Marks i Enhiels u «Rejnskaj haziecie». Adzin redaktar, druhi — jaho namieśnik. Karcina revalucyjnaha dla Niamieččyny 1849 hoda, adsiul adpaviednaja stylistyka. Krynica: wikimedia.commons
Vydatny chłopčyk
Barmiena — rodnaha horada Frydrycha Enhielsa — ciapier na karcie Niamieččyny niama. Jość rajon u horadzie Vupiertali, jaki sam źjaŭlajecca rajonam u administracyjnaj akruzie Dziusieldorf ziamli Paŭnočny Rajn-Viestfalija. Rurski vuhalny basiejn — hetaje viadomaje vyznačeńnie akurat pra tyja miaściny.
Frydrych naradziŭsia 28 listapada 1820 hoda ŭ siamji patomnych biurhieraŭ-haradžan. Frydrych Enhiels-starejšy byŭ mo nie taki ŭpłyvovy čałaviek, jak jahony brat Aŭhust, siabar pruskaj Pałaty panoŭ (Herrenhaus), ale što jon byŭ čałaviek pavažany — sumnieńniaŭ niama. Carkoŭnym starastam i nahladčykam carkoŭnaj škoły aby-kaho nie staviać.
Frydrych-starejšy ažaniŭsia z Elizabet van Har, jakaja pachodziła ź siamji fiłołahaŭ i sama była adukavanaj žančynaj, znaŭcaj paezii. Z mužam jaje zbliziła, peŭna, luboŭ da muzyki, bo fabrykant Enhiels ihraŭ na fahocie i vijałančeli, ładziŭ viečary kamiernaj muzyki. I ŭsio ž hałoŭnym kłopatam frau Elizabet było vychavańnie dziaciej, a ich u jaje i Frydrycha naradziłasia dzieviać: piaciora synoŭ i čatyry dački.
Jaki arystakratyčny damok byŭ u baćkoŭ Enhielsa! Sučasny Vupiertal. Krynica: wikimedia.commons
Pieršynca Frydrycha spačatku addali ŭ pačatkovuju realnuju škołu ŭ rodnym Barmienie, a potym adpravili ŭ himnaziju ŭ susiedni Elbierfield (ciapier taksama častka Vupiertala). Kali Niamieččyna dała śvietu ŭzor kłasičnaj adukacyi, to Elbierfieldskaja himnazija była ŭzornaj u Pruskim karaleŭstvie. Viadoma, što stały Enhiels viedaŭ 12 movaŭ, a čytaŭ dyk i na dvaccaci. Dyk voś, akramia rodnaj niamieckaj, čatyry movy (staražytnahabrejskuju, staražytnahreckuju, łacinskuju i francuzskuju) jon vyvučyŭ u himnazii. Relihiju, historyju, matematyku, fiziku, naturalnuju historyju (minierałohiju, bataniku i zaałohiju) i ŭvodziny ŭ fiłasofiju ŭ himnazii vyvučali taksama. A jašče vučylisia śpiavać pa notach i malavać.
Juny Frydrych byŭ nie nadta pasłuchmianym, na što skardziŭsia jahony baćka. Vučobu časam pakidaŭ ubaku, asabliva kali ŭ ruki traplaŭ čarhovy rycarski raman. Ale ŭsio ž baćka, navat narakajučy na syna, hanaryŭsia: «A naohuł Frydrych — vydatny chłopčyk».
Los pieršynca
Himnazist Enhiels maryŭ pastupić va ŭniviersitet i vyvučać palityčnuju ekanomiju, ale ŭ baćki byli svaje płany. Jamu patrabavaŭsia pamočnik, jakomu možna całkam daviarać, tamu jon zabraŭ 16-hadovaha Frydrycha z himnazii. Spačatku jon pryznačyŭ syna kantorščykam u svajoj handlovaj firmie, a potym adpraviŭ na stažyroŭku ŭ Bremien. Sprava ŭ tym, što Enhiels-starejšy pašyraŭ svoj biznes i staŭ saŭładalnikam fabryki «Pieter Ermien i Ko» u anhlijskim Mančestery. Byli płany adkryć fabryku z tymi ž partniorami i bližej da domu. Tamu ad starejšaha syna patrabavałasia viedańnie nie palityčnaj ekanomii, a kankretnaj ekanomiki. I siaki-taki dośvied.
