«U tych, chto zastaŭsia ŭ Biełarusi, svaja izalacyja. U tych, chto źjechaŭ — svaja». Lekar-psichijatr — pra emihracyju, intehracyju i samaidentyfikacyju
Jak biełarusam pieražyć kašmar realnaści, u jakoj na represii režymu Łukašenki nakładajucca i abvinavačvańni ŭ saŭdziele ŭ vajnie Rasii suprać Ukrainy? Delfi.lt raspytała pra heta Siarhieja Papova, lekara-psichijatra, psichaterapieŭta i psichaanalityka, člena Mižnarodnaj psichaanalityčnaj asacyjacyi (IPA). Jon sam u vyniku represij vymušana apynuŭsia za miežami krainy i moža prafiesijna hladzieć na situacyju, hruntujučysia ŭ tym liku i na ŭłasnym dośviedzie.
Usio pačałosia ŭ 2020 hodzie. Dumki ab pierajeździe ź Biełarusi naviedvali Siarhieja i raniej, ale da leta 2020 hoda jahonaja siamja ŭsio jašče płanavała žyćcio na radzimie i navat źbirałasia kupić bolšuju kvateru. Byli i pracoŭnyja płany — zajmacca pryvatnaj praktykaj, pracavać u balnicy i praciahvać vykładać na kafiedry psichijatryi Biełaruskaj miedycynskaj akademii paśladypłomnaj adukacyi.
«Ale ŭ 2020 hodzie ja nie moh nie reahavać na situacyju, jakaja skłałasia padčas prezidenckaj kampanii, paśla žorstkich razhonaŭ mirnych akcyj pratestu i aryštaŭ. Ja vielmi chvaravita ŭsio heta ŭspryniaŭ, tym bolš što zaŭsiody byŭ praciŭnikam aŭtarytarnaha režymu», — raspaviadaje Siarhiej Papoŭ. Na pratesty, pavodle jaho słoŭ, jon chadziŭ aktyŭna, jak na pracu, padpisvaŭ tady šmatlikija listy i zvaroty ad imia miedykaŭ z patrabavańniem spynić represii i hvałt.
Zatrymali Siarhieja 7 listapada 2020 hoda na pratesnym maršy miedykaŭ, paśla čaho adpravili adbyvać 15 sutak aryštu na Akreścina, u Žodzina, a potym u mahiloŭskuju turmu. Ale adsiedzieŭ jon tolki 13 sutak. Zachvareŭ na kavid ź vielmi vysokaj tempieraturaj, i kali stała tak drenna, što jon nie moh ustać z łožka, sukamierniki paklikali achovu, a tyja — chutkuju dapamohu.
Daviedaŭšysia, što Siarhiej — lekar ź Minska, kalehi z chutkaj zmahli vyvieźci jaho ŭ balnicu, ale paśla hetaha ceły hod byŭ strach, što zabiaruć dasiedžvać dvoje sutak: «Było vidavočna, što kali ja praciahnu aktyŭna ŭdzielničać u pratesnych akcyjach, to zaviaduć i kryminalnuju spravu. U toj čas pa ŭsich miedustanovach rassyłali śpisy «niadobranadziejnych» supracoŭnikaŭ. Niekatorych adrazu zvalniali i potym užo nie prymali nikudy, kahości sprabavali «pieravychoŭvać».
Siarhiej spadziavaŭsia, što ŭ jahonym vypadku abydziecca hutarkami, choć na pracy ŭžo byŭ presinh — patrabavali abiacańniaŭ bolš nidzie nie vystupać, nidzie ničoha nie pisać, nie davać kamientary presie, nie padpisvać nijakich pratesnych listoŭ: «Mianie kantralavali, pieryjadyčna telefanavali z pytańniem, dzie ja znachodžusia. Abjaŭlali vymovy: naprykład, adnojčy za toje, što ja nie raśpisaŭsia ŭ žurnale, nie paznačyŭ, kudy jedu pa pracoŭnych spravach, byccam źjechaŭ nieviadoma kudy. Heta značyć, za mnoj sačyli».
U pačatku lutaha 2021 hoda Siarhieju skazali, što ŭ jaho jość dva tydni, kab zvolnicca pa ŭłasnym žadańni, choć kantrakt minaŭ praz try hady. I jon vyrašyŭ zvolnicca, nie vajavać ź sistemaj, kab jašče bolš nie pahoršyć svajo stanovišča, razumiejučy, što ŭ jaho zabarona na prafiesiju.
