Tut adzin da adnaho źviartalisia na «vy», a žančynam całavali ruku. Nacyjanalnaja hieahrafija: nadbiarezinskaja šlachta
Pra los uschodniebiełaruskaj zaściankovaj šlachty na prykładzie svajoj siamji raspaviadaje Anton Vitkovič.
Chram ŭ Bahuševičach, Biarezinski rajon, na vysokim bierazie Usy. Wikimedia commons.
U lipieni my z baćkam stajali na zamčyščy Śvisłačy. Adtul adkryvajecca taki krajavid na sutoki Śvisłačy i Biareziny — až duch zajmaje.
Nad Biarezinaj — małaja radzima majho baćki.
Kazimirova, Asipovicki rajon — tut jon baviŭ kanikuły. Ciapier niama ni babuli ź dziadulem, ni rodnych — vioska amal vymierła. Zastałosia niekalki piensijanieraŭ dy byłyja šlachieckija mohiłki.
Całavali ruku
Moj pradzied Antoś Vitkoŭski pierajechaŭ u Kazimirova, kali jamu było bolš za 30 hadoŭ. A naradziŭsia jon na chutary Parnia Ihumienskaha pavieta, ciapier taho chutara ŭžo i niama (u Biarezinskim rajonie Minskaj vobłaści).
Kolišni Ihumienski paviet, histaryčnaja Ihumienščyna, šyrokaj pałasoj achoplivaŭ ziemli ciapierašnich Asipovickaha, Biarezinskaha, Červieńskaha, Puchavickaha i navat Uździenskaha rajonaŭ. Ihumien — heta staraja nazva ciapierašniaha horada Červień, jaho pierajmienavali paśla revalucyi ŭ ramkach antyrelihijnaj kampanii, bo nazva «Ihumien» supadała sa słovam «ihumien», nastajacielem manastyra.
Moj pradzied pavodle sacyjalnaha pachodžańnia naležaŭ da zaściankovaj drobnaj šlachty, rassypanaj pa terytoryi ŭsioj byłoj Rečy Paspalitaj. Jahony radavod siahaŭ daloka: ja raskapaŭ pa linii baćki Kazimira da XVII stahodździa, a pa linii maci Franciški Mitkievič-Žoŭtak, mahčyma, naohuł da XVI stahodździa, kali, jak śviedčać niekatoryja dakumienty, jaje prodkam karalom Žyhimontam Aŭhustam byli nadadzieny ziemli ŭ Rečyckim paviecie.
Na praciahu XVIII—XIX stahodździaŭ Vitkoŭskija pierajazdžali ź miesca na miesca, arandavali ziamlu ŭ bahatych panoŭ.
Što ŭjaŭlała ź siabie zaściankovaja šlachta? Jana składała bolšaść ad usioj šlachty na terytoryi byłoha VKŁ i mieła ŭsie pravy dy abaviazki panoŭnaha stanu: udzielničała ŭ kiravańni dziaržavaj i abaraniała radzimu ad vorahaŭ. Ale hety płast byŭ nie vielmi zamožnym. Zaściankoŭcy ŭ časy pryhonu nie mieli svaich sialan, žyli pa vioskach ci chutarach i čaściakom samastojna apracoŭvali svoj ziamielny nadzieł. A kali svajho nadziełu nie było, to brali jaho ŭ arendu. Da takich drobnych šlachcičaŭ-arandataraŭ naležali, darečy, i baćki našaha kłasika Janki Kupały. Radavoje hniazdo paeta znachodziłasia ŭ tym ža Ihumienskim paviecie, tolki ŭ inšaj, zachodniaj, jaho častcy (ciapierašni Uździenski rajon).
Drobnyja šlachcičy ładam svajho žyćcia nie nadta mocna adroźnivalisia ad navakolnych sialan, hetak ža sama pracavali na ziamli.
Ale abaznanaje voka mahło adroźnić biednaha šlachciča ad sielanina i pa vopratcy, i pa manierach. Navat moj baćka ŭzhadvaŭ, što ŭ Kazimirovie darosłyja miž saboj źviartalisia na «vy», u havorcy — uvohule, na Ihumienščynie była vyklučna blizkaja da litaraturnaj movy biełaruskaja havorka — sustrakalisia pałanizmy, a žančynam całavali ruku.
Da taho ž šlachta, navat drobnaja, caniła adukacyju. Pierapis sialanskich haspadarak 1925 hoda, naprykład, śviedčyć, što ŭsie 10 čałaviek ź siamji Vitkoŭskich byli piśmiennymi.