Kali Frydrychu spoŭniłasia 19, jon, jak i mnohija spadkajemcy zamožnych ludziej taho času, nakiravaŭsia pahladzieć, jak žyvuć ludzi ŭ inšych krainach. Uletku 1840-ha jon pabyvaŭ u Hałandyi i Anhlii. Praz hod naviedaŭ Šviejcaryju i Łambardyju. Hetaja pajezdka spatrebiłasia, peŭna, i tamu, što ramantyčny junak, amatar Zihfryda i Vilhielma Tela, uviesnu vyklikaŭ svajho kryŭdziciela na dvuboj (praciŭnik atrymaŭ lohkuju drapinu).
Navat maładym Frydrych nasiŭ baradu. U 1840-m hałoŭnamu paplečniku Marksa ŭsiaho 19—20 hadoŭ. Krynica: wikimedia.commons
Da 1840 hoda syny bahatych paddanych pruskaj karony mahli adkupicca ad vajskovaj słužby, ale paźniej heta stała niemahčyma — jany musili adbyć prynamsi hod vajskovych zboraŭ. I ŭ vieraśni 1841-ha, adrazu paśla padarožža, Frydrych padajecca ŭ volnapisanyja, to-bok u vajskoŭcy, jakija pajšli na słužbu dobraachvotna i mieli peŭnyja palohki ŭ paraŭnańni sa zvyčajnymi žaŭnierami.
U vojsku Enhiels vyvučaŭ nie tolki mastactva artyleryi. Słužyŭ jon u Bierlinie, a tam — univiersitet. I małady vajskoviec chadziŭ na lekcyi kłasika niamieckaj fiłasofii Frydrycha Vilhielma Šelinha, na sieminary pa historyi relihii, vioŭ dziońnik volnaha słuchača, siabravaŭ z paśladoŭnikami Hiehiela i čytaŭ apošniaha pradstaŭnika kłasičnaj niamieckaj fiłasofii Ludviha Fiejerbacha.
Praz hod, addaŭšy naležnaje faterlandu, Frydrych viarnuŭsia ŭ Barmien, ale doŭha ŭ rodnym horadzie nie zatrymaŭsia: u druhoj pałovie listapada musiŭ vypravicca ŭ Anhliju vyvučać kamiercyjnuju spravu na fabrycy «Ermien i Enhiels» (tak stała nazyvacca firma partnioraŭ u Mančestery).
Svabodnyja. Skietč Frydrycha Enhielsa. Tut jon namalavaŭ niamieckich fiłosafaŭ i hramadskich dziejačaŭ svajho atačeńnia. Prykładna 1842 hod. Krynica: wikimedia.commons
Žančyny i siabry
U Anhlii vysoki małady čałaviek z tvaram amal pa-chłapčukoŭsku junym i ź biezdakornaj anhlijskaj movaj (tak jaho charaktaryzavaŭ adzin ź dziejačaŭ anhlijskaha rabočaha ruchu) paznajomiŭsia z sapraŭdnaj praletarkaj Mery Biorns (1821—1863), jakaja da taho ž była dačkoj pryhniečanaha irłandskaha naroda. Sacyjalnyja abstaviny nie pazbavili jaje pryrodžanaha dobraha pačućcia humaru, i mienavita heta, vidać, pryciahnuła maładoha fabrykanta. Ličać, što dziakujučy Mery jon zacikaviŭsia i žyćciom praletaryjatu.
Jašče raniej, jedučy ŭ Anhliju, Enhiels zrabiŭ koła i zajechaŭ u Kioln, dzie vychodziła «Rejnskaja hazieta» (Rheinische Zeitung). U joj jon źmiaščaŭ svaje artykuły, i jamu chaciełasia paznajomicca z redaktaram Karłam Marksam. I sapraŭdy, dva dziejačy, imiony jakich paśla stali mnohimi ŭsprymacca vyklučna ŭ źviazcy, tady paznajomilisia, ale nie bolš za toje — sustreča prajšła choładna-aficyjna.
Druhaja sustreča z Marksam adbyłasia ŭ žniŭni-vieraśni, kali Enhiels viartaŭsia z Anhlii na radzimu. Sustrelisia ŭ Paryžy, i na hety raz razmovy byli ciopłyja, čamu spryjała i vino taksama. Z tych dzion i pačałosia siabroŭstva Enhielsa i Marksa.
A Mery Biorns? Jana stała aficyjnaj Enhielsavaj žonkaj pierad samaj śmierciu, bo tahačasnaje hramadstva asudžała miezaljans navat bolš, čym volnyja adnosiny. Ženi fon Viestfalen (jana ž frau Marks) z aściarohaj hladzieła na mužavaha siabra: ci nie voźmie raptam i jejny Karł prykład z Freda? I taki nie abyšłosia biez zdareńnia.
Siabry Enhiels i Marks i try Marksavy dački. Krynica: wikimedia.commons
Zahadkavaja historyja zdaryłasia ŭ 1851 hodzie. Słužanka Lenchien, a dakładniej Helena Demut, jakuju baćki frau Marks nakiravali dapamahać svajoj dačce, naradziła chłopčyka. Tatam abviaściŭ siabie Enhiels. Ale chłopčyku dali padazronaje dvajnoje imia: Hienry Frederyk. Z Frederykam jasna: heta Frydrych. A voś Hienry… Heta ci nie adno ź imionaŭ doktara Karła Hienrycha Marksa? Chłopčyka addali ŭ dobry prytułak, jon staŭ prafsajuznym dziejačam i lejbarystam, siabravaŭ ź siamjoju Marksavaj dački Eleanory.
Sam ža Enhiels paśla śmierci Mery Biorns nie zastaŭsia adzinokim mužčynam. Da jaho pierabrałasia žyć Lizi Biorns (1827—1878), siastra Mery. Ź Lizi jon taksama abviančaŭsia tolki pierad samaj jaje śmierciu. Kali pamruć frau Marks (1881) i jaje muž (1883), da adzinokaha Enhielsa pierabiarecca i Lenchien Demut i budzie vieści jaho haspadarku. Pachavali jaje ŭ adnoj mahile z Marksami. Enhiels ža pierad śmierciu pryznaŭsia, što Hienry Frederyk Demut nie jahony syn.
Lizi Biorns, druhaja žonka Enhielsa. Krynica: wikimedia.commons
Nieščaślivy paŭstaniec, vymušany kamiersant
U 1845 hodzie Enhiels, užo aŭtar zaŭvažnych prac pra stanovišča rabočaha kłasa ŭ Anhlii i «Nakidaŭ da krytyki palityčnaj ekanomii», zajaviŭ baćku, što nie choča zajmacca kamiercyjaj. Jaho ŭsio bolš i bolš uciahvaŭ vir hramadskich padziej. Asabliva paśla taho, jak u kantynientalnaj Jeŭropie, u tym liku ŭ Niamieččynie, u 1848-m vybuchnuła revalucyja.
Marks i Enhiels zmahalisia ź niamieckaj reakcyjaj zbrojaj krytyki (pieršy redahavaŭ «Novuju Rejnskuju hazietu» (Neue Rheinische Zeitung), a druhi byŭ jaho namieśnikam). Kali ž nastaŭ čas, zbroju krytyki Enhiels pamianiaŭ na krytyku zbrojaj. Uviesnu 1849-ha jon braŭ čynny ŭdzieł u paŭstańni rabočych i drobnaj buržuazii ŭ horadzie Elbierfield u Rejnskaj pravincyi, a paśla jaho parazy pierabraŭsia ŭ Pfalc i dałučyŭsia da pfalc-badenskich paŭstancaŭ.