Dadałasia i inšaja tryvoha — za pacyjentaŭ i klijentaŭ, jakich Siarhiej kansultavaŭ u ramkach aficyjna aformlenaj pryvatnaj praktyki: «Ja i tak uvieś čas žyŭ u strachu, što pryjduć ź pieratrusami abo zrobiać jašče niejkija niepryjemnaści, a tut jašče pad pahrozaj represij mahli apynucca maje pacyjenty, kali pry pieratrusie nieviadoma ŭ čyich rukach apyniecca ŭsia kanfidencyjnaja infarmacyja».
Raźviazanaja Rasijaj vajna va Ukrainie, — jakuju, darečy, nichto z dosyć šyrokaha prafiesijnaha miedycynskaha atačeńnia Siarhieja nie padtrymlivaje, — stała apošniaj kroplaj u sumie abstavin. Usie aściarohi i strachi — što zakryjuć miežy, što budzie hieta, zamknionaje z abodvuch bakoŭ niepieraadolnym kardonam, — tolki ŭzmacnilisia. I, niahledziačy na toje, što Siarhiej da apošniaha sprabavaŭ niejak uładkavać žyćcio ŭ Biełarusi, pryniali rašeńnie źjechać, pryčym terminova:
«Sabralisia za dzień, uziali samaje nieabchodnaje, što ŭ mašynu źmiaściłasia, i pajechali ŭsioj siamjoj razam z sabakam. Na miažy ź Litvoj prastajali amal sutki, bo litoŭskija pamiežniki nie mahli prapuścić nas ź dziejnymi vizami praz adsutnaść siertyfikataŭ ab antykavidnych pryščepkach. Pryjšłosia čakać dazvołu na ŭjezd pa humanitarnych pryčynach».
«Chacieŭ zastacca ŭ Estonii, dzie ja vyras, ale apynuŭsia ŭ skandynaŭskaj krainie»
Spynicca ŭ Litvie siamja vyrašyła, kab źmiakčyć traŭmu pierajezdu dla dziciaci. Pryvatnaja škoła Stembridge, dzie jano vučyłasia ŭ Minsku, na toj momant užo pracavała ŭ Vilni, i dzicia pajšło ŭ kłas, dzie ŭžo vučylisia jahonyja adnakłaśniki. Na praciahu troch miesiacaŭ siamji treba było vyrašyć, kudy jechać dalej.
U Siarhieja była šenhienskaja viza adnoj sa skandynaŭskich krain, vydadzienaja ŭ Minsku estonskim konsulstvam, a ŭ jaho žonki — polskaja. Jechać vyrašyli ŭ Estoniju, dzie naradziŭsia i vyras Siarhiej. U Biełaruś jon pierajechaŭ paśla raspadu SSSR, kali baćki vyrašyli viarnucca na radzimu ŭ Viciebsk.
«U Estonii jość znajomyja, tam nam dapamahli z žyllom i navat užo znajšłasia praca, zastavałasia tolki paćvierdzić svaju kvalifikacyju i dypłom. Adnak ź pierajezdam u Estoniju ŭźnikli vialikija ciažkaści», — raspaviadaje Siarhiej.
Pa-pieršaje, jakraz u toj čas uviali abmiežavańni i pierastali davać pracoŭnyja vizy rasijanam i biełarusam. Pa-druhoje, skłałasia nievyrašalnaja situacyja: dla paćviardžeńnia dypłoma ŭ Estonii patrebnyja padstavy dla znachodžańnia ŭ krainie, a dla atrymańnia padstaŭ patrebnaja praca.
Zastavaŭsia tolki adzin varyjant ź lehalizacyjaj, jaki Siarhiej i abraŭ, — paprasić prytułak, tym bolš što fakt palityčnaha pieraśledu vidavočny, a potym paćvierdzić dypłom i pačać pracu.
Dla realizacyi hetaha vymušanaha płana siamji pryjšłosia raździalicca, bo pry razhladzie prašeńnia ab prytułku nielha vyjazdžać z krainy da atrymańnia dakumientaŭ. Tak Siarhiej zastaŭsia ŭ krasaviku ŭ Estonii, a žonka ź dziciom — u Vilni da kanca navučalnaha hoda.
Praź miesiac vyśvietliłasia, što Estonija nie moža dać status uciekača, bo ŭ adpaviednaści z Dublinskaj praceduraj dakumienty na biežanstva pavinny razhledzieć u krainie, jakaja vydała Siarhieju vizu.
U vyniku jon źjechaŭ u hetuju krainu, dzie i čakaje rašeńnia mihracyjnaha departamienta, a žonka ź dziciom z pačatku navučalnaha hoda ŭ Polščy. Kali i dzie ŭźjadnajecca siamja, kaža Siarhiej, budziem dumać, kali atrymaju dakumienty, a pakul što dzicia chodzić u polskuju škołu.
