«Lepš za ŭsio mova vučycca praź śmiech». Estonka, palak i rasiejec — pra toje, jak vyvučajuć biełaruskuju
Estonka Kryścina žyvie ŭ Hamburhu, palak Jendžej — u Poznani, rasiejec Maksim niadaŭna pierajechaŭ z Hruzii na Kipr. Kožny ź ich svajho času zachapiŭsia biełaruskaj movaj i vyvučaje jaje. «Miedyjazona» raspaviadaje ich historyi znajomstva (z movaj) praź miemy, śvinku Pepu i vieršy Maksima Tanka.
«Heta byŭ cikavy šlach, jak viartańnie dadomu»
Muzyka Kryścina naradziłasia ŭ Estonii, ale z mužam i dačkoj žyvie ŭ Niamieččynie.
Joj 32 hady, i zachapleńnie biełaruskaj movaj pačałosia ź dziacinstva. Baćki časta adpraŭlali dziaŭčynku ŭ viosku da babuli ź dziadulem — u Lachavickim rajonie.
«Usia vioska razmaŭlała pa-biełarusku, škoła była biełaruskaja, a maje babula i dziadula byli ŭ joj nastaŭnikami. Dziadula vykładaŭ historyju, a babula — biełaruskuju movu i litaraturu».
Paśla była Estonija, navučańnie ŭ Łondanie, i na niejki čas biełaruskaja mova stała ŭ žyćci Kryściny na paŭzu. Žadańnie vyvučać movu prodkaŭ źjaviłasia paśla ŭniviersitetu.
«Viarnułasia cikavaść da svaich karanioŭ, i tamu ja viarnuła biełaruskuju ŭ svaje žyćcio. Pačała čytać knižki pa-biełarusku. Heta byŭ cikavy šlach, jak viartańnie dadomu. Ja navat pačała lepiej siabie adčuvać mientalna i psichałahična, bo pryjšło razumieńnie, adkul ja. Tamu, napeŭna, ja takim čynam i zastałasia biełaruskaj. Mnie tak lepiej na dušy».
Ciapier Kryścina žyvie ŭ šmatmoŭnym asiarodździ — biełaruskaja, niamieckaja, anhielskaja, estonskaja. Ruskuju movu muzyka razumieje, ale całkam vyklučyła jaje sa svajho žyćcia, bo ličyć, što «adna słavianskaja mova, zdarajecca, u žyćci zaminaje inšaj».
«Usie, što ja mahu — ja čytaju pa-biełarusku. Navat pra niejkija žanočyja prablemy, pra dohlad za skuraj, niejkija fiłasofskija rečy, mastackuju litaraturu. Ciapier kali treba niešta skazać pa-rasiejsku, mnie ciažka, u mianie ŭžo, zdajecca, ciahlicy tak nie pracujuć, vymaŭlać ciažka», — kaža jana.
Kali ŭ siamji źjaviłasia dzicia, paŭstała pytańnie — na jakoj movie vychoŭvać. Baćki pryjšli na vysnovy, što asnoŭnaj movaj kamunikacyi z mamaj budzie biełaruskaja.
Ciapier trochhadovaja dačka Kryściny razmaŭlaje pa-biełarusku, a taksama vałodaje estonskaj i anhielskaj.
«Jana moža ŭžyć u adnym skazie słovy ź niekalkich movaŭ, i ja prašu jaje druhi raz skazać toje samaje, tolki pa biełarusku».
U vychavańni takim čynam Kryścina čas ad času sustrakajecca z prablemami. Naprykład, dosyć časta vychodzić tak: jana šukaje zaniatki ci niejki letnik dla biełaruskich dzietak. Ale kali znachodzić, akazvajecca, što zaniatki tam viaducca pa-rasiejsku — a hetaj movy dačka Kryściny nie razumieje.
«Znachodžu, radujusia — voś, niešta novaje dla biełarusaŭ. A potym ja prychodžu, a tam usio pa-rasiejsku. I mianie heta aburaje, bo majo dzicia nie razumieje ni słova. Jaje pytajuć: «Čto ty diełaješ?», a jana słova «diełaješ» nie čuła, joj treba kazać — «što ty robiš». Voś tut šmat nieparazumieńnia».
Kryścina miarkuje, što praz toje, što mova nie pieradajecca ad baćkoŭ dzieciam, samo isnavańnie jaje znachodzicca pad pahrozaj.
«Ja viedaju baćkoŭ, jakija sami dobra vałodajuć biełaruskaj, ale vyrašyli vychoŭvać dziaciej pa-rusku».