Paŭstancy i tut paciarpieli parazu, i ŭ lipieni 1849-ha Enhiels musiŭ padacca ŭ vyhnańnie. Praz Šviejcaryju, Italiju, Hibrałtar jon pryjechaŭ na radzimu siamiejnaha biznesu — u Anhliju. Karotki čas pažyŭ u Łondanie, a paśla musiŭ kapitulavać i, niahledziačy na byłoje abiacańnie baćku nie zajmacca bolš kamiercyjaj, pierajechaŭ u Mančester. Tam jon 13 hod słužyŭ ŭ firmie «Ermien i Enhiels», a ŭ 1864 hodzie staŭ jaje saŭładalnikam. Firma jahonaja była bavoŭnapradzilnaj fabrykaj, jakaja kuplała syravinu, tkała ź jaje nitki i pradavała hatovuju pradukcyju tkackim pradpryjemstvam.
Niahledziačy na niežadańnie Enhielsa zajmacca kamiercyjaj, pradprymalnikam jon byŭ, kali musiŭ hetym zaniacca praź nieabchodnaść, spraŭnym i paśpiachovym. Materyjalna ŭ jaho było ŭsio vielmi dobra. Hrošaj chapała i na ŭtrymańnie doma (z kucharkaj i achmistryniaj), i na vopratku dy abutak, i na kurorty, i na pamočnikaŭ, i na dabračynnaść. 20 hadoŭ adpracavaŭšy na fabrycy, jon pajšoŭ na «zasłužany adpačynak», i paśla da kanca žyćcia «adpačyvaŭ» jašče 25 hadoŭ. Dy i paśla siabie pakinuŭ na rachunku ŭ banku kruhleńkuju sumu.
A častku svaich asabistych dachodaŭ jon addavaŭ Marksu, jaki, budučy hienijalnym myślarom, u pobycie byŭ vielmi niepraktyčny. Jak sapraŭdny ŭnuk habrejskaha rabina, Marks byŭ čałaviekam knižnym. Pavodle svajho intelektualnaha patencyjału jon moh stać advakatam, vykładčykam va ŭniviersitecie, ale jaho vabili tolki knihi, žadańnie vyvučyć miechanizm kapitalistyčnaj haspadarki. Hetamu jon achvotna addavaŭ amal uvieś svoj čas, ale nie mieŭ mahčymaści i ŭmieńnia pradać heta za hrošy. Pry hetym mieŭ siamju, u jakoj za 11 hadoŭ (1844—1855) naradziłasia šaściora dziaciej (praŭda, troje, u tym liku abodva syny, pamierli małymi). Tamu bieskaryślivaja dapamoha z boku zamožnaha siabra-adnadumca była vielmi darečnaj. Lenin pisaŭ, što Marks bieź finansavaj padtrymki z boku Enhielsa «nie tolki nie moh by skončyć «Kapitał», ale i nieminuča zahinuŭ by pad ciskam biednaści».
U Łondanie
Amal praz 20 hod Enhiels pierajechaŭ u Łondan. U jahonym domie na Regent's Park Road pabyvali dziasiatki dziejačaŭ jeŭrapiejskaha sacyjalistyčnaha i rabočaha ruchu, pra što siońnia nahadvaje miemaryjalny znak. U Łondanie i na kurortach byŭ napisany viadomy tvor «Anty-Dziurynh», na asnovie jakoha paśla paŭstała praca «Raźvićcio sacyjalizmu ad utopii da navuki» — Marks nazavie jaje ŭvodzinami ŭ navukovy sacyjalizm.
