Ilustracyja: Volha Biełazarovič / MOST
— Jašče da vajny, u studzieni 2022 hoda, mnohija apantana hulali ŭ hulniu Wordle, u jakoj z šaści sprob treba było adhadać słova ź piaci litar. Adzin dzień — adno słova. Vy prydumali viersiju hetaj hulni na biełaruskaj movie «Ŭordli». A potym pačałasia vajna va Ukrainie. Vam pryjšłosia z-za hetaha niejak źmianiać słovy ŭ hulni?
— Ja zaŭsiody prahladaŭ, jakija słovy buduć zahadanyja ŭ najbližejšy čas: chaciełasia, kab jany byli raznastajnyja, kab čaściej traplałasia admietnaja biełaruskaja leksika. Niekalki słoŭ abraŭ tematyčnych, adpaviednych dacie hulni. Apošni raz ja pravieryŭ słovy 22 lutaha. Naprykład, na 23 pastaviŭ «mirny» — na žal, heta byŭ apošni mirny dzień. Paśla pačatku vajny ŭ mianie źnikła techničnaja mahčymaść kantralavać zahadki. Da pačatku krasavika jašče hulaŭsia zapas pravieranych słoŭ, a ciapier vypadajuć sapraŭdy vypadkovyja.
— Jakija biełaruskija słovy ludzi ciažej za ŭsio adhadvali?
— Va «Ŭordli» nijakaj ahulnaj statystyki nie viadziecca: historyja hulniaŭ kožnaha ŭdzielnika zachoŭvajecca tolki ŭ jaho na kampjutary i telefonie. Možna tolki mierkavać pa vodhukach. Mnie zdajecca, što ciažej adhadvajucca słovy z redkimi litarami (naprykład, «racyja» ci «špijon»), a taksama dziejasłovy i prymietniki — napeŭna, hulcy ŭsio ž bolš čakajuć nazoŭnikaŭ.
Składanaść jašče ŭ tym, što ŭsie dziejasłovy zahadanyja ŭ formie infinityva, a ŭsie prymietniki — u adzinočnym liku mužčynskaha rodu, i tamu zakančvajucca adnolkavymi litarami: navat kali vy adkryli zialonaje «*odny», vam jašče treba budzie razabracca — heta «modny», «vodny», «rodny» ci «hodny»?
— Jakija źmieny ŭ movie vy zaŭvažyli padčas vajny?
— Ciapier idzie aktyŭnaja infarmacyjnaja vajna, prapahanda i kontrprapahanda; najbolš udałyja i rastyražavanyja abaroty zamacoŭvajucca ŭ movie ŭ vyhladzie miemaŭ. Naohuł, kanflikt doŭžycca ŭžo vosiem hadoŭ, i bolšaść abstraktnych tezisaŭ ab tym, što voś našy dobryja, a vašy drennyja, užo byli abyhranyja raniej. Abaroty, jakija źjaŭlajucca ciapier, — heta ŭ pieršuju čarhu reakcyja na padziei, što adbyvajucca.
— Naprykład?
— Samy jarki ŭzor — pra ruski vajskovy karabiel. Hetaj frazie byŭ nakanavany pośpiech. U joj i łakaničnaja forma, i naša lubimaja źnižanaja leksika, i padśviadomy sensavy pierachod ad ruskaha vajskovaha karabla da rasijskich uzbrojenych siłaŭ u cełym. Važnaja i historyja hetaj frazy: jana stała papularnaj jašče tady, kali z navin zdavałasia, što pamiežniki z vostrava Źmiainy zahinuli ŭ bai. I tut taki litaralna mastacki siužet: dziorzkija apošnija słovy hieroja pierad śmierciu. Paźniej my daviedalisia, što aŭtar frazy žyvy, a jašče praź niejki čas ruski vajskovy karabiel dajšoŭ da miesca pryznačeńnia, i simvalizm staŭ jašče bolš mahutnym. Štości ŭ duchu Davida i Halijafa.
Ilustracyja: Volha Biełazarovič / MOST
— A jak być ź litarami Z i V?