Samomu Siarhieju treba budzie zdać jašče i moŭny ekzamien, tearetyčny pa miedycynie i praktyku — pryjom pacyjenta ŭ paliklinicy: «Dobra, što dypłom Viciebskaha miedycynskaha ŭniviersiteta tut pryznajecca».
Čamu Skandynavija?
«Šmat u čym maje rašeńni minułaha, nieśviadomyja rašeńni, istotna paŭpłyvali na toje, što ja apynuŭsia ŭ Skandynavii», — kaža Siarhiej. Bolš za 10 hadoŭ tamu, pačynajučy vučycca psichaanalizu, jon abraŭ sabie nastaŭnikaŭ, jakija žyvuć tut.
«Ciapier ja razumieju, što heta taja kraina i hramadstva, u jakim chočacca žyć. Čamuści mnie składana było sabie ŭ hetym pryznacca.
Časam ja dumaju, što, kali b u biełarusaŭ nie było takoha savieckaha minułaha i niekalki pakaleńniaŭ pražyli b biez hłabalnych sacyjalna-palityčnych kryzisaŭ, u Biełarusi mahło b być prykładna takoje ž žyćcio, jak ciapier u Skandynavii.
Praŭda, historyja ŭmoŭnaha ładu nie prymaje. Adnak chaciełasia b, kab było mienavita tak», — kaža Siarhiej.
«Praca lekaram u Biełarusi, u jaje sistemie achovy zdaroŭja, vielmi vymatała mianie. Ja zaŭsiody vielmi staraŭsia prykładać bolš sił, kab psichijatryčnaja dapamoha i ŭvohule servis psichičnaha zdaroŭja stali bolš humanistyčnymi i sučasnymi.
Ale jak pacyjenty mohuć adčuvać, što ich žyćcio kaštoŭnaje, kali lekary pa zmoŭčańni znachodziacca ŭ prynižanym stanoviščy?» — tak jon kaža pra składnik z sumy pryčyn, pa jakich jon apynuŭsia ŭ emihracyi.
Paśla 2020 hoda, pavodle jaho acenki, usio adkaciłasia daloka nazad: «Na svajoj skury ja pieražyvaŭ, jak psichijatryja dehradavała, niahledziačy na namahańni mnohich kaleh. Tamu byli dumki pakinuć miedycynskuju dziejnaść i praktykavać tolki jak psichaanalityk. Ale, mabyć, krychu adpačyŭšy, adčuvaju, što nie mahu admovicca ad hetaj častki svajoj identyčnaści. Tamu rychtujusia prajści ahoń i miednyja truby pracedury paćviardžeńnia dypłoma i kvalifikacyi».
«Dla mianie heta druhaja emihracyja»
Pakul u Siarhieja mała nadziei na mahčymaść viarnucca ŭ Biełaruś, ale kali i tak, to jon pierakanany, što heta budzie znoŭ emihracyja, choć i ŭ toje miesca, u jakim ty šmat hadoŭ žyŭ:
«Emihracyja — heta vielmi ciažki i vielmi balučy dośvied. Mahčyma, tyja, chto naradziŭsia i vyras u adnoj krainie, adčuvajuć heta inakš. Ale ja źjechaŭ z Estonii, kali mnie było 14 hadoŭ i kali pryjechaŭ tudy ŭ krasaviku 2022 hoda z namieram zastacca — heta nakštałt viartańnia na radzimu, ale ŭsio ž heta emihracyja. Adčuvaješ siabie jak dreva, vydranaje sa zvykłaj ziamli, treba znoŭ puścić karani ŭ novaj, inakš nie atrymajecca».
Siarhiej kaža, što dla jaho ciapierašniaja emihracyja — druhaja:
«Dom — heta ludzi, prastora vakoł, moj pohlad na śviet i na žyćcio takoje, što tam, dzie ja znachodžusia, tam i buduju svoj dom, i kłapačusia pra hetuju prastoru jak pra dom. I pakul heta novaja kraina».
Dyskryminacyja biełarusaŭ za miažoj jość na ŭzroŭni biurakratyi, ale nie ŭ pryvatnych znosinach ź ludźmi.
«U dačynieńni da ŭładalnikaŭ biełaruskaha pašparta dyskryminacyja jość na ŭzroŭni biurakratyčnych pracedur u roznych dziaržavach, ale heta zrazumieła: kraina nie abaviazanaja prymać usich achvotnych», — adznačaje Siarhiej Papoŭ. Adnak ni jon, ni jaho siamja nie sutykalisia z dyskryminacyjaj na ŭzroŭni adnosin ź ludźmi, choć strach taki byŭ.
