Polskimi daśledčykami ŭ carkvie ŭ Novabierazovie byli vyjaŭleny raniej nieviadomyja vialikija frahmienty ikanastasa XVII stahodździa z chrama, jaki stajaŭ na miescy siońniašniaj carkvy. Hetaje adkryćcio maje vialikaje značeńnie nie tolki dla Padlašša i biełaruskaj pravasłaŭnaj mienšaści ŭ Polščy, ale i dla Biełarusi, bo inšyja ikanastasy taho času nie źbierahlisia.
Na terytoryi byłoj Rečy Paspalitaj, jakaja ŭvajšła ŭ skład Rasijskaj impieryi, zachavałasia adnosna mała prykładaŭ carkoŭnaha azdableńnia, u tym liku ikanastasaŭ. Z adnaho boku heta tłumačycca tym, što ŭ XVIII stahodździ va ŭnijackaj carkvie pastupova adychodzili ad uschodniaj tradycyi, ź inšaha — acalełyja ikanastasy paśla likvidacyi ŭnii aktyŭna zamianialisia ŭ 1830-1840-ja hady i apošniaj treci XIX stahodździa.
Adkryćcio ŭ filijalnaj carkvie Śviatoha Iaana Bahasłova ŭ Novabierazovie było zroblena ŭ krasaviku 2023 hoda padčas invientaryzacyi ŭ Hajnaŭskim paviecie Padlašskaha vajavodstva, jakaja pravodziłasia kamandaj Katałoha pomnikaŭ mastactva ŭ Polščy, u jakuju ŭvachodzili supracoŭniki Instytuta mastactva Polskaj akademii navuk Piotr Jamski, Źbihnieŭ Michalčyk, Jan Navicki. Papiarednija vyniki svajho adkryćcia jany apublikavali ŭ vialikim artykule.
«Znojdzieny ikanastas u Novabierazovie ŭnikalny z roznych punktaŭ hledžańnia. Pa-pieršaje, heta zachavanaja na 60% struktura. My atrymali abjekt šyrynioj 8,5-9 mietraŭ i vyšynioj bolš za 7 mietraŭ, i heta ŭžo havoryć pra jaho pamiery. Pa-druhoje, jon nie byŭ viadomy daśledčykam, znaŭcam navat miascovaj historyi na praciahu 150 hadoŭ, z taho momantu kali jaho razabrali i schavali na haryščy hetaj ža carkvy.
I treci momant, jaki śviedčyć pra važnaść hetaj znachodki, — čas stvareńnia. Heta abjekt XVII stahodździa, jaki, vierahodna, nie maje anałahaŭ na terytoryi byłoha Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. A ŭ dadatak, miescami vielmi dobra napisany, nasamreč vysakakłasna, kimści z mastackaha koła, jakoje my pakul nie vyznačyli, tamu što niama anałahaŭ», — adznačyŭ mastactvaznaviec Piotr Jamski.
Parafija ŭ vioscy Novabierazova była zasnavana karalom Žyhimontam III Vazam i jahonaj žonkaj Kanstancyjaj Habsburh u śniežni 1617 hoda, a ŭ studzieni 1618 hoda mienski vajavoda Mikałaj Sapieha daravaŭ parafii dźvie vałoki ziamli. U toj ža čas «šmat» ziamli, na jakoj była pabudavana carkva, byŭ achviaravany Ivanam Marozam. Vidać, nieŭzabavie paśla hetaha byŭ pabudavany pieršy chram u honar Sv. Iaana Bahasłova. U 1771 h. Izabeła Branickaja z Paniatoŭskich, zasnavała pobač novy draŭlany chram, u jaki było pieraniesiena staroje ŭbrańnie (ci prynamsi jaho častka). Vidać u hety čas, kab prystasavać pad novy interjer, adbyłasia častkovaja pierabudova ikanastasa, asabliva nižniaha, tak zvanaha miascovaha rada, pra što śviedčyć mnostva detalaŭ.
Na momant likvidacyi unii i pryniaćcia pravasłaŭja miascovaja carkva była adzinaj u Biełastockim paviecie, u jakoj zachoŭvaŭsia ikanastas.