Z-pad piara Enhielsa ŭ toj čas vyjšli taksama «Pachodžańnie siamji, pryvatnaj ułasnaści i dziaržavy», «Ludvih Fiejerbach i kaniec kłasičnaj niamieckaj fiłasofii», «Zamiežnaja palityka ruskaha caryzmu», «Da krytyki sacyjał-demakratyčnaj prahramy 1891 hoda», «Sacyjalizm u Niamieččynie», «Da historyi pieršapačatkovaha chryścijanstva» dy inšyja pracy. Dla tych, chto vyvučaje teoryju sacyjalizmu, nie mienš kaštoŭnymi źjaŭlajucca i jaho šmatlikija listy.
U 1883 hodzie, paśla śmierci Marksa, Enhiels uziaŭ na siabie abaviazak adredahavać pieršy tom «Kapitału» pa-anhlijsku (vyjšaŭ u 1887-m), rasčytać i padrychtavać da druku nastupnyja tamy hetaj fundamientalnaj siabravaj pracy. Jaho pamočnikami stali niamieckija sacyjał-demakraty Eduard Biernštajn i Karł Kaŭcki. U 1885 hodzie vyjšaŭ druhi tom «Kapitału», a ŭ 1894-m — treci. Čaćviorty tom — «Teoryi dadatkovaj vartaści» — rychtavaŭ da druku ŭžo adzin Kaŭcki.
Enhiels razam ź Biernštajnam prykłaŭ niamała namahańniaŭ, kab u sotyja ŭhodki Vialikaj francuzskaj revalucyi, u 1889 hodzie, u Paryžy byŭ praviedzieny mižnarodny sacyjalistyčny kanhres. Tak faktyčna byŭ zasnavany Sacyjalistyčny (Druhi) Internacyjanał. Adnak samomu Enhielsu ŭdałosia ŭdzielničać tolki ŭ Ciurychskim kanhresie ŭ 1893 hodzie, jaki byŭ užo trecim pa liku. Prysutničać na papiarednich jamu nie dazvolili jak biahučyja nieadkładnyja spravy, jakija nie ličyŭ mahčymym kinuć (pieradusim praca nad dapracoŭkaj «Kapitału»), tak i prablemy sa zdaroŭjem.
Siabroŭskija pasiadziełki ŭ 1893-m, za dva hady da śmierci Enhielsa. Źleva ad paznavalna baradataha Frydrycha siadzić Kłara Cetkin. Krynica: wikimedia.commons
Pa mierkach taho času, kali žyćcio siaredniestatystyčnaha mužčyny doŭžyłasia kala 50 hadoŭ, Enhiels byŭ užo vielmi pažyłym čałaviekam. Jamu było za 70, i siły pakidali jaho. Źjaviłasia puchlina šyjnych załozaŭ. Spadziejučysia na dobraje ŭździejańnie marskoha pavietra, pałovu červienia i amal uvieś lipień 1895 hoda jon pravioŭ u Istbarnie na ŭźbiarežžy praliva Ła-Manš, ale 24 lipienia ŭ supravadžeńni aŭstryjskaha sacyjał-demakrata i lekara Viktara Adlera viarnuŭsia ŭ Łondan. Nieŭzabavie ŭ jaho prapaŭ hołas, a jeści jon moh tolki vadkuju ježu. 3 žniŭnia Enhiels straciŭ prytomnaść, a 5-ha adyšoŭ u viečnaść.
Svaim rasparadčykam jašče 14 listapada 1894 hoda jon nakazaŭ, kab cieła jaho «było kremiravana, a prach… byŭ apuščany ŭ mora pry pieršaj mahčymaści».
Na hetym fotazdymku Enhielsu 71 hod. Krynica: wikimedia.commons
Jon lubiŭ mora. Marskoje pavietra badzioryła jaho. U 67-hadovym uzroście jon dvojčy pierapłyŭ na parachodzie Atłantyčny akijan i pisaŭ: «Ja adčuvaju siabie pamaładziełym prynamsi hadoŭ na piać». Jahony prach apuścili ŭ mora ŭ Istbarnie za piać milaŭ ad bieraha.
