Fota Zbsb.org
Chviedar Niuńka, staršynia Tavarystva biełaruskaj kultury ŭ Vilni, pryjechaŭ u Minsk na prezientacyju dakumientalnaj stužki Volhi Mikałajčyk «Biełaruskija spravy»: U kadry — dziejačy biełaruskaj Vilni, Lavon Łuckievič, Zośka Vieras, raspovied pra dasiahnieńni i straty biełarusaŭ Litvy, pamiatnyja miaściny Vilni. I viadoma — 82-hadovy Chviedar Jakubavič Niuńka, čałaviek jaki pražyŭ try žyćci: pieršaje na Ščučynščynie i Mastoŭščynie, dzie pravioŭ dziacinstva, druhoje — paśla pierajezdu ŭ Vilniu ŭ 1943-m, dzie ŭžo za pavajennymi savietami zrabiŭ karjeru findyrektara na vialikich pradpryjemstvach, i treciaje — z 1989-ha da hetaha dnia, kali jon zrabiŭsia zasnavalnikaŭ Tavarystva biełaruskaj kultury. Pra Vilniu, litoŭska-biełaruskija adnosiny hutarka z «hałoŭnym biełarusam Litvy» Chviedaram Niuńkam.
«Naša Niva»: Nadoječy novy kiraŭnik litoŭskaha MZS Aŭdronius Ažubalis pry naviedvańni EHU zajaviŭ, što Vilnia nie tolki spadčyna litoŭcaŭ, ale i biełarusaŭ, palakaŭ, rasijcaŭ. Takoha ŭ Litvie na aficyjnym uzroŭni nie było nikoli. Sp-r Chviedar, ci sapraŭdy źmianiłasia staŭleńnie litoŭcaŭ da biełarusaŭ, da ćvierdžańniaŭ, što biełarusy taksama majuć peŭnyja pravy na Vilniu?
Chviedar Niuńka: Ja b skazaŭ staŭleńnie nie źmianiłasia, ale jano mianiajecca. Što da litoŭskich uradoŭcaŭ, to jašče ŭ vieraśni premjer Andrus Kubilus adkryta skazaŭ pra Vilniu, što heta nie tolki horad litoŭcaŭ, ale i biełarusaŭ. Tak, sapraŭdy raniej byli padručniki pa historyi Litvy, dzie pra biełarusaŭ ni pad jakimi nazvami nivodnym słovam nie pryhadvałasia, byccam ich nikoli nie isnavała. Zusim nie pryznavałasia litoŭcami biełaruskaja prysutnaść u Vilni, aficyjnaja biełaruskaja mova Vialikaha Kniastva Litoŭskaha nazyvałasia adno kancylarskaj, adarvanaj ad tahačasnych hutarkovych movaŭ VKŁ.
«NN»: A što na vašu dumku paŭpłyvała na litoŭcaŭ, čamu jany narešcie zahavaryli pra Vilniu jak pra ahulnuju spadčynu?
CHN: Na samoj Biełarusi pačali źjaŭlacca materyjały, jakija śviedčać pra prysutnaść biełarusaŭ na Vilenščynie, to bok źjaviłasia toje, čaho nie było za savieckim časam. Pa-druhoje, pačali naładžvacca sustrečy biełaruskich i litoŭskich historykaŭ. Pa-treciaje, na pobytavych uzroŭni niepavahi da miascovych biełarusaŭ u litoŭcaŭ nie uźnikała nikoli. Chiba litoŭcy, jak haspadary ŭ siabie, jak kožny narmalny haspadar, harnuli pad siabie. I jašče: u nas 700 kiłamietraŭ ahulnaj miažy i parazumieńnie choćki-niachoćki znachodzić treba.
«NN»: Biełarusy Biełastoččyny zachavalisia faktyčna dziakujučy pravasłaŭnaj relihii, jakaja była svojeasablivym markioram nacyjanalnaj prynaležnaści, rečču, jakaja nie dazvalała być palakam. Dziakujučy jakim faktaram zachoŭvajecca samaśviadomaść biełarusaŭ na Vilenščynie?
CHN: U nas takoha abarončaha faktara niama. Śviadomyja biełarusy Vilenščyny časta mienavita kataliki. Niama takoha hramadskaha miechanizmu, jaki b trymaŭ biełarusaŭ być saboju. I tamu na žal, treba kanstatavać, ličba biełarusaŭ pamianšajecca. Na 1989 hod było 63 tysiačy biełarusaŭ u Litvie, Na siońnia — 42 tysiačy. Ale ich salidarnaść i śviadomaść, hetaksama jak u biełarusaŭ u RB, bajusia, vielmi nizkaja. Vielmi ŭpłyvaje na situacyju i stanovišča ŭ samoj Biełarusi, i tamu być biełarusam u Litvie nieprestyžna.
«NN»: A što b mahło być takim faktaram?
