Vampir pad Lepielem. Jak u 1845 hodzie sialanie z Akulina raskapali mahiłu i adsiekli hałavu susieda Łarki Pabojni
Vyniki śledstva adšukała doktar historyi Hanna Mažejka.
20 listapada 1845 hoda da lepielskaha paviatovaha spraŭnika pastupiła prašeńnie pamieščyka Mikałaja Hrabnickaha ab rasśledavańni spravy, źviazanaj ź niejkim «kryvasmokam»-mierćviakom, jaki byccam by prychodziŭ u chatu sielanina Ryhora Pabojni. U toj chacie, što znachodziłasia ŭ vioscy Akulina ŭ majontku Pavulle, jaki naležaŭ Hrabnickamu, akramia ŭłasna siamji 50-hadovaha Ryhora, jakaja składałasia ź jaho samoha, žonki i dziaciej, žyli jašče try siamji, u tym liku Iłaryjon (Łarka) Pabojnia z žonkaj Justynaj i dačkoj Teklaj.
Ranicaj 11 lipienia 1845 hoda kala darohi, što viała da falvarka Harbacica, dzie sialanie adpracoŭvali panščynu, Łarka Pabojnia byŭ znojdzieny nieprytomnym. U toj ža dzień jon pamior i ŭžo ŭviečary byŭ pachavany na miascovych mohiłkach prychodskim śviatarom Stafanam Zabłockim.
Praz try dni žycharoŭ doma Ryhora Pabojni pačali turbavać načnyja vizity pamierłaha. Vidavočcy śćviardžali, što spačatku niabožčyk tolki zachodziŭ u siency i hrukaŭ u dźviery i ścieny. Ź ciaham času jahonyja dziejańni stali bolš ahresiŭnymi: jon zachodziŭ u chatu, kidaŭ kamiani i drovy ź piečy, ščykaŭ udavu Justynu, pakidajučy siniaki na jaje ciele, zryvaŭ ź jaje adzieńnie. Zaniepakojenyja sialanie nie raz źviartalisia pa dapamohu da pradstaŭnikoŭ carkvy: spačatku Zabłocki, a potym navavyśviečany prychodski śviatar Ivan Pierabiła adsłužyli abiedniu pa niabožčyku i aśviacili dom, ale hetyja dziejańni nie mieli anijakaha efiektu. Sprava dajšła da taho, što sialanie z hetaj samaj vioski kožnuju noč pa dva čałavieki razam z žycharami doma pilnavali prychod niabožčyka. Miarćviak praciahvaŭ svaje škodnyja dziejańni, abjektam jakich stali členy jahonaj siamji i znajomyja.
U rospačy sialanie adpravilisia na mohiłki i raskapali mahiłu. Adkryŭšy trunu, usie ŭbačyli, što Łarka «lažyć bokam i pravaj rukoj trymaje siabie pad baradu, ściskajučy chustku, zaviazanuju na šyi».
Było zrazumieła, što pamierły znachodzicca nie ŭ toj pozie, u jakoj byŭ pachavany.
Ryhor Pabojnia palez u jamu z zastupam, kab adsiekčy niabožčyku hałavu, ale tak i nie navažyŭsia heta zrabić. Adzinaje, što jon zmoh, — prybrać miortvamu ruku ad šyi. U paŭprytomnym stanie Ryhor vylez, loh la mahiły i ledź ačuniaŭ. Ale inšy sielanin, Kanstancin Avadzień, usio ž taki adsiek hałavu mierćviaka. Paśla taho jamu znoŭ zakapali i ŭsie pajšli damoŭ. I choć paśla hetaha «chadžeńni» niabožčyka nie spynilisia, jany stali bolš redkimi i nie takimi škodnymi.
Vampiry i vupary ŭ biełaruskim falkłory
Apisany vypadak nie byŭ dla taho času adzinkavym i vyklučnym. U falkłornych materyjałach časta sustrakajucca lehiendy pra «błukajučych» mierćviakoŭ. Falkłaryst i etnohraf XIX stahodździa Pavieł Šejn apisaŭ historyju niejkaha Dryhiela ź vioski Niŭki Mścižskaj vołaści Barysaŭskaha pavieta, jaki paśla śmierci nibyta časta prychodziŭ u svoj dom i varočaŭ pradmiety. Kab spynić hetyja «chadžeńni», miascovyja žychary raskapali mahiłu, adsiekli hałavu mierćviaka i pakłali jamu jaje pamiž noh.
