Pracesy nacyjanalnaha dziaržaŭnaha budaŭnictva 1917—1920 hadoŭ abumovili pieršuju arhanizavanuju chvalu palityčnaj emihracyi. Jana składałasia ź dziejačaŭ Biełaruskaj Narodnaj Respubliki (BNR), roznych vajskovych farmiravańniaŭ, siabroŭ partyi biełaruskich eseraŭ, dziejačaŭ kultury i navuki.
U pačatku 1920-ch hadoŭ hetyja emihranty pilna sačyli za padziejami, što adbyvalisia na savieckaj terytoryi. A novyja savieckija ŭłady časam imknulisia ich vykarystać dla vyrašeńnia zadač kulturnaha budaŭnictva.
Tak u žniŭni 1921 hoda ŭ Koŭna i Bierlin byŭ nakiravany Źmicier Žyłunovič. Jon pavinien byŭ arhanizavać drukavańnie za miažoju navučalnaj litaratury na biełaruskaj movie dla škoł Savieckaj Biełarusi. Da hetaj spravy Žyłunovič dałučyŭ emihrantaŭ Alaksandra Ćvikieviča i Paŭlinu Miadziołku.
Infarmacyja pra dziejnaść vydavieckaj misii Žyłunoviča raspaŭsiudziłasia daloka za miežy Bierlina. Tak u 1922 hodzie ź im šukaŭ kantaktu Francišak Alachnovič.
Alaksandr Ćvikievič i Paŭlina Miadziołka
Pieršyja pośpiechi nacyjanalna-kulturnaha budaŭnictva ŭ Savieckaj Biełarusi vyklikali zacikaŭlenaść u emihrantaŭ, ale viartańniu pieraškadžała pahroza kryminalnaha pieraśledu.
Stanovišča źmianiłasia ŭ 1923 hodzie, kali ŭ lipieni CVK BSSR pryniaŭ pastanovu ab amnistyi palityčnych i kulturnych dziejačaŭ, jakija brali ŭdzieł u antysavieckich arhanizacyjach.
Na radzimu tady viarnulisia piśmieńnik, były člen prezidyuma Narodnaj rady BNR Maksim Harecki i adzin z kiraŭnikoŭ Słuckaha paŭstańnia 1920 hoda Pavieł Žaŭryd, pravasłaŭny i hramadska-kulturny dziejač Mikałaj Krasinski.
Pavieł Žaŭryd i Maksim Harecki
Rostu prasavieckich nastrojaŭ siarod biełaruskich emihrantaŭ spryjali takija mierapryjemstvy ŭład, jak pašyreńnie terytoryi Savieckaj Biełarusi ŭ 1924 hodzie i aficyjnaje pryniaćcie palityki biełarusizacyi.
U 1925 hodzie ŭ savieckich uład naradziłasia ideja padryvu emihracyi znutry. Znoŭ, jak i ŭ 1921 hodzie, za miažu pajechaŭ Źmicier Žyłunovič. Jak pamiatajem, Žyłunovič mieŭ dobryja adnosiny ź Ćvikievičam, jaki ŭ toj čas uznačalvaŭ urad BNR.
Asnoŭnaja zadača pajezdki zaklučałasia ŭ schileńni dziejačaŭ emihracyi da aficyjnaha pryznańnia Savieckaj Biełarusi i viartańnia na radzimu.
Źmicier Žyłunovič
Vynikam pajezdki stała sklikańnie pa inicyjatyvie Alaksandra Ćvikieviča ŭ Bierlinie 12—16 kastryčnika 1925 hoda Druhoj Usiebiełaruskaj kanfierencyi. Patrebnaja Minsku rezalucyja była pryniata. Amal usie biełaruskija intelektuały, jakija zmahalisia za BNR, vykazalisia na kanfierencyi ŭ padtrymku savieckaj ułady.
Praź miesiac paśla kanfierencyi ŭ Minsk razam ź siamjoj pryjechaŭ Alaksandr Ćvikievič. Da hetaha, u mai 1925 hoda, u stalicu Savieckaj Biełarusi pryjechała Paŭlina Miadziołka. U śniežni siudy viartajecca były ministr finansaŭ BNR Alaksandr Valkovič. U tym ža hodzie z Łatvii pierabirajecca były člen urada Ukrainskaj Narodnaj Respubliki Ivan Kraskoŭski, u 1926 hodzie — siabra niekalkich uradaŭ BNR Lavon Zajac i adzin z kiraŭnikoŭ Słuckaha paŭstańnia Uładzimir Prakulevič.