CHN: Ja nadaju vialikuju ŭvahu movie. Tamu, kali ja pryjazdžaju ŭ Biełaruś mnoj apanoŭvaje dvaistaje pačućcio, bo ja nie čuju movy, ja nie baču hetaha vobrazu praŭdzivaj Biełarusi. Niejak byŭ u minskim mietro, razmaŭlali z mami siabram pa-biełarusku, dyk tut adzin mužčyna zakryčaŭ:
«Povyłazili tut iz ŝielej, v tiuŕmu vas nado!».
A jašče pryjazdžajuć da nas apazicyjnyja palityki, dyk mižsobku jany tolki pa-rasijsku, a nam heta, viedajecie, nažom pa sercy. Tamu kazać, što na Vilenščynie budzie adradžeńnie biełarusaŭ, dyk dzie jamu ŭziacca? Spadzievy tolki na Biełaruś. A ŭ svaju čarhu, dzie budzie hetaja Biełaruś, kali niama biełaruskaj movy?
«NN»: Značyć, u spravie zachavańnia tojesnaści hałoŭnaje mova?
CHN: Mova tvoryć cudy. Ź niezaležnaściu i ŭsim astatnim. Litoŭcy robiać nacisk na jaje, uvodziać abaviazkovaja viedańnie litoŭskaj, i hetym umacoŭvajuć niezaležnaść. Koliś na vilenskaj vulicy redka-redka možna było pačuć chiba intelihienta, jaki havoryć pa-litoŭsku, a ciapier mała nie ŭsie da apošniaha čornarabočaha vymaŭlajuć pa-litoŭsku — i pahladzicie, dzie ciapier Litva. Navat za savieckim časam Litvoj kiravali nacyjanał-kamunisty: zahady z Maskvy pra pašyreńnie internacyjanalizmu možna było vykonvać i možna było vykonvać. U litoŭcy ciapier staje svarak, intryh, ale pakul jany nie zvajavali svaju niezaležnaść, jany byli jak kułak. I tut im słužyła mova.
«NN»: My bolš-mienš viedajem, što adbyvałasia ź biełarusami i biełaruskim rucham da vajny ŭ 30-yja hady, i što było ŭ apošnija 20 hadoŭ. A što adbyvałasia z samaśviadomaściu biełarusaŭ na Vilenščynie ŭ 50-80-yja hady?
CHN: Na praciahu amal 50-ci hadoŭ da pačatka 90-ch usio biełaruskaje było začynienaje. Nie vyjšła ni adna drukavanaja staronka, nie adčyniłasia nivodnaja redakcyja, ničoha. T.zv. «niedabitki», biełaruskija vilenskija dziejačy, siadzieli da śmierci Stalina. Astatnija? Treba ž niejak žyć: chto pajšoŭ u polskuju škołu, ci rasijskuju, śviadomyja aktyvisty-nastaŭniki pamianiali prafiesiju na bolš praktyčnyja. U pavajennuju Litvu pierajechała šmat ludziej z BSSR, naprykład z Ašmianščyny, dyk bolšaść ź ich pazapisvalisia palakami, bo padpadali pad upłyŭ kaściołu i nacyjanalnaja śviadomaść vynikała ź vieravyznańnia. Byli śviadomyja, ale viedajecie, šmat chto ź ich prosta bajaŭsia. Tak što 2 pakaleńni faktyčna stračanyja dla biełaruščyny.
«NN»: Jakija ŭ Tavarystva biełaruskaj kultury ŭ Vilni kantakty z aficyjnaj Biełaruśsiu?
CHN: Na pačatku 90-ch byli dobryja stasunki z pasłom Ščasnym, ale jak u Biełarusi pamianiałasia ŭłada, u nas adbyŭsia faktyčna razryŭ. Nijakich kantaktaŭ ź biełaruskaj ambasadaj my nie majem i viadoma nivodnaha rubla ad ich my nie atrymlivajem.
«NN»: A padtrymku z boku mietrapolii ŭsio ž adčuvajecie?
CHN: Voźmiem dla paraŭnańnia prykład palakaŭ na Vilenščynie. Usia intelihiencyja, elita, adtul paśla vajny źjechała, zastalisia faktyčna nizy, ale siońnia dziakujučy niaspynnaj padtrymcy polskaj dziaržavy idzie vialikaje ŭzrušeńnie: jość Vializny sučasny Dom polskaj kultury, polskija kłasy faktyčna za košt polskaj dziaržavy, ekskursii pa Vilni. I voś majem što majem: pry suvymiernych polskaj i biełaruskaj mienšyniach na Vilenščynie sto škoł polskich i adna — biełaruskaja, jakuju finansuje litoŭskaja dziaržava. U dadatak štohod u hetaj škole prablemy z naboram, bo akramia ŭsiaho ŭ biełarusaŭ Litvy ŭźnikaje pytańnie: «Našto mnie addavać svajo dzicia ŭ biełaruski kłas, kali biełaruskaja mova i ŭ Biełarusi niepatrebnaja i niepažadanaja?».