Ź nievialikich, ale pryncypovych adroźnieńniaŭ vynikała niekatoraja napružanaść adnosin pamiž zaściankovaj šlachtaj i sialanstvam. Šlachta admiažoŭvałasia ad «niekulturnych» sialan svaim vyšejšym stanavym statusam, a sialanie hladzieli na šlachtu jak na hanarlivych vyskačak.
U bajach z balšavikami
U časy Rasijskaj impieryi stanovišča zaściankovaj šlachty mocna pahoršała. Jaje pačali masava pieravodzić u bolš nizkija stany. Tych, chto ŭdzielničaŭ u paŭstańniach, čakali represii. Nie najlepšyja časy pryjšli i dla Kaścioła. Pa sutnaści, drobnaja šlachta stała adnoj z najbolš dyskryminavanych hrup nasielnictva.
U 1914 hodzie pačałasia suśvietnaja vajna, i mnohich pradstaŭnikoŭ šlachty zabrali ŭ vojska, u tym liku i majho pradzieda. Z pačatkam revalucyi šmat jakija šlachieckija zaścienki byli razrabavanyja sialanami, a ich haspadary zabityja. Šlachta nie mahła dać mocny adpor, bo chutary byli raskidanyja, a sami šlachcičy-kataliki składali ŭ paviecie mienšaść.
U 1918—1920 hadach da Ihumienščyny dabralisia niemcy, a paśla — palaki. Mnohija kataliki z nadbiarezinskich ziemlaŭ ustupili ŭ polskija vajskovyja farmavańni, jakija ŭdzielničali ŭ bajach z balšavikami.
Aryšty pačalisia ŭ 1930-m
U rańnim BSSR da palakaŭ (byłaja katalickaja šlachta praciahvała sama siabie ličyć palakami, hetak ža da ich stavilisia i inšyja) staŭleńnie było dvaistaje: z adnaho boku, mnohija ŭsprymali ich jak akupantaŭ i pryhniatalnikaŭ, ale ź inšaha — kožnaj nacyi davałasia prava na kulturnaje raźvićcio. Tamu palaki, jak i inšyja nacyjanalnaści, stvarali svaje sielsaviety, drukarni i škoły. Polskaja mova peŭny čas była adnoj ź dziaržaŭnych moŭ u krainie. Praŭda, padčas składańnia śpisu sialanskich haspadarak u 1925 hodzie ŭ vioscy Novaje Kurhańnie, dzie žyli na toj čas Vitkoŭskija, palakami zapisalisia tolki jany, a praz hod, padčas usieahulnaha pierapisu, i jany ŭžo značylisia biełarusami.
U 1930—1931 hadach pradzied i jahonyja try braty byli aryštavanyja. Jak uzhadvajuć, braty padpracoŭvali muzykami na roznych śviatach i niechta napisaŭ na ich danos. U vyniku ich abvinavacili va ŭdziele ŭ kontrrevalucyjnaj kułackaj arhanizacyi i antysavieckaj ahitacyi. Pradzied adsiadzieŭ try miesiacy ŭ mahiloŭskaj turmie, a jahonym bratam pašancavała mienš: dvuch vysłali ŭ Sibir, a treciaha pasadzili na 10 hod.
Akramia maich rodzičaŭ, jak śviedčać dakumienty, pad katok represij trapili dziasiatki ludziej z proźviščam Vitkoŭski, jakija pražyvali na terytoryi byłoha Ihumienskaha pavieta. A kali kazać mienavita pra zaścienak Kazimirova, to viadoma pra aryšt troch bratoŭ Špileŭskich, adzin ź jakich byŭ kałhaśnikam, druhi słužyŭ kavalerystam va ŭkrainskim Biardzičavie, a treci pracavaŭ na minskim zavodzie. Akramia ich, aryštavali čatyroch Suchockich: troje ź ich pracavali na ziamli, a čaćvierty byŭ elektrakranaŭščykom na Urałvahonzavodzie. Sistema pracavała dobra — rodzičy byli raskidanyja pa ŭsioj krainie, ale tym nie mienš ich znachodzili i represavali.
Kali pradzied vyzvaliŭsia, jon pierajechaŭ z Novaha Kurhańnia Kličaŭskaha rajona ŭ Kazimirova, za Biarezinu. Hety nasieleny punkt da revalucyi byŭ zaścienkam z 62 žycharami. Čamu Anton Kazimiravič pierajechaŭ mienavita siudy, dakładna nie viadoma, ale vialikaja častka miascovych žycharoŭ była pavodle pachodžańnia taksama z drobnaj katalickaj šlachty. Ciapier u byłym zaścienku amal nie zastałosia žycharoŭ, a pra byłuju «šlachieckuju» historyju nahadvajuć tolki stary kaścioł i mohiłki, dzie šmat nadmahillaŭ z nadpisami na polskaj movie.
Pryvioz z frontu takarny stanok
Padčas Druhoj suśvietnaj vajny vakoł Biareziny dziejničali mocnyja partyzanskija atrady, a niemcy pravodzili ŭ adkaz karnyja apieracyi. Padčas adnoj ź ich jany spalili pradziedavu chatu, ale nikoha ź siamji nie zabili. Kali ž pryjšła Čyrvonaja armija, pradzied pajšoŭ na front. Dajšoŭ da Elby i bačyŭ amierykancaŭ.
Ź Niamieččyny jon pryvioz takarny stanok, z dapamohaj jakoha zabiaśpiečvaŭ vyrabami z dreva ŭsiu vakolicu. Dzied Antoś mieŭ załatyja ruki, da hetaha času zachavałasia zroblenaja im draŭlanaja kanapa. A voś pracy ŭ kałhasie jon nie lubiŭ, ludzi tam atrymlivali kapiejki.
U paślavajennyja hady Anton Kazimiravič čas ad času jeździŭ za Biarezinu ŭ Novaje Kurhańnie da svaich rodzičaŭ, na roznyja śviaty — «festy», jak jon kazaŭ. Adnak z 1980- ch hadoŭ, kali jon pamior, nichto z našaj siamji toje pasielišča nie bačyŭ. I voś niadaŭna my vyrašyli naviedać viosku, dzie kaliści było adno z našych radavych hniozdaŭ.
Miaściny tut spuściełyja, ludziej nie bačna, i tolki traktary ŭ poli vydajuć, što niejkaje žyćcio ŭsio ž isnuje. Samo Novaje Kurhańnie nahadała čarnobylskuju viosku — haspadary ŭsie pamierli ci vyjechali. Zatoje na mohiłkach my znajšli mahiłu nieviadomaha nam raniej pradziedavaha brata, Juzafa. Tut ža lažaŭ naš prapradzied Kazimir. Mahiły ich dahledžanyja, a heta značyć, što dzieści žyvuć našyja rodzičy, jakich my pakul nie viedajem.
Zaścienak
Hety typ viaskovaha pasielišča źjaviŭsia ŭ Biełarusi dziakujučy karalevie Bonie i jaje vałočnaj reformie ŭ ChVI stahodździ. Tady ŭvodziłasia sistema trochpolnaha sievazvarotu i vialikija nadzieły vornaj ziamli dzialilisia na try častki, abmiežavanyja «ścienkami» (tak nazyvali samu miažu). Časta ad hetych paloŭ zastavalisia abrezki, i pakolki jany apynalisia za miažoj — za ścienkaj, — ich adpaviedna i prazvali. Takija abrezki brali ŭ arendu niebahatyja šlachcičy, što sialilisia tut ža. A ich haspody (zvyčajna na adzin abo niekalki damoŭ) taksama pačali nazyvacca zaścienkami.
Z časam hetyja pasieliščy krychu pamianiali svajo abličča. Niekatoryja tak i zastalisia adasoblenymi haspadarkami i źniešnie nahadvali chutary, a inšyja razraślisia da pamieraŭ viosak, z tym adroźnieńniem, što ŭ zaścienkach žyła šlachta, a nie sialanie.
Zaścienki praisnavali da 1940-ch hadoŭ minułaha stahodździa, kali im abo nadali status viosak, abo pryjadnali da takich.
«Nadbiarezincy»
«…pavitaŭsia, zdymajučy šapku: «Chaj budzie pachvalony Jezus Chrystus!» Jon schiliŭsia da ruki staroha i hučna prycmoknuŭ, całujučy. «Na viaki viakoŭ!» — azvaŭsia stary i pacałavaŭ leśnika ŭ patylicu.
Laśnik, u svaju čarhu, padaŭ ruku dla pacałunku chłopčyku. Raźvitalisia, jak zaŭsiody: małodšyja pacałavali ruki starejšym i razyšlisia».
Zvyčki i pakručastaje žyćcio nadbiarezinskaj šlachty, jakaja žyła na ziemlach uzdoŭž raki Biarezina, prykładna ad Babrujska da Biarezani, u pieršaj pałovie XX stahodździa trapna apisaŭ polskamoŭny piśmieńnik Fłaryjan Čarnyševič (1900—1964) u ramanie «Nadbiarezincy».
Čarnyševič sam byŭ šlachcičam z-pad Babrujska i pisaŭ pra toje, što bačyŭ na ŭłasnyja vočy. U knizie možna pračytać pra baraćbu miascovaj šlachty za polski kaścioł i škołu, pra padziei Pieršaj suśvietnaj vajny, revalucyi i saviecka-polskaj vajny, pra adnosiny pamiž šlachtaj i sialanami, pra štodzionnaje žyćcio nadbiarezincaŭ. Asnoŭnyja padziei knihi adbyvalisia za niekalki dziasiatkaŭ kiłamietraŭ ad tych miaścinaŭ, dzie žyli Vitkoŭskija.
Fłaryjan Čarnyševič paśla ŭdziełu ŭ saviecka-polskaj vajnie pracavaŭ u Polščy palicyjantam, a ŭ 1924 hodzie pierajechaŭ u Arhiencinu, dzie fizična pracavaŭ na bojni i byŭ aktyŭnym členam polskaj dyjaspary. Tut padčas Druhoj suśvietnaj vajny i była im napisana kniha, jakaja atrymała zachoplenyja vodhuki z boku niekatorych viadomych polskich intelektuałaŭ. Nobieleŭski łaŭreat Česłaŭ Miłaš staviŭ «Nadbiarezincaŭ» u adzin šerah z «Panam Tadevušam» Adama Mickieviča i «Patopam» Hienryka Siankieviča, a litaratar rodam ź Minska Michał Kryśpin Paŭlikoŭski nazyvaŭ tvor Čarnyševiča «epasam zaściankovaj šlachty», naŭprost paraŭnoŭvajučy jaho pa sile hučańnia z «Cichim Donam» Michaiła Šołachava.
Ale, vydadzieny ŭ dalokaj Arhiencinie i nie pieravydadzieny ŭ kamunistyčnaj Polščy, tvor hety na šyrokuju aŭdytoryju tak tady i nie vyjšaŭ. Masavamu polskamu čytaču raman staŭ dastupny tolki paśla padzieńnia kamunizmu. A na biełaruskuju movu jon uvohule byŭ pierakładzieny tolki try hady tamu, u 2017 hodzie.
Adnoj z asablivaściaŭ tvorčaści Čarnyševiča — a ŭ jaho, akramia «Nadbiarezincaŭ», jość jašče try ramany — źjaŭlajecca jahonaja śpiecyfičnaja mova. Palščyzna hetaha aŭtara vielmi nasyčanaja biełarusizmami, a niekatoryja repliki i navat cełyja dyjałohi ŭvohule pryvodziacca całkam pa-biełarusku. Mnohija słovy i vyrazy z čarnyševickich ramanaŭ ciapierašnija polskija vydaŭcy i redaktary musiać admysłova tłumačyć, bo sučasnamu polskamu čytaču, jaki nie viedaje ŭschodniesłavianskich moŭ, jany prosta niezrazumiełyja. Zatoje bieź nijakaha tłumačeńnia i pierakładu jany zrazumiełyja biełarusam.
Tamu tym, chto viedaje polskuju movu, hetaha aŭtara najlepš čytać u aryhinale. Tym bolš što z čatyroch ramanaŭ pierakładzienyja pakul što tolki «Nadbiarezincy», a inšyja try — «Vicik Žyvica», «Chłopcy z Navašyšak» i «Losy pasynkaŭ» — pakul dastupnyja tolki pa-polsku. Choć usie jany tak ci inakš zasnavanyja na biełaruskim materyjale, a «Vicik Žyvica» — niepasredny praciah «Nadbiarezincaŭ». U hetym ramanie praciahvajuć dziejničać niekatoryja z raniejšych hierojaŭ, a padziei adbyvajucca na toj ža nadbiarezinskaj ziamli.
Što naviedać na Ihumienščynie?
Najpierš pałac u Śmiłavičach, pabudavany ŭ XVIII—XIX stahodździach, jaki naležaŭ pradstaŭnikam viadomych šlachieckich rodaŭ — Ahinskim i Maniuškam. Siudy nieadnojčy pryjazdžaŭ da svajho dzieda znakamity kampazitar Stanisłaŭ Maniuška.