Uładzimir Prakulevič, Lavon Zajac, Ivan Kraskoŭski
Inšyja jašče dumali. Na pryniaćcie rašeńnia paŭpłyvali źmieny ŭ palitycy ŭład Polščy i Litvy adnosna nacyjanalnych mienšaściej, jakija adbylisia ŭ 1926 hodzie. Na šlachu nacyjanalna-kulturnaha raźvićcia biełarusaŭ u hetych krainach množylisia pieraškody. Novyja ŭłady nie byli zacikaŭlenyja ŭ raźvićci niezapatrabavanaj biełaruskaj identyčnaści, jany imknulisia najpierš raźvivać svaju nacyjanalnuju kulturu.
Dziejačy kultury i navuki nie bačyli pierśpiektyŭ, a mnohija zastavalisia biez srodkaŭ da isnavańnia, bo ich «biznes», aryjentavany na biełarusaŭ, ułady zakryvali.
U takich umovach nacyjanalna-kulturnaje adradžeńnie ŭ Savieckaj Biełarusi, dzie adkryvalisia biełaruskija škoły, pracavali muziei i teatry, vydavalisia biełaruskamoŭnyja časopisy, rabiłasia jašče bolš pryvabnym.
Dla taho ž, kab dziejačy emihracyi na svaje vočy pahladzieli na pracesy ŭ Savieckaj Biełarusi, asobnych ź ich zaprasili ŭ listapadzie 1926 hoda na Akademičnuju kanfierencyju pa reformie biełaruskaha pravapisu i azbuki. Na joj prysutničali Vacłaŭ Łastoŭski, Uładzimir Žyłka, Francišak Alachnovič. Łastoŭski navat staŭ staršynioj Hrafičnaj kamisii.
Francišak Alachnovič, Uładzimir Žyłka
Paśla kanfierencyi ŭ Minsku zastalisia Uładzimir Žyłka i Francišak Alachnovič. A voś Łastoŭski pierabraŭsia tolki na nastupny hod, kali litoŭski ŭrad spyniŭ finansavańnie vydańnia časopisa «Kryvič» i dziejnaść biełaruskaha centra ŭ Koŭnie.
Na rašeńnie pierajechać upłyvali i represii polskich ci litoŭskich uład. Tak, u 1922 hodzie litoŭskimi ŭładami dvojčy aryštoŭvaŭsia Maksim Harecki, u 1924 hodzie łatyšskija ŭłady aryštavali Paŭlinu Miadziołku, a ŭ 1927 hodzie za kraty trapiŭ Alaksandr Hałavinski (były daradca MZS BNR). Paśla vyzvaleńnia ŭsie jany ŭ chutkim časie pierajechali ŭ Minsk.
U Savieckaj Biełarusi byłyja emihranty ŭładkavalisia pa-roznamu. Vacłaŭ Łastoŭski pracavaŭ dyrektaram Biełaruskaha dziaržaŭnaha muzieja, byŭ abrany akademikam Biełaruskaj akademii navuk.
Alaksandr Hałavinski i Vacłaŭ Łastoŭski
Alaksandr Ćvikievič uładkavaŭsia kansultantam u Narkamat finansaŭ. Inśpiektarami ŭ tym ža narkamacie pracavali Alaksandr Valkovič i Lavon Zajac.
Maksim Harecki staŭ vykładčykam, pravadziejnym siabram Inbiełkulta. U Inbiełkulcie spačatku pracavali Uładzimir Žyłka i Paŭlina Miadziołka.
Alaksandr Hałavinski ŭładkavaŭsia ŭ Navukova-daśledčy instytut pramysłovaści. Pavieł Žaŭryd — u Biełaruski centralny sajuz sielskahaspadarčych i kredytnych kaapieratyvaŭ. Vykładać u BDU pačaŭ Ivan Kraskoŭski. Namieśnikam dyrektara Dziaržaŭnaj biblijateki BSSR staŭ Uładzimir Prakulevič.
A voś Francišak Alachnovič užo 1 śniežnia 1927 hoda trapiŭ za kraty pa abvinavačańni ŭ špijanažy na karyść buržuaznaj Polščy. Atrymaŭ 10 hadoŭ turmy i ŭ 1933 hodzie byŭ abmienieny na Branisłava Taraškieviča.
Astatnija hieroi našaha artykuła byli aryštavany ŭ 1930 hodzie pa spravie Sajuza vyzvaleńnia Biełarusi.
«Ahitatar» Źmicier Žyłunovič u studzieni 1931 hoda byŭ vyklučany z partyi za «suviaź z nacdemaŭskimi i fašysckimi elemientami». Aryštavali jaho tolki praź piać hadoŭ. Ličycca, što Žyłunovič skončyŭ žyćcio samahubstvam padčas znachodžańnia ŭ Mahiloŭskaj psichijatryčnaj lačebnicy.
Čytajcie jašče:
«Zdacca ŭ pałon na ŭmovach režymu». Čamu Łukašenka tak časta kaža pra viartańnie «źbiehłych»
Ministr Kubrakoŭ raskazaŭ, čym zajmajucca za miažoj biełarusy, jakija chočuć viarnucca