Mierćviakoŭ, padobnych da vyšejzhadanych Łarki i Dryhiela, jakija nanosili škodu ludziam abo svojskaj žyviole, časta nazyvali vampirami abo vuparami. Mabyć, tamu Łarka Pabojnia i atrymaŭ mianušku Kryvasmok, choć jakija-niebudź śviedčańni pra toje, što jon vysmoktvaŭ kroŭ u žyvych istot, adsutničajuć. U etnahrafičnym narysie «Pieražytki staražytnaha śvietaŭsprymańnia ŭ biełarusaŭ» Adam Bahdanovič nazyvaŭ vampiraŭ žachlivymi sparadžeńniami pieršabytnaha animizmu. Zhodna z materyjałami inšaha etnohrafa i falkłarysta, Michała Fiedaroŭskaha, vuparami stanavilisia ludzi, jakija pradali dušu čortu, u suviazi z čym paśla śmierci jany vymušanyja rabić toje, što im zahadvaje niačysty duch.
Va ŭschodniesłavianskaj demanałohii vupar — heta pierš za ŭsio pamierły viadźmak, čaraŭnik abo jeretyk. Tyja ž pierakanańni byli pašyranyja ŭ zachodniejeŭrapiejskaj tradycyi, dzie pryvid i viedźma źjaŭlalisia dla ludziej nie prosta blizkimi sutnaściami, a nieadjemnymi častkami adnoj sistemy. Adnak, jak vidać z apisanaha vyšej vypadku, dla biełaruskich narodnych pavierjaŭ XIX stahodździa suviaź pamiž viadźmarstvam i «chadžeńniem» paśla śmierci nie była abaviazkovaja.
Čamu mierćviaki «viartalisia»
Što ž, pavodle ŭjaŭleńniaŭ ludziej, prymušała pamierłych «chadzić»? U spravie Łarki-Kryvasmoka šmatlikija śviedčańni, na žal, nie dajuć dakładnaha adkazu. Zychodziačy z najaŭnaj infarmacyi, možna vyłučyć šerah pryčyn, ale niemahčyma vyznačyć, tolki adna ź ich ci ŭsie ŭ kompleksie nastolki paŭpłyvali na śviadomaść i ŭsprymańnie ludziej, što jany pavieryli ŭ «viartańnie» niabožčyka.
Pa-pieršaje, zhodna sa słavianskaj tradycyjaj, prymusić «chadzić» pamierłaha moh asablivy charaktar śmierci: naprykład, kali jana była zaŭčasnaj, nienaturalnaj abo hvałtoŭnaj. Kankretnaja pryčyna śmierci Łarki zastałasia nieviadomaj. Cyrulnik, jaki naviedaŭ sielanina, kali toj pamiraŭ, zajaŭlaŭ, što niabožčyk byŭ chvory na suchoty i nadziei na jaho vyzdaraŭleńnie nie było. Toje, što niabožčyk pry žyćci vyłučaŭsia słabym zdaroŭjem, paćvierdzili jašče dva čałavieki: administratar majontka i prychodski śviatar. Tym nie mienš dla rodnych Łarki jahonaja śmierć usio adno stała niečakanaściu.
Za dzień da svajoj śmierci Łarka razam z dvuma sielaninami adpraviŭsia adpracoŭvać panščynu. Kali viečaram jon tak i nie viarnuŭsia, svajaki byli ŭpeŭnienyja, što jon, «schilny da pjanstva», pajšoŭ pić u karčmu. Padobnaje zdarałasia nie raz, i fakt adsutnaści jaho nočču nikoha asabliva nie ździviŭ. Tolki na nastupnuju ranicu zaniepakojenaja Justyna adpraviłasia šukać muža, jaki lažaŭ kala darohi, «ciažka dychaŭ, ale ŭžo ničoha nie moh vymavić». Choć nie było nijakaj nadziei na toje, što Łarka vyžyvie, abstaviny, jakija pryviali da jahonaj śmierci, zastalisia niezrazumiełymi i zahadkavymi. Tamu sialanie mahli pavieryć, što Łarka pamior «nie svajoj» śmierciu.
Pa-druhoje, zhodna z narodnymi pavierjami, miarćviak moh viarnucca, kali jaho śmierć adbyłasia z parušeńniem rytualnych normaŭ. Naprykład, vuparom moh stać «abdzieleny» — heta značyć čałaviek, jaki pamior biez spoviedzi. Prychodski śviatar admoviŭsia pryjści da pamirajučaha Łarki Pabojni, spasłaŭšysia na chvarobu i dadaŭšy, što sielanin «byŭ u vialiki post na spoviedzi, dy ŭžo i nie razmaŭlaje, spoviedzi słuchać nie maje mahčymaści».