— Naohuł, heta vielmi niazručnyja simvały, jany drenna ŭpisvajucca ŭ kanteksty. Nu dobra, Z na aŭtamabili niby pieratvaraje mašynu ŭ mietafaru tanka — raniej tuju ž rolu vykonvali nalepki «Na Bierlin» i «T-34». Ale na jakich-niebudź teatralnych afišach abo dziaržaŭnych sajtach litara Z vyhladaje čužoj, jana hruba ŭrezanaja ŭ kantekst i nijak nie ŭzajemadziejničaje z astatnimi znakami.
Ale voś u drukavany tekst łacinskija litary ŭpisvajucca vielmi dobra, tamu my bačym tak šmat «RoskomnadZorov» i «KuZbassov». Uvohule, heta viadomaja zabava ź vialikaj historyjaj — skažać napisańni, nadavać im ekzatyčnaść. Možna ŭspomnić śpiavačku MakSim; Hluk'oZa była ź vialikaj litaraj Z jašče hadoŭ 20 tamu; siarod zachodnich muzyčnych hurtoŭ papularny «chevi-mietał umlaut»: Mötley Crüe, Motörhead — pary kropak nad hałosnymi nie ŭpłyvajuć na vymaŭleńnie i stajać tolki «dla krutaści». A jak pisali ŭ internecie ŭ byłyja časy, ad «padonkaffskich» tekstaŭ z paśladoŭnymi pamyłkami ŭ kožnaj arfahramie da płocikaŭ — heta ž taksama raznavidnaści hulni z napisanym tekstam.
— Vy sustrakali hetyja znaki ŭ Biełarusi?
— Ja, ščyra kažučy, nie byŭ u hetym hodzie ŭ Biełarusi, ale, miarkujučy pa ŭsim, hetych znakaŭ vielmi mała. Naprykład, niadaŭna prachodziŭ prarasijski marš pa praśpiekcie Niezaležnaści. Ja na videa zaŭvažyŭ aficyjny ściah Biełarusi, ściahi Rasii, Savieckaha Sajuza, NODa, ale ničoha z Z-simvolikaj, navat hetaha biełaha ściaha Z#SvoichNieBrosajem nie było. Bačyŭ dźvie-try fatahrafii aŭtamabilaŭ z nalepkaj Z, ale jany ŭsie na rasijskich numarach.
Dumaju, pryčyna ŭ tym, što prarasijskija pohlady majuć prykładna tyja ž ludzi, jakija padtrymlivajuć Alaksandra Łukašenku. Jany nie vielmi inicyjatyŭnyja, bolš schilnyja da ŭdziełu ŭ arhanizavanych mierapryjemstvach, čym da indyvidualnych aktaŭ simvaličnaha vykazvańnia pazicyi. Tyja ź ich, chto hatovy zajavić pra svaje pohlady, chutčej źviernucca da bolš blizkaj im biełaruskaj simvoliki, jakaja taksama vykazvaje prychilnaść Łukašenku — adnu z klučavych idej ich ideałohii.
— Źjaviłasia štości svajo ŭ movie (u ruskaj abo biełaruskaj) antyvajennaje abo pravajennaje? Abo niejkaja svaja «śpiecapieracyja» zamiest słova «vajna»?
— U Biełarusi ja ŭnikalnych nieałahizmaŭ nie sustreŭ. Tezisy pravajennaha boku całkam vyraŭnienyja z rasijskaj ahitacyjaj i kociacca pa rejkach, jakija byli pabudavanyja jašče ŭ 2020-m, tut nie davodzicca čakać niejkaha kreatyvu. Miarkujučy pa zajavach Alaksandra Łukašenki ŭ 2020 hodzie, jon zaprasiŭ na dapamohu supracoŭnikaŭ rasijskaj prapahandy, i jany ŭziali kanstrujavańnie dziaržaŭnych naratyvaŭ u svaje ruki. Va ŭsialakim vypadku, tady rezka źnikli paŭtony ŭ charaktarystykach Ukrainy i źjaviŭsia ŭpor na mianušku «Baćka», naohuł niepapularnuju ŭ Biełarusi, ale jakaja aktyŭna prasoŭvajecca ŭ Rasii.