Najstarejšy ž chram byŭ źniesieny ŭ pačatku 1870-ch hadoŭ, a na jaho miescy ŭ 1873—1876 hadach była pabudavana carkva Ušeścia Haspodniaha ŭ tak zvanym «muraŭjoŭskim styli». Ale mienavita na haryščy draŭlanaj carkvy Śviatoha Iaana Bahasłova polskija daśledčyki i zrabili svajo niečakanaje adkryćcio.
Cikavy ŭžo sam toj fakt, što detali staroj pieraharodki i abrazy, mnohija ź jakich užo ŭ toj čas byli ŭ drennym stanie, nie byli vykinuty, a pakinuty na zachoŭvańnie ŭ novym chramie.
Siarod roznych kaštoŭnych rečaŭ, takich jak fieratrony abo liturhičnaje adzieńnie, byli vyjaŭleny 17 stylistyčna adnastajnych vialikich frahmientaŭ ikanastasa z abrazami, napisanych tempiernymi farbami na doškach, čatyry nievialikija arnamientalnyja kanstruktyŭnyja elemienty ikanastasa (častki pilastraŭ) i sparachniełaja carskaja brama, jakaja, vierahodna, taksama ŭvachodziła ŭ kanstrukcyju pieraharodki, choć, vierahodna, była ŭstalavanaja paźniej, pra što śviedčyć vyšejšy ŭzrovień vykanańnia i styl, adrozny ad inšych raźbianych elemientaŭ.
Stan asobnych elemientaŭ ikanastasa rozny — ad amal poŭnaha razbureńnia da nadziva dobra zachavanych trochčastkavych siehmientaŭ z razmaloŭkami i pazałotaj. U adnym z takich siehmientaŭ z prarockaha rada ikanastasa zachavalisia abrazy Jeramii, Jakava i Avakuma, padpisanyja na fryzie stylizavanaj architekturnaj arkady. Abrazy druhoha siehmienta, jakija adlustroŭvajuć Jelisieja, Daniiła i Hiedeona apaznanyja pa charakternych atrybutach i reštkach nadpisaŭ. Na padobnym trochčastkavym siehmiencie z apostalskaha radu — abrazy, vierahodna Śviatoha Paŭła, jaki trymaje knihu i mieč, i dvuch inšych jevanhielistaŭ z barodami.
La noh apostała Paŭła zachavaŭsia nadpis, napisany žoŭtaj farbaj na čornym fonie: «SIEJ OBRAZ' / PO[S]TAVIŁ' STJeFAN / MOROZOVIČ' ZAѾPѴŜJeNIЇ Je HRѢChO[V]». A ŭ nižniaj častcy vyjavy praroka Jeramii namalavanyja dźvie maleńkija ŭklenčanyja fihurki inšych fundataraŭ chrama.. Nadpis kala ich, na žal, amal ściorsia, pračytvajecca tolki «[…]CH' IZ' / ŽIENOJU SVOJEIU NAD[…]».
U inšych siehmientach zachavalisia adzinkavyja abrazy, ale zachavalisia vialikija frahmienty architekturnaj azdoby ikanastasa — pilastraŭ i karnizaŭ. Na adnym z hetych abrazoŭ namalavany David u carskim adzieńni i z Kaŭčeham Zapavietu ŭ rukach, a na dvuch inšych — pakul nie identyfikavanyja apostały, jakija nie majuć nijakich paznavalnych atrybutaŭ akramia pierhamientnych skrutkaŭ, daśledčyki miarkujuć, što heta mohuć być Śviatyja Fama i Filip.
Zachavaŭsia taksama šerah asobnych abrazoŭ z apostalskaha, u tym liku drenna zachavany Deisus, i prarockaha radoŭ. Abrazy z druhoha, śviatočnaha rada, dzie zvyčajna adlustroŭvalisia asnoŭnyja padziei jevanhielskaj historyi, to-bok dvanadziasiatyja śviaty, a taksama Tajnaja viačera, vyjaŭleny nie byli.