Časam Siarhiej zaŭvažaŭ naściarožanaść, kali čuli adkaz na pytańnie, adkul jon pryjechaŭ, ale ŭ pracesie znosin, kali surazmoŭcy daviedajucca, jaki ty, što dumaješ i jaki pryjarytet tvaich kaštoŭnaściaŭ, staŭleńnie vielmi pryjaznaje.
«U mnohich vypadkach dyskryminacyja pačynajecca ŭnutry samoha čałavieka, unutry biełarusa ŭ našym vypadku, z samadyskryminacyi, što pryvodzić da padazronaha staŭleńnia da miascovych žycharoŭ, potym da dystancyjavańnia, paźbiahańnia abo previentyŭnaj ataki. Praroctva, jakoje samaaktualizujecca», — kaža Siarhiej.
Čym hieahrafična dalej ad Biełarusi, pa jaho nazirańniach, tym mienš ludzi adroźnivajuć biełarusaŭ i rasijan, dla ich heta ruskamoŭnaja prastora. Sam pa sabie hety fakt nie źjaŭlajecca dyskryminacyjaj, ale vajna nakładaje adbitak,
i ŭ hetaj situacyi, upeŭnieny Siarhiej, biełarusy prosta abaviazanyja razmaŭlać ź ludźmi ŭ roznych krainach, tłumačyć, što biełarusy — nie rasijanie, a Biełaruś — nie režym i nie Łukašenka. Častka najaŭnych abmiežavańniaŭ, miarkuje Siarhiej, tłumačycca tym, što biełaruski pašpart — heta pašpart treciaj krainy, jakaja žyvie pa niejkich inšych pryncypach.
Niežadańnie asacyjavacca z Rasijaj i žadańnie prajaŭlać svaju biełaruskuju identyčnaść stała dla Siarhieja impulsam dla taho, kab havaryć pa-biełarusku.
Pavodle jaho słoŭ, va ŭžytku jaho siamji ŭsio mienš ruskaha, a ŭ publičnaj prastory imknucca razmaŭlać pieravažna pa-biełarusku.
«Adbudavać samaidentyfikacyju — heta važnaja dadatkovaja praca, jakuju biełarusy pavinny rabić», — upeŭnieny Siarhiej.
Što adbyvajecca ź psichikaj tych, chto zastaŭsia ŭ Biełarusi, i tych, chto emihravaŭ?
U emihrantaŭ zaŭsiody bolš vysokaja ryzyka raźvićcia roznych psichičnych razładaŭ u paraŭnańni z karennym nasielnictvam, ale biełarusy čaściej emihrujuć u krainy z padobnaj kulturaj, dzie, pa nazirańni Siarhieja, mohuć adčuvać siabie lepš, tamu što jany pierastali adčuvać pastajannuju niebiaśpieku. U toj ža čas biełarusy ŭ emihracyi mohuć adčuvać stomlenaść i depresiju: chtości hublaje prafiesiju, chtości — mahčymaść naviedać baćkoŭ abo raźvitacca ź imi.
«I tyja, chto źjechaŭ, i ich blizkija majuć adčuvańnie razburanaha domu, i my ŭsie pieražyvajem vielizarnuju stratu, stratu zvykłych suviaziaŭ i žyćcia, jakoje płanavali pražyć. Kožny spraŭlajecca z hetym pa-roznamu. Za ŭsim hetym — stomlenaść, depresija, haravańnie, izalacyja.
U tych, chto zastaŭsia ŭ Biełarusi, svaja izalacyja. U tych, chto źjechaŭ — svaja. I nielha skazać, što niekamu lahčej, a kamuści ciažej.
Tyja, chto zastaŭsia ŭ žudasnaj biełaruskaj realnaści, moža być, mohuć dazvolić sabie krychu bolš haravać, sumavać. Tyja, chto źjechaŭ, časam nie mohuć sabie dazvolić haravać, bo vymušanyja raźviazvać vielmi šmat prablem adnačasova, nielha dazvolić sabie rasklejvacca», — tłumačyć Siarhiej.
