Chasidy śviatkujuć Roš cha-Šana va Umani, Ukraina. Fota paparazzza, Shutterstock.com
Zdavałasia b, va ŭmovach praciahłaha ŭnutrypalityčnaha kryzisu, da jakoha ŭžo bolš za miesiac pryciahnuta ŭsia ŭvaha pieravažnaj bolšaści biełarusaŭ, mała što hetuju ŭvahu moža adciahnuć. Ale paru dzion tamu akramia zvykłych užo nam šmattysiačnych zboraŭ na vulicach i płoščach biełaruskich haradoŭ my pabačyli ludskija natoŭpy i na biełaruska-ŭkrainskaj miažy, jakija składajucca ź dziŭnych i niezrazumiełych z punktu hledžańnia siaredniaha biełarusa ludziej u ekzatyčnym ubrańni. Heta jaŭrei-chasidy va ŭmovach karanavirusnaha karancinu, u jaki znoŭ uvachodzić naša paŭdniovaja susiedka, namahajucca prabicca da svajho śviatoha miesca. Chto jany takija i čamu im nie siadzicca doma ŭ taki niespakojny čas? Tłumačyć historyk Alaksandr Paškievič.
Chasidyzm — heta płyń samaj staražytnaj monateistyčnaj relihii śvietu, iudaizmu. U paraŭnańni z samim iudaizmam, jana adnosna maładaja, bo ŭtvaryłasia tolki ŭ XVIII stahodździ.
Radzimaj i histaryčnym centram chasidyzmu stała terytoryja Rečy Paspalitaj, a dakładniej — ukrainskaje Padolle, dzie žyŭ vučony rabin Israel bien Elizier, što ŭvajšoŭ u historyju pad mianuškaj Biešt (skaročana ź iŭryta «Dobry čałaviek, jaki viedaje tajemnaje imia Boha»). Hety čałaviek i staŭ u 1730-ja hady zasnavalnikam novaha vučeńnia.
Chasidyzm va iudaiźmie možna ŭ peŭnaj stupieni paraŭnać z pratestantyzmam u chryścijanstvie. Jak i Marcin Luter sa svaimi paśladoŭnikami, Biešt prapaviedavaŭ, što paznańnie Boha dastupnaje nie tolki carkoŭnym intelektuałam, ale i prostym miranam.
Metaj kožnaha viernika, pavodle jaho, źjaŭlajecca «dviekut» — adzinstva z Boham. I dasiahnuć jaho možna, nie tolki hadami i dziesiacihodździami zanurajučysia ŭ vyvučeńnie śviatych knih, ale i prosta addajučysia radaści słužeńnia Bohu. Inšymi słovami, na pieršaje miesca staviłasia emacyjnaje ŭsprymańnie Boha, a nie relihijnaja vučonaść i viedańnie abradaŭ, jak u tradycyjnym artadaksalnym iudaiźmie.
Tamu siarod chasidaŭ nie raspaŭsiudžany askietyzm, jakraz naadvarot — im ułaścivaja prychilnaść da viasiołych piesień i tancaŭ. Svaju nabožnaść jany prajaŭlajuć šumna i viesieła, całkam addajučysia pačućciam. Nie dziva, tamu što takaja viera pryjšłasia ludziam vielmi daspadoby i pačała chutka pašyracca ź miastečka Miedžybaž (ciapier Chmialnickaja vobłaść Ukrainy), dzie žyŭ Biešt, na inšyja jaŭrejskija harady i miastečki Rečy Paspalitaj. Tym bolš što ŭ Biešta byli dziasiatki vučniaŭ.
Nieŭzabavie chasidskija hramady možna było ŭžo sustreć praktyčna paŭsiul, choć asnoŭnym centram chasidyzmu pa-raniejšamu zastavałasia Ukraina.
Zrešty, niečym całkam adnarodnym chasidyzm nikoli nie byŭ, u im zaŭsiody vialikuju rolu adyhryvali miascovyja duchoŭnyja lidary, jakich zvali cadzikami. Hetyja aŭtarytetnyja ludzi byli abjektam sapraŭdnaha pakłanieńnia z boku svaich adzinaviercaŭ, a ich pohlady akazvali niepasredny ŭpłyŭ na śpiecyfiku chasidyzmu ŭ tym ci inšym rehijonie. Adpaviedna ŭ ramkach hetaha vučeńnia ŭźnikali asobnyja płyni, jakija časta zachoŭvali svaju admietnaść i paśla śmierci cadzika-zasnavalnika, tym bolš što jahonuju spravu niaredka praciahvali syny abo ziaci. Takim čynam uźnikali cełyja dynastyi cadzikaŭ, a źviazanaja ź imi płyń chasidyzmu najčaściej atrymlivała nazvu ad taho miastečka, u jakim mieściłasia rezidencyja («dvor») cadzika.
Byli takija aŭtarytetnyja chasidskija «dvary» i ŭ Biełarusi, choć u cełym tut viała rej inšaja, litvackaja płyń iudaizmu, jakaja była apazicyjnaja chasidam i pa-raniejšamu rabiła staŭku na relihijnuju vučonaść — misnahdym. Asnovu jaje zakłaŭ u tym ža XVIII stahodździ rabin ź Vilni Elijachu bien Šłoma Załman, jaki atrymaŭ viadomaść jak Vilenski haon (hienij). Ale heta nie pieraškodziła sfarmavacca mocnym chasidskim centram i ŭ nas: u Lubavičach na ciapierašniaj rasijskaj Smalenščynie (zusim blizka ad miažy ź Biełaruśsiu), u Karlinie pad Pinskam, Słonimie, Kojdanavie i niekatorych inšych biełaruskich haradach i miastečkach.
Adnym z najviadomiejšych u historyi chasidskich cadzikaŭ byŭ Rebie Nachman (1772—1810) — praŭnuk samoha Biešta. Ź jaho dziejnaściu źviazanyja adrazu niekalki ŭkrainskich miastečak, ale ŭrešcie svajoj rezidencyjaj jon zrabiŭ horad Bracłaŭ (ciapier Vińnickaja vobłaść). Dziela taho i płyń chasidyzmu, źviazanaja ź jahonym imieniem, zaviecca bracłaŭskaj. A pachavany Nachman byŭ u horadzie Umań (ciapierašniaja Čarkaskaja vobłaść), kudy pierabraŭsia niezadoŭha da śmierci.
Rebie Nachman pamior ad suchotaŭ zusim małady, u 38 hadoŭ. Pierajemnika sabie jon nie pakinuŭ, ale duchoŭnaja spadčyna była nieŭzabavie paśla śmierci aŭtarytetnaha cadzika sabranaja, sistematyzavanaja i vydadzienaja adnym ź jahonych vučniaŭ. Heta i dazvoliła bracłaŭskaj halinie chasidyzmu nie źniknuć u nastupnyja dva stahodździ paśla taho, jak jaje stvaralnik syšoŭ u mahiłu. A sama hetaja mahiła na mnohija dziesiacihodździ stała miescam dla pałomnictva adnaviercaŭ. Ličycca, što kožny vyznaŭca bracłaŭskaha chasidyzmu musić choć raz u žyćci jaje naviedać.
U 1920-ja hady, adnak, tradycyja musiła pierapynicca. Pry balšavickaj uładzie zapanavała vajaŭničaje biazbožnictva, ad jakoha paciarpieli ŭsie biez vyklučeńnia relihijnyja kanfiesii. Pra masavyja pałomnictvy na mahiłu cadzika Nachmana pry savieckim tatalitaryźmie davodziłasia tolki maryć. A ŭ vajnu jaŭrei Uschodniaj Jeŭropy prajšli praz ździejśnieny nacystami Chałakost, paśla jakoha mała chto acaleŭ i fizična.
Ale sam kirunak bracłaŭskaha chasidyzmu vyžyŭ i praciahvaŭ hurtavać artadaksalnych jaŭrejaŭ pa-za tradycyjnymi centrami, pieradusim u Izraili, ZŠA i Zachodniaj Jeŭropie. Hetyja ludzi zaŭsiody pamiatali pra mahiłu svajho duchoŭnaha lidara va Umani, choć da času nie mieli mahčymaści jaje naviedvać. Navat atrymaŭšy savieckuju vizu i pryjechaŭšy ŭ SSSR, va Umań patrapić možna było tolki nielehalna, bo jana była zroblena zakrytym dla inšaziemcaŭ horadam.
Situacyja źmianiłasia paśla krachu kamunizmu i źjaŭleńnia niezaležnaj Ukrainy. Abmiežavańni dla inšaziemcaŭ byli źniatyja, a mahiła Nachmana da taho času zachavałasia, choć i apynułasia ŭ dvary pryvatnaha doma. Chasidskaja hramada vykupiła hety ŭčastak, dobraŭparadkavała jaho — i z taho času pačałasia historyja sučasnaha pałomnictva da śviatoj mahiły. U 1990-ja na jaŭrejski Novy Hod (śviata Roš cha-Šana, jakoje śviatkujecca ŭ vieraśni ci ŭ pačatku kastryčnika) Umań štohod naviedvali kala 15 tysiač chasidaŭ, ciapier hetaja kolkaść moža pierasiahać i 30 tysiač. Uličvajučy, što kolkaść pastajannych žycharoŭ horada — kala 80 tysiač, možna ŭjavić, jaki ŭpłyŭ na jaho abličča ŭ hetyja vosieńskija dni robiać inšaziemnyja hości, jakija vyrazna vyłučajucca vyhladam, śvietapohladam i tradycyjami.
