Kärcher vyrablaje sučasnuju bytavuju i prafiesijnuju techniku dla doma i sada. Pryłady hetaj kampanii ŭvasablajuć niamieckuju jakaść i daskanałaść. Minimyjki, pyłasosy, sadovaja technika, škłoačyščalniki, akonnyja pyłasosy, prasavalnyja sistemy i šmat inšych karysnych pryład Kärcher značna sprościać vam žyćcio. Vy nabyvajecie reč adnojčy i doŭhija hady atrymlivajecie zadavalnieńnie ad karystańnia. Budźcie ŭpeŭnienyja: z technikaj Kärcher u vas źjavicca čas na toje, kab padarožničać i adkryvać Biełaruś. Vandrujma razam!
Lasy namnoha starejšyja i tryvalejšyja za ludski rod.
Lasy pieražyli šeść (a niekatoryja navukoŭcy kažuć — trynaccać ci dzieviatnaccać) pachaładańniaŭ, padčas jakich ziamla ŭkryvałasia ledavikom u niekalki kiłamietraŭ vyšynioj.
Na dośvitku historyi (a pad «historyjaj» my zvyčajna majem na ŭvazie historyju dziaržaŭnych utvareńniaŭ) vialikaja pušča ciahnułasia ad Paryža da ŭralskich chrybtoŭ. Kulturnyja hreki i rymlanie apisvali Jeŭropu na poŭnač ad siabie jak dziki niekranuty les.
Ci zastalisia ŭ Biełarusi siońnia niekranutyja puščy? Z dvuch dziasiatkaŭ zapaviednych lasoŭ, zakaźnikaŭ, nierušaŭ Biełarusi, jakija majuć u naźvie słova «pušča», my vybrali try.
Nalibockaja: samaja vialikaja
Nalibockaja pušča, niby pečvark, składajecca ź mienšych. U jaje skład traplali Dzieraŭnianskaja i Chatavickaja puščy, a taksama mnostva ŭročyščaŭ. Ahulnaja nazva i ŭsprymańnie jaje jak adzinaj prastory zamacavałasia dziakujučy kniaziam Radziviłam, jakija jašče ŭ 16 stahodździ vykupili Naliboki, a paśla skuplali vakolnyja lasy, pakul nie zavałodali bolšaj častkaj puščy.
Naliboki, mahčyma, stali «stalicaj» puščy, bo ŭ miastečku była rezidencyja łoŭčaha — taho, chto ad imia kniazia Radziviła kamandavaŭ cełym vojskam padłoŭčych, stralcoŭ, stražnikaŭ, asočnikaŭ, babroŭnikaŭ, bazantarnikaŭ (tak nazyvalisia słužboŭcy, jakija nahladali za dzikimi fazanami), bortnikaŭ…
Ale ci jość u našaj krainie 500- i 800-hadovyja drevy — vialikaje pytańnie, kaža zahadčyk łabaratoryi Instytuta bataniki Akademii navuk Maksim Jarmochin. Pryčym jość taki paradoks: čym u horšych umovach dreva raście, tym bolej šancaŭ jano maje doŭha pražyć.
A efiektnyja duby ŭ niekalki abchvataŭ, jakija my časta bačym u poli, majuć «usiaho» hadoŭ pad trysta. Naprykład, dub Jakub u Niaśvižskim rajonie z dyjamietram stvała ŭ try mietry. Jaho prosta raśpiraje ad sałodkaha žyćcia: raście ŭ poli, pad soncam, na dobraj hlebie, a niepadalok jašče i fierma, ad jakoj dreva padsiłkoŭvajecca.
Bur Preślera
Praŭda, zdarajecca, što ŭsiaredzinie dabrezny z vyhladu dub moža być zhniły i pusty. Davodzicca kiernavać niekalki razoŭ, sprabujučy adšukać zdarovaje miesca z poŭnym kołam pražytych drevam hod.
Litaralna nasuprać Baravikoŭščyny, za Isłačču, znachodzicca ŭročyšča z kolišniaj siadzibaj hrafaŭ Tyškievičaŭ. Ale trapić tudy mašynaj, kali nie farsiravać raku, možna tolki ŭ abjezd cieraź Ivianiec dy Sivicu.
Biełaviežskaja: samaja słavutaja
U hetych zapavietnych lasach Jahajła razam sa svaim dvarom pierasiedzieŭ epidemiju čumy, što lutavała ŭ Polščy, tut narychtoŭvali dzičynu dla vialikaha pachodu na Hrunvald.
Ciaham usioj svajoj historyi Pušča była statusnaj — kniaskaj, a paśla karaleŭskaj, carskaj dy partyjnaj ułasnaściu, kudy pryjazdžali paciešycca najmahutniejšyja ŭładary.
U saviecki čas Biełaviežskaja Pušča śpiarša była zapaviednikam, a paśla — «zapaviedna-palaŭničaj haspadarkaj». Ale palavać tut možna było tolki najvyšejšym kiraŭnikam. Raskazvajuć, što Leanid Brežnieŭ lubiŭ palavać na kačak — i dziela hetaha ŭ Puščy vykapali voziera Lackaje. Ale kački na im vieścisia ŭsio adno nie chacieli. Tady na Lackim stvaryli śpiecyjalnuju fiermu, kab kačak hadavać i vypuskać, kali pryjazdžajuć palaŭničyja…
Dla taho, kab pušča žyła, nieabchodnaja vada. Kali mialejuć reki, sychodziać na hłybiniu hruntavyja vody, les reahuje nie adrazu, ale źmieny fatalnyja.
Zapuščanyja bolš jak 100 hadoŭ tamu pracesy abiazvodžvańnia Puščy praciahnulisia ŭ saviecki čas ź jaho tatalnaj mielijaracyjaj. Niejki čas mielijaracyja kampiensavałasia: zimy zastavalisia śniežnymi, reki paŭnavodnymi. Ale pamału klimat źmianiaŭsia. I ciapier heta zaŭvažna asabliva ŭ Puščy, kaža Viktar Fiančuk, bo Bieraściejščyna samy ciopłazabiaśpiečany rehijon, tut samyja karotkija i ciopłyja zimy.
«Doŭhi čas miortvy les razhladaŭsia ŭ Puščy jak chvory, niepažadany. Vialikija płoščy suchich jelnikaŭ byli vysiečany. Taksama šmat dzie paŭstali pasadki», — kaža Viktar.
Klimatyčnyja źmieny hłabalnyja, jany iduć na ŭsioj płaniecie, i paviarnuć ich niemahčyma. Ale dla ŭratavańnia kankretnaj puščy možna viarnuć režym žyćcia rek, jakija praź jaje ciakuć, da naturalnaha, zapavoliŭšy stok vady. Na movie navuki heta nazyvajecca «adnavić hidrałahičny režym».
Jak reahuje pryroda? Ci jość užo pieršyja źmieny da lepšaha? «Naša sistema manitorynhu abapirajecca na raślinnaść. Da pačatku prac składajucca hieabataničnyja karty. Bataniki viedajuć, dla jakich raślin charakternyja suchija ŭmovy, dla jakich vilhotnyja. I pa źmienach raślinnaści možna mierkavać, ci nasyčajecca hleba vadoj. Praŭda, 2018—2020 byli vielmi suchija hady, tamu takich chutkich źmien, na jakija my raźličvali, nie adbyłosia… Ale dla Puščy heta moža i dobra, što pracesy iduć pavoli — kab nie było jak z toj mielijaracyjaj, jakaja razhortvałasia ŭ saviecki čas chutka i maštabna».
Ale z zabałočvańniem źmianšajecca pasaviska dla lasnych travajednych — zubroŭ, aleniaŭ, kazul. Fiančuk kaža, što heta nie strašna — płošča Puščy kala 150 tysiač hiektaraŭ, a pracy pa viartańni vady iduć usiaho na 3 tysiačach.
Kali zirnuć na ŭzrostavuju strukturu lesu ŭ Puščy, bačna, što jość vielmi staryja drevy, jość maładyja, a ŭ siarednich — pravał, bo ŭ časy SSSR, kali tut była palaŭničaja haspadarka kampartyi, jašče bolšaja ščylnaść kapytnych była ŭ Puščy».
Tym časam nie zakansiervavany (nie izalavany vadoj ad kisłarodu) torf — adna z najbolšych krynic parnikovych hazaŭ u atmaśfiery. Torf — paŭraskładzienyja pareštki kolišnich raślin — moža tysiačahodździami zachoŭvacca ŭ bałotach, ale jak tolki pavietra atrymlivaje da jaho dostup, zapuskajecca reakcyja raskładańnia, padčas jakoj u pavietra vykidajecca vuhlakisły haz.
Samyja staryja drevy Biełarusi
Rastuć jany ŭ Biełaviežskaj Puščy i ŭ nacyjanalnym parku «Prypiacki» (u pojmie Prypiaci — kala 400 hod viekam).
Dendrachranałohija
Pa hadavych kolcach možna vyznačyć nie tolki viek dreva, ale i hod, kali jano zahinuła. Dla hetaha treba mieć dendrachranałahičnuju škału — asobnuju dla kožnaj parody i kožnaj miascovaści.
Samaja staraja znachodka, jakuju ŭdałosia dakładna datavać, — dubovyja doški sa Spasa-Preabraženskaj carkvy z Połacku. Kałony, jakija padtrymlivajuć stol, ad nizu vaśmikutnyja, a vyšej pierachodziać u čatyrochkutnyja. Na hetym pierachodzie znajšli dubovyja doški, zakładzienyja padčas budaŭnictva. Pa škałach vyznačyli, što drevy śpiłavali miž 1124 i 1137 hodam.
Hałubickaja: samaja tajamničaja
Moža, heta i lepiej: chadaku jaśniej bačacca krajavidy.
Uhadvajecca navat štości pamiatnaje z Drazdovičavaj hrafiki.
Bližej da darohi — staraja jabłynia.
Sprava zbałaciełaja rečačka, mastok na jakoj malavaŭ Drazdovič.
Zaraśniki laščeŭnika — jašče adnaho markiera kolišniaha čałaviečaha žytła. U laščeŭniku, niby zatanułyja karabli, lažać čornyja stvały vializnych lip.
Ich nie rezali — skruciła, vidać, niepahadź, kali skončyŭsia ich draŭniany viek. Pa tym, jak lipy stajali, možna zrazumieć raźmiaščeńnie budynkaŭ u starych Puńkach — ci nie jany heta kučaraviacca sprava na malunku?
Pobač z Puńkami — vialikaja vysiečka. Darohaj da ich trapilisia jašče niekalki. Ci sapraŭdy lesu ciapier siakuć bolej, čym raniej?
Sanitarnyja vysiečki
Karajed
Jašče adzin faktar zaŭvažnaści karajeda — vialiki pracent sasnovych lasoŭ. Ich u Biełarusi 50% ad ahulnaha abjomu.
Inšaja sprava, što ciapier daśpieŭ les, jaki aktyŭna vysadžvali ŭ paślavajennyja hady. I druhi momant: u 2015 hodzie byŭ pryniaty novy Lasny kodeks, jaki istotna źmienšyŭ pamiery zialonych zon vakoł haradoŭ. Zialonaja zona vakoł Minska, naprykład, raniej siahała da Łahojska, a ciapier — tolki da Baraŭlanaŭ.
Byłyja zialonyja zony aktyŭna pačali siačy. Ludzi iduć u les, na znajomyja miaściny — i bačać pni.
Imiem Jazepa Drazdoviča nazvanaja hałoŭnaja vulica najbližejšaj da ŭročyšča Puńki vioski Małyja Davydki.
Jana pierachodzić u palavuju darohu i vyvodzić da mohiłak, na jakich spačyŭ mastak. Jaho mahiła — źleva ad uvachodu, pad vialikimi sosnami. Bareljef hladzić na pušču.
Cieraz Hałubickuju pušču možna prajechać naskroź siaredniaj jakaści hraviejkaj.
Redka dzie pabačyš takoje: prosta pobač traplajucca to zabałočanyja nietry z vyvaratniami-niačyścikami, to śvietłyja chvajovyja lasy ŭ srebnym imšaniku.
Apošniaja vioska pierad vyjezdam z puščanskaha masivu — Hornava 1. Heta akazalisia dźvie dačnyja chaciny z pasiekaj na akuratna abkošanaj palanie. Vidavočna, što ludzi tut byvajuć tolki pa vychodnych.
Adrazu za pachiłymi budynkami bujaie dzikaja pryroda. Da zahadkavaha voziera Miežužoł, što zusim blizka adsiul, nijak nie dojdzieš pa bałotnych kupinach i babrovych kanałach-płacinach.
Zdavałasia b, čałaviek straciŭ uładu nad hetymi abšarami. Paźnikali zaścienki, puščanskija budy, lasnyja raściaroby-paletki. Adnak za sto hod čałaviectva navučyłasia ŭździejničać hłabalna. Źmianiajecca klimat, cełyja hiektary lesu vyrazajucca i zasadžvajucca. Dyj niepadstupnaść voziera Miežužoł i bałotaŭ, jakija jaho atačajuć i pojać svajoj vadoju pušču, umoŭnaja. Da ich usio bližej padbirajecca torfaraspracoŭka. Z punktu hledžańnia ŭpłyvu na pieršabytny les heta toje samaje, što vysiečka. Paśla jaje pušča stanie nie toj, jakoj była, pierastanie być saboju.
Jakija lasy bačyli našy prodki
Ciapier dubu — usiaho kala 3,5%. Dub byŭ istotnym pradmietam ekspartu ŭ Zachodniuju Jeŭropu, dzie dubrovy vyvieli z raźvićciom marapłaŭstva. Asabliva canilisia kryvyja duby — jany išli na španhoŭty dla puzatych hanziejskich karabloŭ.
Dubrovy doŭha adnaŭlajucca. Treba 300 hod, kab na miescy vysiečanaj dubrovy naturalnym čynam vyrasła novaja. Spačatku raście biareźnik, asina, paśla prychodzić jełka, paśla jełka padaje i pierahnivaje, raspadajecca, rychtujučy hlebu dla duba.
Kali chočacie zachavać staroje dreva
Jaho treba pakazać śpiecyjalistu, kab acaniŭ žyćciovy i avaryjny stan. Bo dub trochmietrovaj taŭščyni moža vydatna zielanieć — soki iduć pad karoj — i adnačasova chavać u sabie zhniłaje dupło dy zvalicca ad pieršaj vichury pad ułasnaj masaj.
Samyja staryja lasnyja masivy ŭ Biełarusi
Puščy — naša pieršaje padarožža-suzirańnie z Kärcher, dzie my vyvučajem pryrodnyja bahaćci Biełarusi. Napieradzie jašče bieźlič niachodžanych trop, nieprakładzienych šlachoŭ. Dyk vandrujma razam!
Čytajcie taksama: Ružany — pałac-fieniks ź biełaruskim charaktaram. Uparta ŭzdymaŭsia paśla žachlivych razbureńniaŭ
U materyjale vykarystany ilustracyi Depositphotos.com
Kamientary