Druhi bok taksama abapirajecca na miemy z ahulnaha ŭkrainska-biełaruska-rasijskaha antyvajennaha infapola. Jość, viadoma, unikalnyja temy dla razvažańniaŭ: ažyćcioŭleny jakasny pierachod ź nievierahodnych biełarusaŭ u hramadzian krainy-suahresara, unutranaje supraćstajańnie Biełarusi i Biełoruśsii, adnak ustojlivych vyrazaŭ, jakija ŭźnikli na hetaj hlebie, ja nie sustrakaŭ.
— Jak vam, darečy, miem z Łukašenkam?
— Historyja ab napadzie na Biełaruś z čatyroch pazicyj staić asabniakom. Naohuł, heta doŭhaja i nie vielmi zručnaja dla rehularnaj repradukcyi fraza, jakaja asabliva i nie vyłučajecca siarod vystupleńniaŭ Alaksandra Łukašenki. Ja nie daśledavaŭ, ale całkam dapuskaju, što la vytokaŭ jaje papularnaści stajali nie biełarusy: my ž kožny tydzień sutykajemsia z takimi pasažami, a voś na mižnarodnaj arenie heta dasiul moža ŭrazić.
Dumaju, dla Biełarusi bolš aktualnyja nie źmieny ŭ movie, a źmiena samoj movy.
Vajna, jakaja idzie, vielmi «linhvistyčnaja»: z adnaho boku, jaje apraŭdvajuć u tym liku abaronaj ruskamoŭnaha nasielnictva, z druhoha — ludzi abjadnoŭvajucca vakoł ukrainskaj movy i ŭkrainskaj kultury dla zachavańnia svajoj nacyi. Viadoma, nielha kazać, što heta litaralna vajna ruskamoŭnych suprać ukrainamoŭnych, va Ukrainie sapraŭdy šmat ludziej havorać pa-rusku, ličačy siabie ŭkraincami. Ale mova moža być srodkam samavyznačeńnia, i ja baču, što ŭ Biełarusi paśla 24 lutaha davoli šmat ludziej, jakija raniej havaryli pa-rusku, stali padumvać ab pastajannaj praktycy biełaruskaj movy abo navat poŭnaha pierachodu na biełaruskuju.
Ilustracyja: Volha Biełazarovič / MOST
— Chaču spytać pra źmieny movy paśla žniŭnia 2020 hoda. Ci źjavilisia ŭ praŭładnych miedyja i čynoŭnikaŭ niejkija svaje charakternyja inšaskazańni? Jak słova «chłopok» zamiest słova «vzryv» u Rasii.
— Taki «navajaz» možna vykarystoŭvać u dva baki: i źmiakčać realnaść, i rabić bolš žorstkaj. Kali rasijskija dziaržaŭnyja ŚMI raspaviadajuć pra ŭnutranyja padziei, jany realnaść źmiakčajuć. Žyć u krainie, dzie vybuchi, pavodki, pažary — strašna; u krainie, dzie zdarajucca drobnyja biazładzicy nakštałt «chłopkov», padtapleńniaŭ i zadymleńniaŭ — nu, ciarpima. Rost cen — sapraŭdy drenna, karekciroŭka cen — va ŭsiakim vypadku niezrazumieła. Tak i vajna: biezumoŭna, amal kožny skaža, što vajna sama pa sabie — heta drenna, tamu televizar supakojvaje: Uładzimir Pucin nie pačynaŭ vajny, naadvarot — jon pačaŭ śpiecyjalnuju apieracyju, kab vajnu (vaśmihadovuju) skončyć.
Kali ž havorka pra vorahaŭ, vonkavych i ŭnutranych, to vykarystoŭvajucca bolš žorstkija słovy, ź niehatyŭnymi kanatacyjami. Z kim vajuje rasijskaja armija pa viersii rasijskich ŚMI? Z «nacyjanalistyčnymi bataljonami» i «bajevikami USU». Nie z «ukrainskimi sałdatami», dakładna nie z «vajarami» i ŭžo tym bolš nie z «abaroncami Ukrainy». Ukrainskija ŚMI, u svaju čarhu, taksama nie nazyvajuć rasijskich sałdat «vyzvalicielami Danbasa».