Na jaho dumku, niama załatoj siaredziny pamiž žadańniem emihrantaŭ zastavacca ŭ biełaruskim paradku dnia i intehracyjaj u novaje dla ich žyćcio:
«Hetaja siaredzina — šeraja, heta šeraja zona, prasiaknutaja bolem i strataj. I zahłybicca ŭ jaje niemahčyma, tamu što zanadta baluča. I adharadzicca niemahčyma, tamu što tady zanadta šmat hora i pustečy. Ale heta ŭsio treba asensavać, tamu što ciapier Biełaruś nie vyznačajecca hieahrafičnymi miežami krainy, jana našmat bolšaja, tamu što vielmi šmat biełarusaŭ źjechała.
I heta adkaznaść usich biełarusaŭ, u krainie i za miažoj, zachoŭvać svaju biełaruskuju identyčnaść — nie farmalna, a pa sutnaści. Ja spadziajusia, što heta buduć rabić i biełarusy ŭ emihracyi. Usio ž źjechać z krainy — heta nie z vačej dałoŭ i z serca preč.
Vyrašeńnie farmalnych pytańniaŭ z dazvołami na žycharstva i pracaj nie pierakreślivajuć pačućcio prynaležnaści da Biełarusi. I navat naadvarot, kali čałaviek sustrakajecca z novym, jamu jašče bolš treba abapiercisia na toje, što ŭžo jość. Tamu siarod ciapierašnich biełaruskich emihrantaŭ tak šmat biełaruskaj movy».
Čamu pakinutym u Biełarusi svajakam i siabram časta składana adkazać na pytańnie «Jak maješsia?» ad blizkich, jakija emihravali ŭ Jeŭropu ci daŭno tam žyvuć?
«Sumlenny adkaz na pytańnie — «kiepska», i jon maje na ŭvazie dziejańni. Ale dziejničać u Biełarusi niemahčyma, dna dla represij nie isnuje, možna biaskonca padać u hvałt, žorstkaść, destruktyŭnaść i biessensoŭnaść. Hetaja situacyja vyklikaje mocny kaktejl pačućciaŭ — viny, strachu i biaśsilla», — tłumačyć Siarhiej.
Pa jaho nazirańni, pamiž tymi, chto źjechaŭ, i tymi, chto zastaŭsia ŭ krainie, — ludźmi, jakija znachodziacca pa adzin bok palityčnych barykad, ale pa roznyja baki dziaržaŭnych miežaŭ, utvarajecca padabienstva prorvy.
Pryčyna ŭ tym, što acenka situacyi ŭ Biełarusi praduhledžvaje niejkija dziejańni. I ŭ tych, chto źjechaŭ, šmat mahčymaściej niešta rabić i być aktyŭnymi. Chaj hetyja ludzi nie zaŭsiody mohuć zrabić tak šmat, jak chaciełasia b, ale jany dziejničajuć, robiać niešta dla palapšeńnia svajho žyćcia. I ŭ hetym płanie jany na baku instynktu žyćcia. A tyja, chto zastajecca, vymušanyja ŭsio trymać u sabie, i heta vielmi składana, heta niešta takoje, što suprać žyćcia.
Tamu ŭzajemaadnosiny mohuć składvacca vielmi składana.
Jak usprymajecca toj, chto źjechaŭ, tymi, chto zastaŭsia? Jak toj, chto kinuŭ. Ci jašče horš — jak toj, chto zavaryŭ usiu heta kašu i zvaliŭ. Z-za rasstańnia pieražyvajuć usie, ale časta niama mahčymaści źjechać usim razam.
Kab dapamahčy sabie pry pieražyvańni stresu i traŭmy, a taksama atrymać biaspłatnuju psichaterapieŭtyčnuju dapamohu, možna źviarnucca da płatformy https://www.gip-global.org/, samopomo.ch dla biełarusaŭ i samopomi.ch dla ŭkraincaŭ. Heta prajekt mižnarodnaj arhanizacyi Human rights in mental health, tłumačyć Siarhiej Papoŭ.
I dadaje, što jon šanuje mahčymaść pracavać u hetaj kamandzie kansultantam i dapamahać ludziam, jakija apynulisia ŭ składanym stanoviščy.
Čytajcie taksama:
«Vykazvacca ŭ adras łukašenkaŭcaŭ niebiaśpiečna, tamu adyhryvajucca na inšych». Čamu ludziam važna znajści vinavataha ŭ represijach?
«U tych, chto pieražyŭ hora straty Radzimy, niama adčuvańnia budučyni». Jak harujuć biełarusy
«Naša pakaleńnie ŭ lubym vypadku zastaniecca traŭmavanym». Psichołah pra žyćcio padčas represij i vajny
Bajpoł nazvaŭ imiony mahčymych zabojcaŭ Andreja Zielcera. I zajaviŭ, što siłavika «Nirvanu» zastreliŭ svoj ža6
Kamientary