«Na žal, ja liču, što biełaruskaja mova pamre. Voś takija piesimistyčnyja razvažańni. Moža, jana pamre navat z hetym pakaleńniem. Tamu što ja nie adčuvaju, što jana raźvivajecca. Treba kab ludzi, jakija ličać sabie biełarusami chacia b pačali hetuju movu pieradavać dzieciam. My možam pisać pryhožyja vieršy i stvarać miedyjakanały, ale niama ŭ hetym sensu, kali mova nie pieradajecca nastupnamu pakaleńniu», — ličyć jana.
Sama Kryścina pry hetym razmaŭlać pa-biełarusku praciahvaje, kaža — ličyć siabie biełaruskaj i nie moža inakš. Tamu praciahvaje sačyć za biełaruskimi navinami («chacia jany takija, što čas ad času treba rabić pierapynak, kab zachavać psichiku»), i maryć ab palapšeńni palityčnaj situacyi, kab naviedać radzimu dziaduli i babuli. A jašče — navat sama stvaraje piesieńki i prymaŭki dla svajoj dački.
«Kantentu dla dziaciej pa-biełarusku chapaje, ale kali raptam mnie terminova patrebna jakaja niebudź piesieńka ci ličyłka, ja prosta prydumvaju sama. Dumaju, što kali mnie spatrebicca dla dački jakaja niebudź kniha, i jaje nie budzie pa-biełarusku, to ja prosta pierakładu jaje sama».
«Pieršaje, što ja pahladzieŭ pa-biełarusku, była śvinka Pepa»
U 2020 hodzie Jendžej u Poznani paznajomiŭsia ź biełaruskaj, i pačaŭ vyvučać biełaruskuju movu, kab praściej parazumiecca ź joj. Raniej jon nikoli nie razmaŭlaŭ pa-biełarusku, ale vyvučaŭ ruskuju — na fakultecie ŭschodaznaŭstva ŭ Poznańskim univiersitecie imia Adama Mickieviča.
Zaraz z toj dziaŭčynaj Jendžej užo nie razam, ale vučycca na fakultecie biełaruskaj fiłałohii, što niadaŭna adkryli va ŭniviersitecie.
Akramia taho, dziadula Jendžeja pachodzić z Baranavič, tamu palaku było cikava navučycca razmaŭlać na jahonaj movie.
Vyvučać movu chłopiec pačaŭ z čytańnia knih i biełaruskaha kantentu na jutubie.
«Chacia, kali ščyra, pieršaje, što ja pahladzieŭ pa-biełarusku, była śvinka Pepa. A potym byli ŭžo roznyja błohiery, kanały ź miemami. Bo lepš za ŭsio mova vučycca praź śmiech».
Zaraz Jendžej razmaŭlaje pa-biełarusku ź siabrami z dyjaspary ŭ Polščy, a taksama na pracy — ź biełarusami, jakija prychodziać da jaho pa svaich spravach. Čaściej za ŭsio, praŭda, jany razmaŭlajuć pa-rasiejsku, ale zdarajucca i vyklučeńni.
«Ja — palak, razmaŭlaju ź imi pa-biełarusku, a jany adkazvajuć mnie na rasiejskaj, heta dziŭna, kaniečnie. Ale byvaje i tak, što jany vielmi stanoviacca ŭściešanyja tym, što ja razmaŭlaju pa-biełarusku, i adkazvajuć mnie pa-biełarusku taksama».
Pa-za pracaj Jendžej siabruje ź niekalkimi biełarusami, razam jany naviedvajuć mierapryjemstvy, jakija dyjaspara ładzić u Poznani.
«Naprykład, była impreza, uhodki vybaraŭ. Vystupała šmat ludziej, i nichto nie kazaŭ pa-rasiejsku. Mnie zdajecca, heta značyć, što možna skazać, što Poznań — biełaruskamoŭny horad».
Pavodle Jendžeja, asabliva ŭ kampanii biełarusaŭ natchniajuć tyja, chto pierachodzić na biełaruskuju movu.
«Ja znajomy ź ludźmi, jakija, pierajechaŭšy siudy, u Polšču, pačali vyvučać i polskuju, i biełaruskuju. Atrymlivajecca, što ŭ ich znachodzicca na heta i siły, i čas».
Niekalki razoŭ Jendžej byvaŭ u Biełarusi, adzin raz — prajezdam pa darozie ŭ Katyń, druhi raz — na kanfierencyi va ŭniviersitecie i jašče adzin raz — admysłova jeździŭ na radzimu dziaduli ŭ Baranavičy.
«Ja pravioŭ tam dva tydni. Taki cikavy horad, zdajecca, tam niama čaho pabačyć, ale kali pačytać, to daviedvaješsia, jakaja ŭ jaho cikavaja historyja».
Jendžeju chaciełasia b pryjechać u Biełaruś jašče raz, ale pakul što jon nie ryzykuje.
«Ja vielmi chaču znoŭ pajechać u Biełaruś, ale situacyja tam ciažkaja. Napeŭna ja zrablu heta, jak tolki budzie biaśpiečna. Bo adčuvaju, što mnie tudy treba, tam naradziŭsia moj dziadula».
«Ja — vialikaja niaspadziavanka dla biełarusaŭ: ruski, jaki vyvučaje biełaruskuju»
Maksim u svaje 29 źjechaŭ ź Pieciarburha ŭ Hruziju paśla pačatku vajny, a adtul — na Kipr.
Biełaruskaja mova źjaviłasia ŭ žyćci Maksima ŭ 2019 hodzie — tady ŭ siabroŭki jamu trapiłasia kniha — zbornik vieršaŭ Maksima Tanka.
«Było cikava, ja nie karystaŭsia nijakimi pierakładčykami, sprabavaŭ zdahadacca, pra što ž tam było», — zhadvaje jon.
Da 2020 hoda biełaruskaj u žyćci Maksima bolš nie było, ale kali pačalisia pratesty — jon pačaŭ čytać naviny pa-biełarusku, i takim čynam vučyć movu. A ŭ Hruzii, dzie jon apynuŭsia praz vajnu, chłopiec paznajomiŭsia ź biełarusami.
«Raptoŭna znajšłasia supołka biełarusaŭ, ź jakimi možna było parazmaŭlać, pabavić čas. Heta było całkam pra biełaruskuju kulturu, byli niejkija histaryčnyja lekcyi. I tam ja ŭžo pačaŭ praktykavacca ŭ razmovach, niedzie ź vieraśnia 2022-ha».
«Ja byŭ vialikaja niaspadziavanka dla biełarusaŭ Sakartveła — ruski, jaki vyvučaje biełaruskuju», — kaža Maksim.
Spačatku Maksim razmaŭlaŭ na, jak jon sam kaža, trasiancy — kali nie viedaŭ słova pa-biełarusku, zamianiaŭ jaho rasiejskim adpaviednikam. Prasiŭ surazmoŭcaŭ vypraŭlać jaho, kali kaža niešta niapravilna, staraŭsia zapomnić jak maha bolš novych słoŭ.
Z časam padpisaŭsia na papularnyja akaŭnty ŭ instahramie — «Pakrysie», «Lohkaja mova», Lizu Vietravu i inšych.
Vyvučeńnie biełaruskaj było dla Maksima pryjemnaj spravaj — małady čałaviek naohuł cikavicca movami i razam ź biełaruskaj na roznych uzroŭniach vałodaje siamiu movami.
Pry hetym biełaruskaja ŭ hetym sensie dapamahła jamu lepiej zrazumieć i rodnuju movu.
«Ja zrazumieŭ, što, viedajučy bolš za adnu słavianskuju movu, pačynaju i rasiejskuju lepš razumieć. Ja na jaje pahladzieŭ inakš, pačaŭ zaŭvažać, što, naprykład, zastałosia ŭ biełaruskaj ci polskaj, ale straciłasia ŭ rasiejskaj».
Paśla adjezdu na Kipr biełaruskaj movy ŭ paŭsiadzionnaj kamunikacyi Maksima stała mienš. Razmaŭlać na joj pakul niama z kim, zastajecca tolki pierapiska ź siabrami z Hruzii ŭ miesiendžary.
Čas ad času Maksim praciahvaje čytać biełaruskija naviny i dumaje pra toje, kab znoŭ naviedać Biełaruś. Raniej jon na niekalki dzion pryjazdžaŭ u Minsk, i kaža, što hetaha vielmi mała, kab niešta zrazumieć pra horad i krainu.
«Ja pamiataju, bačyŭ tady tolki hałoŭnyja praśpiekty — Niezaležnaści, Pieramožcaŭ, ale hetaha niedastatkova, kab atrymać poŭnaje ŭražańnie. Tady, darečy, ja tolki adnojčy pačuŭ na vulicy biełaruskuju — niejkaja žančyna razmaŭlała pa telefonie. Ciapier ja, kaniečnie, nie pajedu ŭ Biełaruś, bo heta niebiaśpiečna. A tak — chaciełasia b pavandravać pa jaje vioskach i bałotach».
Paśla papiaredžańnia ad Kitaja kolkaść mihrantaŭ na polskim kirunku skaraciłasia ŭ razy — HRAFIK1
Kamientary