Nie zaminaje hetamu i nie vielmi zručnaje dla pałomnictvaŭ raźmiaščeńnie Umani. Bolšaść chasidaŭ prylatajuć samalotami ŭ Kijeŭ ci Adesu, a adtul dabirajucca da Umani aŭtobusami — heta 200—300 kiłamietraŭ. Kab spraścić pałomnikam žyćcio, nieadnarazova ŭźnikali inicyjatyvy ab pieranosie prachu Rebie Nachmana ŭ Izrail, ale bolšaść hramady bracłaŭskich chasidaŭ hetamu rašuča supraćstajała. Pieranos mahiły naŭprost supiarečyć asabistamu zaviaščańniu cadzika, jaki sam abraŭ miescam svajho apošniaha supakajeńnia Umań, žadajučy lažać pobač z tysiačami jaŭrejaŭ, što zahinuli padčas tak zvanaj Umanskaj raźni — kryvavaha epizodu, hajdamackaha paŭstańnia 1768 hoda, jakoje ŭvajšło ŭ historyju pad nazvaj «Kaliiŭščyna».
A kali mahiła zastajecca ŭ Umani, to nieabchodnaja dla adpraŭleńnia chasidskich abradaŭ infrastruktura razbudoŭvajecca na miescy. Volaj losu hety nievialiki centralnaŭkrainski horad staŭ adnym z centraŭ sučasnaha iŭdziejskaha žyćcia va ŭsioj Uschodniaj Jeŭropie.
Jaŭrejski kvartał tam dziejničaje nie tolki padčas aktyvizacyi pałomnictvaŭ: žyćcio ŭ im padtrymlivajecca kruhły hod. Nadpisy tut nie tolki pa-ŭkrainsku, ale i na iŭrycie (a niaredka i tolki na im), isnujuć kašernyja kramy dy restarany, arhanizavany prodaž suvienirnaj pradukcyi. I, viadoma, jak centr jaŭrejskaha žyćcia — sinahoha. Taki svojeasablivy kavałak Izraila siarod ukrainskich stepaŭ.
Praŭda, ambicyjny prajekt pa pabudovie novaj sinahohi, jakaja maje stać najbujniejšaj va Uschodniaj Jeŭropie, užo šmat hadoŭ nie ŭdajecca da kanca realizavać. Budujecca jana ŭžo amal dva dziasiatki hadoŭ, ale kropku pastavić nijak nie mohuć — i z-za finansavych prablem, i z-za biurakratyčnych pieraškodaŭ, i z-za kanfliktaŭ ź miascovymi žycharami. Apošnija tut, na žal, zusim nie redkaść — choć mnohija ŭmancy i majuć mahčymaść mieć niebłahuju siezonnuju krynicu zarobku, zdajučy pałomnikam kvatery i akazvajučy im inšyja pasłuhi, uźnikaje i šmat pabytovych nieparazumieńniaŭ. Pryčyna jakich — i naturalnaja roźnica kultur, i niavyrašanaść majomasnych spraŭ, i pravakacyjnyja pavodziny taho ci inšaha boku.
Chasidy na miažy Biełarusi i Ukrainy. Skrynšot ź videa «Našaj Nivy»
U hetym hodzie istotnyja karektyvy ŭ tradycyjnaje pałomnictva bracłaŭskich chasidaŭ uniesła pandemija karanavirusa. Ukrainskaja dziaržava, zmahajučysia ź joj, akurat ciapier iznoŭ zakryvaje svaje miežy, ale artadaksalnyja vierniki žyvuć u svajoj sistemie kaardynataŭ. Relihijnyja tradycyi dla ich stajać vyšej za zabarony śvieckich uładaŭ. Tamu i šukajuć mahčymaści patrapić u śviatoje dla siabie miesca niahledziačy ni na što. Dziakujučy čamu my i bačym siońnia tysiačy chasidaŭ na svajoj paŭdniovaj miažy. I musim dumać, jakim čynam hetuju prablemu vyrašać.