Ź vialikimi stratami dajšli abrazy Śviatoha Uładzimira i Śviatych Barysa i Hleba, Dabravieščańnia i Śviatoha Iaanam Bahasłovam, jakija naležali da nižniaha, miascovaha rada ikanastasa. Abraz Maci Božaj ź dziciatkam, jaki taksama naležaŭ da hetaha rada, zachavaŭsia značna lepš, choć i byŭ paźniej panoŭleny, bo ŭvieś hety čas znachodziŭsia ŭ samim chramie, na ścianie adnaho ź niefaŭ.
Adsiul ža pachodziać dyjakanskija i carskija varoty. Raźbianyja carskija varoty ŭ vyhladzie składanaha raślinnaha ŭzoru, u jaki ŭplecieny razietki z abrazami, byli zamienieny pamiž 1727 i 1759 hadami na novyja.
Na dyjakanskich varotach, jakija dobra zachavalisia, adlustravanaja strojnaja postać archanioła Michaiła ź miačom u rukach. Mienavita vyjavaj jahonaha vytančanaha tvaru daśledčyki prezientavali vyniki svaich daśledavańniaŭ.
Novyja, poźniebaročnyja carskija varoty siaredziny XVIII stahodździa składzieny ź dźviuch ažurnych raźbianych stvorak u vyhladzie pieraplecienaha liścia akanta. Jany byli pieraniesieny ŭ ikanastas novaj carkvy, pabudavanaj u kancy XIX st. Novabierazoŭskija carskija varoty, vidać, stvorany ŭ toj ža majsterni, što pracavała ŭ prychodzie ŭ susiednich Čyžach. Carkva ŭ Čyžach zhareła ŭ 1984 h., ale na miascovych mohiłkach zachavalisia varoty XVIII st., amal identyčnyja novabierazoŭskim.
Daśledčyki źviartajuć uvahu na adnosna vysoki ŭzrovień vykanańnia asobnych abrazoŭ, chacia tut možna vyłučyć jak minimum try maniery. Śviatyja na abrazach miascovaha i apostalskaha radoŭ majuć adnolkavy typ abličča i, niesumnienna, vykanany adnoj rukoj, u toj čas jak u prarockim radzie fihury dosyć karžakavatyja, napisanyja značna bolš abahulniena, z vykarystańniem toŭstaha konturu. Adnak, daśledčyki nie sumniavajucca, što ŭsie jany vykanany adnačasova, ale kali — dakładna vyznačyć pakul nie mohuć.
Analiz žyvapisu i arnamientu, na dumku śpiecyjalistaŭ, dazvalaje aściarožna vykazać zdahadku, što navat kali ikanastas nie byŭ stvorany adnačasova z carkvoj, to byŭ stvorany ŭ chutkim časie, u druhoj-treciaj čverci XVII stahodździa. Ale carskija varoty mahli być vyrableny ŭžo ŭ kancy stahodździa, kab zamianić staryja, jakija, mahčyma, pryjšli ŭ nienaležny stan. Bolš dakładna vyznačyć čas źjaŭleńnia ikanastasa dazvolać tolki dalejšyja daśledavańni.
«Kali šukać mastakoŭ, jakija mahli stvaryć hety tvor, to praz toje, što brakuje anałahaŭ, možna mierkavać, što hety lublinski kirunak, i kirunak brest-litoŭski, vyklučna zahadkavy dla nas, jak i kirunak vilenski. My taksama nie vyklučajem, što isnavała škoła i dzieści na Padlaššy, majsternia, jakaja mahła pisać takoha rodu abrazy ci vykonvać draŭlany arnamient.
My jak historyki mastactva, jakija zajmajucca hetaj vobłaściu, spadziajomsia pastupova heta vyśvietlić. I praź niekalki hadoŭ, paśla starannaha daśledavańnia kožnaha elemienta ikanastasa my napeŭna budziem viedać bolš. Ale ci ŭdasca vyśvietlić, chto jaho stvaryŭ? Padazraju, što nie», — udakładniaje Jamski.
Navukoŭcy pryznajuć, što praz svoj stan ikanastas patrabuje vielmi surjoznaj pracy pa restaŭracyi i kansiervacyi, na što spatrebiacca vialikija finansavyja srodki. Ale jany taksama pierakananyja, što hetyja vydatki całkam apraŭdanyja, uličvajučy toje značeńnie, jakoje hety abjekt maje dla vyvučeńnia historyi mastactva našaha rehijona.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary