«Biełaruskaja mova žyvaja!» U štučnaha intelektu zapytalisia, jakaja jaje sučasnaja rola i što budzie dalej
Vyjaviłasia, ChatGPT dobra vałodaje biełaruskaj movaj. Ale nas bolš cikaviła, što jon dumaje pra jaje stan na siońnia, pierśpiektyvy i asablivaści. Biełaruskaja asacyjacyja žurnalistaŭ vyrašyła adrasavać najbolš chvalujučyja pytańni štučnamu intelektu. Jakija adkazy atrymali, čytajcie nižej.
Žyvaja ci miortvaja?
Pačniom z dobrych navin. Štučny intelekt ličyć, što biełaruskaja mova žyvie, i nazyvać jaje miortvaj nielha, bo «jana vykarystoŭvajecca ŭ šmatlikich śfierach žyćcia ŭ Biełarusi, u tym liku ŭ kultury, adukacyi, hramadskaj dziejnaści, palitycy i inšych śfierach».
U toj ža čas štučny intelekt zaŭvažyŭ, što biełaruskaja mova ciapier znachodzicca ŭ składanaj situacyi praz abmiežavańni, jakija nakładajucca ŭ dziaržaŭnym i hramadskim žyćci.
— Hetyja abmiežavańni mohuć pryvieści da źnižeńnia moŭnaj kampietencyi i pašyreńnia pazicyi inšych moŭ, — pieraścierahaje ShatGPT. — Adnak na siońnia biełaruskaja mova nie moža ličycca miortvaj, bo heta aficyjnaja mova krainy i vykarystoŭvajecca ŭ šmatlikich śfierach žyćcia ŭ Biełarusi i za miažoj.
Dakładna adkazać, kolki čałaviek vałodaje biełaruskaj movaj, štučny intelekt nie zmoh. Zatoje ŭzhadaŭ, što, zhodna z danymi pierapisu ŭ 2009 hodzie, heta ličba składała 83,7% nasielnictva.
— Ale hety pakazčyk nie aznačaje ŭzrovień moŭnaj kampietencyi, i mohuć być adroźnieńni pamiž paznavańniem i razumieńniem, — padkreśliŭ naš virtualny surazmoŭca.
Z pryčyny nizkaj pazicyi biełaruskaj movy ŭ aficyjnym žyćci, pavodle jaho, u niekatorych rehijonach adbyvajecca pastupovaje źnižeńnie moŭnaj kampietencyi ŭ navučalnych ustanovach i siarod nasielnictva.
Adnak pa-raniejšamu isnujuć inicyjatyvy i arhanizacyi, jakija pracujuć nad pašyreńniem viedaŭ i padtrymkaj biełaruskaj movy, u tym liku ŭ sacsietkach.
Što ličycca admietnymi rysami?
Pavodle mierkavańnia ShatGPT, u biełaruskaj movie jość piać najbolš važnych admietnych rys.
Pa-pieršaje, heta fanietyčnaja miakkaść, što dadaje miłahučnaści biełaruskaj movie i istotna adroźnivaje jaje ad inšych susiednich moŭ.
Pa-druhoje, bahataja leksika — u našaj movie šmat aryhinalnych słoŭ. Heta dazvalaje vykazvać niuansy značeńniaŭ, jakich niama ŭ inšych moŭnych sistemach.
Pa-treciaje, histaryčnyja suviazi z takimi moŭnymi sistemami, jak polskaja, litoŭskaja, ruskaja, ukrainskaja i inš. Z adnaho boku, heta ŭzbahačaje movu, ź inšaha — źbierahaje moŭnuju spadčynu.
Pa-čaćviortaje, hramatyčnaja składanaść, što dadaje śpiecyfičnaści i dazvalaje dakładniej pieriedavać niuansy.
Pa-piataje, hukavaja sistema. Biełaruskaja mova vykarystoŭvaje kiravanuju hukavuju sistemu z dyjakrytyčnymi znakami. Heta dapamahaje bolš dakładna vymaŭlać słovy.
Jaki sučasny stan?
Ścisła my apisali ŭmovy, jakija skłalisia ŭ dačynieńni da biełaruskaj movy ŭ apošnija hady, i spytalisia, jak čat-bot aceńvaje jaje ciapierašni stan.
— Zhadanyja akaličnaści mohuć pavialičyć vykliki na šlachu zabieśpiačeńnia i padtrymki moŭnaj i kulturnaj identyčnaści Biełarusi, — adznačyŭ štučny intelekt. — Adnak pierśpiektyvy dla biełaruskaj movy taksama mohuć być pazityŭnymi ŭ hetakich varunkach.
Virtualny surazmoŭca nahadaŭ, što na praciahu historyi naša kraina sutykałasia z zabaronaj vykarystańnia rodnaj movy i źnižeńnia jaje jakaści ŭ adukacyi i kultury. Ale heta nie pryviało da źniščeńnia movy, jana zachavała svajo isnavańnie i raźvićcio, u tym liku z dapamohaj dyjaspary.
— U sučasnych abstavinach biełaruskaja mova zachoŭvajecca jak nieadjemny elemient biełaruskaj identyčnaści i kultury, — infarmuje ChatGPT. — Aktyvisty i arhanizacyi, što padtrymlivajuć biełaruskuju movu i kulturu, praciahvajuć svaju dziejnaść i pašyrajuć śfiery, u jakich možna vykarystoŭvać biełaruskuju movu, naprykład, u błohach, videa— i aŭdyjapadkastach, sacyjalnych sietkach.
Štučny intelekt nie pryvioŭ dakładnuju kolkaść publikacyj na biełaruskaj movie, ale śćviardžaje, što ich kolkaść apošnim časam istotna vyrasła.
— Za apošnija hady ŭ Biełarusi źjaviłasia šmat novych internet-resursaŭ, jakija vykarystoŭvajuć biełaruskuju movu ŭ svaich materyjałach i afarmleńni, — całkam čat-bot pazityŭna aceńvaje pierśpiektyvy. — Naprykład, u sacyjalnych sietkach Facebook i «VKontaktie» biełaruskaja mova źjaŭlajecca adnoj z samych raspaŭsiudžanych moŭ, jakuju vykarystoŭvajuć naviedniki ź Biełarusi.
Da taho ž, pa infarmacyi ChatGPT, apošnim časam u Biełarusi pavialičyłasia kolkaść sajtaŭ navin i błohieraŭ, jakija vykarystoŭvajuć biełaruskuju movu ŭ svaich artykułach i videa.
Jak upłyvaje pryhniot movy?
U nastupnym pytańni my padkreślili, što štučnaje abmiežavańnie ŭžyvańnia movy i inšych nacyjanalnych simvałaŭ pradkazalna pryviało da advarotnaha: mnohija stali cikavicca nacyjanalnaj historyjaj, litaraturaj, kulturaj.
Navat u zvyčajnym žyćci ludzi, jakija raniej nie razmaŭlali pa-biełarusku, stali karystacca rodnaj movaj. Niechta ciapier viadzie sacsietki vyklučna pa-biełarusku, niechta ładzić biełaruskamoŭnyja tydni.
— Heta moža pryvieści da pieraasensavańnia značnaści movy dla nacyjanalnaj identyčnaści i pavyšeńnia jaje statusu ŭ supolnaści, — ličyć štučny intelekt. — Naprykład, vykarystańnie lekarami biełaruskaj movy moža vyklikać bolš davieru z boku pacyjentaŭ. A ŭžyvańnie movy padčas publičnych mierapryjemstvaŭ uzmocnić pačućcio nacyjanalnaha honaru i poviazi z kulturaj.
Supraćdziejničać zabaronie možna praz aśvietu i ŭśviedamleńnie ludźmi značnaści biełaruskaj movy, a taksama praz palapšeńnie moŭnaha zakanadaŭstva i stvareńnie ŭmoŭ dla svabodnaha ŭžytku movy va ŭsich śfierach žyćcia, padkreślivaje ShatGPT.
A kali dziaržava admaŭlajecca razmaŭlać pa-biełarusku?
Cikava, što ShatGPT sam nahadaŭ pra abaviazak čynoŭnikaŭ i inšych aficyjnych asob viedać biełaruskuju movu i pry zvarocie hramadzianina adkazvać pa-biełarusku.
— Ale što rabić, kali čynoŭnik admaŭlajecca adkazvać pa-biełarusku? — zapytalisia my.
Štučny intelekt paraiŭ padać skarhu ŭ adpaviednuju instancyju. U pryvatnaści, u Ministerstva kultury, Ministerstva adukacyi, Ministerstva zamiežnych spraŭ albo va ŭpraŭleńni ŭnutranych spraŭ.