Pa-treciaje, važnym dla zaspakajeńnia dušy čałavieka źjaŭlałasia vykanańnie ŭsich rytuałaŭ padčas pachavańnia. Voś jak apisvaje Pavieł Šejn pachavańnie sielanina ŭ tym ža Lepielskim paviecie: «Paśla śmierci cieła niabožčyka paśla błasłaŭleńnia kładuć u daščanuju trunu, jakuju staviać u hanarovym kucie chaty i abapał zapalvajuć vaskovyja śviečki. Svajaki, asabliva žančyny, płačuć, hałosiać nad niabožčykam, pierakazvajučy pry hetym usie dobryja jakaści niabožčyka, jak im było lohka žyć na śviecie, pakul jon byŭ žyvy, i čaho jany bajacca ciapier, čaho pavinny čakać, zastaŭšysia bieź jaho. Cieła pamierłaha, nie dalej jak na druhi dzień paśla śmierci, viazuć dla pachavańnia na najbližejšyja mohiłki». Z ulikam taho, što Łarka byŭ pachavany ŭ dzień svajoj śmierci, možna z peŭnaj dolaj upeŭnienaści śćviardžać, što jahonaje pachavańnie prajšło z rytualnymi parušeńniami. Takoje hrebavańnie pachavalnymi tradycyjami mahło spravakavać jaho «viartańnie».
Narešcie, siarod pakazańniaŭ śviedkaŭ jość zhadka pra prablemy bytavoha charaktaru, jakija ŭźnikali pamiž kiraŭnikami siemjaŭ, što žyli ŭ adnym domie ź niabožčykam. Pa słovach Ryhora Pabojni, toj kanflikt byŭ uładžany paśla taho, jak kiraŭnictva haspadarkaj jon uziaŭ na siabie, i «praz heta nijakaj adzin da adnaho złości nie mieli». Ale dadzienyja słovy mohuć, choć i ŭskosna, śviedčyć, što sialanie razhladali kryŭdu i pomstu z boku pamierłaha jak mahčymyja pryčyny jaho «chadžeńnia».
Jak vuparam davali rady
Isnavała niekalki sposabaŭ pazbaŭleńnia ad «nadakučlivych» mierćviakoŭ. Pierš za ŭsio, było šyroka viadoma, što jany viartajucca ŭ mahiłu, jak tolki pačynajuć śpiavać pieŭni. Mierćviakoŭ mahli adpudzić rytuały i dziejańni relihijnaha charaktaru: huki arhana i śpievy relihijnych himnaŭ, aśviačeńnie mahiły abo miesca, kudy naviedvaŭsia miarćviak, pierachryščvańnie pry jaho źjaŭleńni. U vypadku z Łarkam-Kryvasmokam padobnyja sposaby nie byli efiektyŭnymi: ni abiedni, jakija adsłužyli śviatary ŭ carkvie, ni aśviačeńnie chaty nie adnadzili niabožčyka.
I tady prapanoŭvaŭsia radykalny sposab — pryjści na mahiłu pamierłaha, adkapać jaho, adsiekčy hałavu i pakłaści pamiž noh, a ŭ cieła zabić asinavy koł. Padobnym čynam i zrabili z pamierłym Łarkam ź vioski Akulina.
Va ŭjaŭleńniach sialan vioski Akulina vampir u vobrazie Łarki-Kryvasmoka byŭ nie mifałahičnym piersanažam, a całkam realnaj pahrozaj. Usie, chto śviedčyŭ pa spravie, nastojvali, što pieražytyja imi načnyja padziei nie mahli być vynikam naŭmysnych dziejańniaŭ kahości z žyvych, što vampir nasamreč isnavaŭ. Toje, ź jakoj zaciataściu jany abaraniali svaju pazicyju, pakazvaje, nakolki ćviordymi byli ich pierakanańni.
Śledstva pa spravie doŭžyłasia amal try hady, i tolki 4 červienia 1848 hoda sud prysudziŭ, što ŭsie sialanie vioski Akulina, jakija ŭdzielničali ŭ razryćci mahiły, pavinny być pakaranyja bizunami za svaje «prymchi i zababony».
Kolkaść udaraŭ zaležała ad stupieni ŭciahnutaści ŭ ździejśnienaje na mohiłkach. 30 červienia 1849 hoda prysud byŭ vykanany. Ale naŭrad ci ziamnoje pakarańnie prymusiła sialan zasumniavacca ŭ słušnaści ŭłasnych dziejańniaŭ u adnosinach ź mistyčnym.
Łukašenka pamiłavaŭ eks-kiraŭnika svajoj achovy Uciuryna7
Kamientary