii pryniaty zakon pra pieranos pachavańnia Franka z baziliki, ale jon da hetaha času nie vykanany.
-
Amierykanski kalekcyjanier adšukaŭ pašpart, vydadzieny dypłamatyčnaj misijaj BNR
-
Biełaruski instytut publičnaj historyi viarnuŭ jašče adno imia achviary kamunistyčnaha teroru
-
Śviatkavać treci padzieł Rečy Paspalitaj, dapłačvać Hihinu i adsunuć Marzaluka: jak Rasija choča pierapisać historyju Biełarusi
Skončyła žyćcio samahubstvam Śviatłana Krucikava ź Pinska, jakuju nieadnarazova sudzili za «ekstremizm»8
Kamientary