Niedalok ad Śmiłavič znachodzicca viosačka Małyja Lady. (Moža, vy nie viedali: «la´da» pa-biełarusku — heta miesca, dzie vysiečany les, raskarčavanaje pole.) Tut isnuje pravasłaŭny manastyr, ź jakoha vyjšaŭ ciapierašni kiraŭnik Biełaruskaha ekzarchata Ruskaj pravasłaŭnaj carkvy — mitrapalit Vienijamin. Pieršy draŭlany ŭnijacki chram tut źjaviŭsia ŭ 1732 hodzie pa fundacyi miečnika VKŁ Ihnata Zavišy, tahačasnaha ŭładalnika vioski, i jaho žonki Taresy. Z časam źjaviŭsia i manastyr, jaki ŭ 1839 hodzie byŭ pieradadzieny pravasłaŭnym.
Jašče adna słavutaść — heta Ravaničy. Tut u 1799 hodzie miascovy šlachcič Antonij Słatvinski pačynaje budaŭnictva siadzibnaha kompleksu. Jahony syn Ludvik užo ŭ nastupnym stahodździ pabudavaŭ vialiki pałac u styli kłasicyzmu. Kłapaciŭsia Antonij i pra žyćcio duchoŭnaje — pa jaho zahadzie byŭ uźviedzieny kaścioł Śviatoha Antonija, jaki staŭ siamiejnym sklepam rodu. U mižvajenny čas kamunisty začynili kaścioł, a ŭ 1980-ja hady jaho padpalili, i z toj pary jon u ruinach.
Taksama treba skazać pra Bahuševičy. Ad šlachieckaha rodu Śviatareckich (Śvientažeckich) zachavaŭsia nieahatyčny kaścioł Božaha Cieła. Kaliści jon byŭ familnaj pachavalniaj rodu. Śviatareckija byli aktyŭnymi ŭdzielnikami paŭstańnia 1863 hoda, ich ziemli byli kanfiskavanyja, a kaścioł staŭ pravasłaŭnaj carkvoj, jakuju aśviacili ŭ pamiać miascovaha śviatara ajca Daniiła, jaki byŭ zabity paŭstancami. Ciapier tut iznoŭ dziejničaje kaścioł.
U Dukory ad byłoj vieličy (pałac u vajnu ŭzarvali partyzany) zastałasia hustaja aleja na ŭjeździe, trochpaviarchovaja brama, park i niekatoryja haspadarčyja pabudovy. A z 2015 hoda na miescy siadziby pačała pracu ahrasiadziba «Dukorski majontak». Mienavita tut źjaviŭsia pieršy ŭ Biełarusi pierakuleny dom.
Za 4 kiłamietry ad Marjinaj Horki jość vioska Błoń. Kaliści tut stajaŭ kaścioł, u jakim chryścili maich dalokich prodkaŭ — šlachcičaŭ Vitkoŭskich. Paśla paŭstańnia 1863 hoda miastečka pierajšło da Bonč-Asmałoŭskich. Jany pabudavali (abo pierabudavali) u Błoni adnapaviarchovuju draŭlanuju siadzibu. Siadziba zachavałasia da našych dzion, tamu što naležała viadomamu revalucyjanieru-narodniku Anatolu Bonč-Asmałoŭskamu, i ciapier u budynku raźmiaščajecca muziej.
Akramia siadziby, možna pabačyć vialikuju draŭlanuju Trajeckuju carkvu. U 1935-m jaje začynili, ale miascovy śviatar Alaksandr Šyłaj praciahnuŭ svaju słužbu. Praz dva hady jaho rasstralali, a ŭžo ŭ naš čas jon byŭ abvieščany śviatym pakutnikam.
U Červieni zachavałasia «miestačkovaja» zabudova centralnaj płoščy i budynak darevalucyjnaj himnazii. I ciapier u joj pracuje škoła.
Padčas Druhoj suśvietnaj Červień staŭ miescam vialikich złačynstvaŭ abodvuch tatalitarnych režymaŭ. U kancy červienia 1941 hoda va ŭročyščy Cahielnia pad Červieniem NKVD, kab nie vyvozić na ŭschod, rasstralała niekalki tysiač palityčnych źniavolenych. A kali Červień zachapili niemcy, usich habrejaŭ sahnali ŭ hieta i ŭ 1942 hodzie rasstralali na ŭskrainie horada.
Prosta ašałamlalna, nakolki estetyka vialikich uradžencaŭ Śmiłavič upłyvaje na tvorčaść navučencaŭ miascovaj mastackaj škoły. Zasłuha vydatnych miascovych piedahohaŭ.
Čym siońnia zajmajucca niekali viadomyja hieroi ŽŽ? Spojler: mnohija tak i nie zakinuli błohierstva1
Kamientary