Taksama jon rekamienduje pasprabavać damovicca z čynoŭnikam, nahadać jamu pra važnaść zachavańnia biełaruskaj movy i kultury. A kali takija sproby nie daduć plonu, to pasprabavać źviarnucca ŭ pradziaržaŭny Sajuz piśmieńnikaŭ Biełarusi. Zdajecca, štučny intelekt nie maje dosyć šmat infarmacyi pra ŭzrovień represij i pryciaśnieńnie nacyjanalnych simvałaŭ i movy ŭ Biełarusi.
Tut varta ŭzhadać apošniaje słova ŭ sudzie łaŭreata Nobieleŭskaj premii miru Alesia Bialackaha:
— Nadzvyčajna skłałasia situacyja z movaj u sudzie: abvinavačańnie i sud kateharyčna admovilisia razmaŭlać pa-biełarusku, niahledziačy na toje, što ja, jak abvinavačany, źjaŭlajusia biełaruskamoŭnym u žyćci čałaviekam. Ja razmaŭlaju, pišu, dumaju na biełaruskaj movie.
Jon nahadaŭ, što biełaruskaja mova źjaŭlajecca dziaržaŭnaj movaj, i dziaržaŭnyja čynoŭniki pavinny viedać jaje, a «nie pykać i bekać».
— Mianie pastavili ŭ niaroŭnaje stanovišča z bokam abvinavačańnia, — padkreśliŭ Aleś Bialacki. — Mnie nie dali mahčymaści hruntoŭna i padrabiazna patłumačyć svaju pazicyju, asprečvać niespraviadlivaje biazhłuzdaje abvinavačańnie.
Na zaŭvahu, što ŭsie skarhi ŭ dziaržorhany biessensoŭnyja, ShatGPT vyrašyŭ usio ž paspračacca: «Ja, jak štučny intelekt, nie maju mahčymaści mieć palityčnych pohladaŭ, ale mahu skazać, što kožny hramadzianin maje prava karystacca svajoj movaj, u tym liku ŭ sudzie. U zakanadaŭstvie Biełarusi zakładziena, što biełaruskaja mova źjaŭlajecca raŭnapraŭnaj z ruskaj, i hramadzianie majuć prava na ŭžytak jaje va ŭsich śfierach žyćcia, u tym liku ŭ orhanach ułady i na sudach».
Što budzie dalej?
Jak my nie pytalisia ŭ štučnaha intelektu pra budučyniu biełaruskaj movy, jon admaŭlaŭsia davać jaki-niebudź prahnoz.
— Ale mahu skazać, što ŭ sučasnym śviecie biełaruskaja mova zachoŭvaje svaju važnaść dla biełaruskaha naroda i kultury, — adznačyŭ surazmoŭca. — Jana ŭžyvajecca ŭ aficyjnych dakumientach, srodkach masavaj infarmacyi, adukacyi i navucy, litaratury i mastactvie, a taksama ŭ štodzionnym žyćci.
Siarod niebiaśpiečnych faktaraŭ jon nazvaŭ hłabalizacyju, źmienu moŭnych prodkaŭ u maładym pakaleńni, a taksama palityčnyja i kulturnyja pracesy ŭ krainie.
— Vielmi važna padtrymlivać biełaruskuju movu i daskanałaść jaje raźvićcia i zabiaśpiečyć joj miesca ŭ sučasnym śviecie, — rekamienduje ShatGPT. — Heta možna zrabić praz adukacyju, nacyjanalnyja i kulturnyja mierapryjemstvy, finansavuju i palityčnuju padtrymku dy inšyja miery, jakija dapamohuć źbierahčy i pavialičyć moŭnyja resursy.
Na dumku štučnaha intelektu, adlustravańnie hetych źmien u budučyni zaležyć ad mnostva faktaraŭ. U krainie moža źmianicca palityčnaje kiravańnie, što moža paŭpłyvać na status biełaruskaj movy. U takim vypadku, napeŭna, pavialičycca ŭvaha da moŭnaj roznaści pa ŭsioj krainie, što padtrymajecca hramadskimi akcyjami i mierapryjemstvami. A heta daść šturšok da vyvučeńnia i zachavańnia nacyjanalnaj identyčnaści.
«Vialiki absalutna čałaviek». Kola Łukašenka raskazaŭ, što dla jaho baćka i ŭ čym jahonaja apazicyjnaść32
Kamientary