Biełaruskaja dziaržaŭnaja rytoryka z 2020 hoda ŭpiraje na razhrom svaich vorahaŭ, vykarystoŭvajučy niehatyŭna afarbavanuju leksiku. Prastory praŭładnych telehram-kanałaŭ apanavali terarysty, ekstremisty i dyviersanty. Takoje voś adroźnieńnie ad rasijskaha padychodu: tam niepažadanyja ŚMI — zamiežnyja ahienty, hetakija hańbavalniki Rasii za zachodnija hrošy. U Biełarusi apazicyjnyja ŚMI — ekstremisckija farmavańni, to-bok jak byccam krynicy litaralnaj niebiaśpieki žyćciu i zdaroŭju. Ja nie ŭpeŭnieny, što niekatoramu prychilniku Łukašenki z hłybinki kamfortna žyviecca ŭ krainie, jakaja kišyć terarystami.
Najbolš jarka ŭ 2020 hoda vyjavilisia inšaskazańni ŭ simvaličnaj śfiery. Heta byŭ praces balučy dla hramadstva, ale cikavy ź siemijatyčnaha punktu hledžańnia. Kali stała zrazumieła, što bieła-čyrvona-bieły ściah — amal dakładna aryšt, ludzi stali šukać inšyja sposaby vykazać svaju pazicyju. Ściah Kanady — aryšt. Hierb Rečycy z «Pahoniaj» — aryšt. Niedzie bačyŭ navinu, što čałavieku nie dazvolili paviesić ściah Kaba-Vierde — heta zabaŭna, tamu što ściah hetaj dziaržavy padobny da ściaha Jeŭrasajuza ź bieła-čyrvona-biełaj pałasoj, lepš i nie padabrać. Bieła-čyrvona-biełyja ziefirki? Hirlandy ŭ aknie? Bieły arkuš papiery ŭ aknie? Čyrvona-biełaja vopratka? Usio adnaznačna interpretujecca jak znak, tamu aryšt-aryšt-aryšt.
Lidary apazicyi šukali toj idealny znak, jaki b vykazvaŭ pratesny nastroj i pry hetym zastavaŭsia biaśpiečnym dla vykarystańnia. Šerah inicyjatyŭ nie karystaŭsia papularnaściu — nasić biełaje pa čaćviarhach, hulać u parku pa niadzielach, vyviešvać paścielnuju bializnu na bałkonach. Dumaju, sprava ŭ tym, što hetyja znaki zanadta blakłyja, źlivajucca z kantekstam. Kali pravodzić paralel ź vierbalnymi znakami — heta jak vyjści na vulicu i prašaptać «Žyvie Biełaruś!». Ty byccam vykazaŭsia, a byccam słovy patanuli ŭ šumie horada, nichto i nie pačuŭ. U vusnaj movie siarod prychilnikaŭ pieramien jarkaje inšaskazańnie — heta «ja hulaju», taksama takaja svojeasablivaja abarona ad zatrymańnia: ja nie mitynhuju, ja prosta hulaju!
— Nakolki raspaŭsiudžanym stała ŭžyvańnie słova «biełarusskij» zamiest «biełorusskij» u ruskaj movie jak sposab pakazać, što čałaviek vystupaje suprać režymu Łukašenki? Ci heta nievialikaja hrupa ludziej ŭsio ž?
— Heta naturalnaje raźvićcio pytańnia «Biełaruś ci Biełoruśsija»: kali my kažam «Biełaruś», to nibyta jak atrymlivajecca, što hramadzianie pavinny być «biełarusy», a prymietnik — «biełarusskij» (abo navat «biełaruskij», z adnoj «s»). Napisańnie takoje sustrakaju niaredka, sam u internecie tak pišu, choć słoŭniki ruskaj movy, viadoma, zahadvajuć praz «o».
