U «Ruskaj praŭdzie» — pieršym zvodzie zakonaŭ Rusi kniazia Jarasłava Mudraha 1016 hoda — niamała pravavych normaŭ pryśviečana rabam. U «Praŭdzie» ich nazyvajuć chałopami ci čeladździu. Vychodzić, raby byli značnaj častkaj nasielnictva Rusi, kali ich učynki patrabavali rehłamientacyi. Raby vystupali subjektami prava, a adkaznaść za ich nieśli haspadary, piša kandydat histaryčnych navuk Aleh Dziarnovič.
Jašče ŭ XIX stahodździ historyki-ramantyki ličyli, što ŭ słavian Uschodniaj Jeŭropy rabstva było pašyrana niaznačna. Tolki asobnyja daśledčyki zdoleli ŭbačyć u im sapraŭdny srodak umacavańnia asabistaj ułady ŭ hramadstvie, a značyć — majomasnaj dyfierencyjacyi i pieradumoŭ sacyjalnaj niaroŭnaści. «Ekanamičny dabrabyt Kijeŭskaj Rusi trymaŭsia na rabaŭładańni navat u CHII stahodździ», — mierkavaŭ Vasil Klučeŭski.
U savieckaj histaryjahrafii panavaŭ šabłonna-marksiscki pohlad, što na Rusi Ch—CHIII stahodździaŭ skłaŭsia fieadalizm. Akademičnaje vydańnie «Historyja Biełaruskaj SSR» 1970-ch hadoŭ adnosiła jaho farmavańnie ŭ Biełarusi da ICH stahodździa. Z punktu hledžańnia histaryčnych faktaŭ heta zusim niekarektna.
Ciapier panuje mierkavańnie (jaho trymajucca, u pryvatnaści, rasijskija historyki Ihar Frajanaŭ i Andrej Dvarničenka), što nievialikija siadziby-votčyny Kijeŭskaj Rusi trymalisia na rabskaj i paŭsvabodnaj pracy, a elemienty fieadalnaj zaležnaści źjavilisia ŭžo paźniej.
A ŭ Vierchnim Padniaproŭi i Padźvińni, u Połackaj i Smalenskaj ziemlach, fieadalizm raniej za XIV—XV stahodździ naohuł nie skłaŭsia.
Viadoma, rabstva na Rusi nie mieła maštabaŭ antyčnaha. Heta byŭ, chutčej, haspadarčy ŭkład i adna z sacyjalnych realij. Adnak, jak vyśviatlajecca, značnaść hetaha ŭkładu historyki niedaaceńvali.
U ICH—Ch stahodździach hałoŭnaj krynicaj rabstva byŭ pałon. I raboŭ paśpiachova pradavali, pieravažna ŭ Vizantyju. Ale z raźvićciom kniaskaha i bajarskaha ziemleŭładańnia dla čeladzi znachodziłasia ŭsio bolš pracy na Rusi, a ŭ niekatorych rehijonach raby pačynali składać kankurencyju svabodnym ludziam u apracoŭcy ziamli. Tak, paśla pachodu halicka-vałynskaha kniazia Ramana za Nioman hety vaładar zasialiŭ svaje sioły litoŭskim pałonam, i siarod miascovaha nasielnictva skłałasia nieprychilnaja da kniazia prymaŭka: «Ramanie, lichim žyviešy, litvoj arešy».
Viadoma, raby składali važnuju častku vajennaj zdabyčy, jak heta adbyłosia ŭ 1084 hodzie ŭ Miensku i jaho vakolicach, kali Uładzimir Manamach razrabavaŭ horad i nie pakinuŭ tut, pavodle letapisu, «ni čaladzinina, ni skaciny».
Daśledčyki miarkujuć, što termin «čeladź» źjaviŭsia raniej za termin «chałop». Čeladździu (paraŭnajcie z anhlijskim child) ličylisia pałonnyja, zachoplenyja ŭ čas vojnaŭ, chałopy ž farmavalisia ź miascovaha ludu.
Bo ŭ CHI stahodździ rabami stanavilisia ŭžo nie tolki pałanianie, ale i suajčyńniki, jakija traplali ŭ chałopstva za niavypłačanyja pazyki, a taksama ŭ vyniku šlubaŭ svabodnych ź niesvabodnymi. Asobny šlach — pryniaćcie «chałopskich» pasadaŭ, nakštałt klučnikaŭ ci civunoŭ. Mienavita tamu hordaja Rahnieda zajaviła, što nie pojdzie zamuž za «rabyniča» Uładzimira, syna klučnicy Małušy.
Carkoŭnyja historyki pišuć, što stanovišča čeladzi pastupova źmiakčała chryścijanskaja Carkva. A źjaŭleńnie vialikaj kolkaści raboŭ ź liku suajčyńnikaŭ spryjała tamu, što na ich pašyralisia niekatoryja spadčynnyja i majomasnyja pravy. Starabiełaruskaje prava CHIII stahodździa budzie ŭžo viedać pakarańni za zhvałtavańnie rabyni — adnu hryŭniu srebra «za soram».
Kančatkova ž «rabskuju spadčynu» «Ruskaj praŭdy» na našych ziemlach zmahła pieraadoleć tolki karaleva Bona, jakaja ŭ pieršaj pałovie XVI stahodździa praviała reformu vielikakniaskich ziamielnych uładańniaŭ, u vyniku jakoj ź viosak Vialikaha Kniastva źnikła niavolnictva, jakoje praisnavała navat da taje pary.
Łukša raskazaŭ, jak sustreŭsia ŭ adnoj kamiery z Pačobutam. I pieradhistoryju ich daŭniaha kanfliktu4
Kamientary