Zavieršana poŭnaje faksimilnaje pieravydańnie słavutaj haziety «Naša Niva»: vyjšaŭ piaty tom z numarami haziety za 1912—1915 i 1920 hod.
«Naša Niva» — hazieta-lehienda. Tady, u pačatku XX stahodździa heta byŭ nie prosta srodak masavaj infarmacyi, ahitacyi i prapahandy. Heta byŭ asiarodak biełaruščyny, kałyska novaj biełaruskaj kultury, kałyska našaj dziaržaŭnasci. U hetym pahadžajucca ŭsie historyki — biez «Našaj Nivy» nie było b ani BNR, ani BSSR. Mahło nie być i samastojnaj Biełarusi.
«Naša Niva» — heta fabryka zorak. Kupała, Kołas, Bahdanovič, Biadula, Harun, Hartny, Łuckievičy, Harecki, Ułasaŭ, Łastoŭski... Hetaja kahorta nacyjanalnych kłasikaŭ pracavała i drukavałasia ŭ adnoj-adzinaj haziecie! Tam składałasia sučasnaja biełaruskaja mova, nacyjanalnaja śviadomaść, biełaruskaja dumka.
I voś narešcie ŭ Minsku vyjšła apošniaja, piataja častka faksimilnaha vydańnia «Našaj Nivy». Sprava ciahnułasia bolš za dvaccać hadoŭ!.. Pra jaje vyniki my havorym z hałoŭnym redaktaram vydaviectva «Technałohija» Zmitrom Sańkom.
Vydaviec Zmicier Sańko: «U Biełarusi niama kamplekta «Našaj Nivy»
— Ideja faksimilnaha vydańnia «Našaj Nivy» uznikła pry kancy 1980-ch hadoŭ, niedzie ŭ 1988 hodzie, — kaža Zmicier Sańko. — Realizacyja prajekta musiła adbycca za 7-8 hadoŭ, a zaciahnułasia bolš čym na dvaccać. Z roznych pryčyn: techničnych, finansavych, arhanizacyjnych... Ale ja vielmi ščaslivy, što heta narešcie adbyłosia!..
— Usiaho, ja tak razumieju, pieravydańnie skłała piać častak?
— Tak.
Pieršy vypusk źmiaščaje numary haziety ad 1906 da 1908 hoda. Druhi — hadavik 1909 hoda. Treci — 1910. Čaćvierty — 1911. I ŭ zaklučnaj častcy — numary ad 1912 pa 1915 hady, a taksama numary haziety za 1920 hod. Čamu byŭ taki pierapynak? Viadoma, što ŭ žniŭni 1915 hoda hazieta spyniła vychad z-za padziejaŭ Pieršaj suśvietnaj vajny. U 1920 hodzie jana adnaviłasia, a paśla jaje zabaraniła polskaja vajskovaja cenzura.
— Kab vydać «Našu Nivu» całkam, ci daviałosia praviesci niejkuju pošukavuju pracu? Albo hetaja hazieta achajna i poŭna zachoŭvajecca, skažam, u Nacyjanalnaj biblijatecy?
— Naša kraina nie maje kamplektu «Našaj Nivy» — pieravažnaja bolšaść numaroŭ jość, ale nie ŭsio. Nie toje što niejkaja kankretnaja biblijateka ci knihazbor, a ŭ cełym usia kraina nie maje kamplektu! Tamu daviałosia źviartacca nie tolki da pryvatnych kalekcyjanieraŭ, ale i ŭ biblijateki za miežami Biełarusi — u Vilniu i Pieciarburh. Što datyčyć fizičnaha stanu haziety... Dumaju, kožny moža ŭjavić, što robicca z hazietnaj papieraj za 100 hadoŭ... Ja byŭ šakiravany taksama, kali daviedaŭsia, što
niekatoryja hora-navukoŭcy jezdzili ŭ Vilniu i vyrazali tam sa staroj «Našaj Nivy» artykuły i ilustracyi!.. Časam było ciažka rasčytać, časam davodziłasia litaralna «rekanstrujavać» teksty... Niezdarma praces vydańnia raściahnuŭsia na hetulki hadoŭ... I tamu ideja pieravydańnia ŭznikła najpierš jak ideja ratavańnia «Našaj Nivy», bo heta — naš nacyjanalny skarb!..
Słavuty archivist, zahadčyk adździeła publikacyi Nacyjanalnaha archiva Biełarusi Vital Skałaban hruntoŭna daśleduje lehiendarnuju «Našu Nivu». Da jaho my źviarnulisia, kab raspytać pra cikavostki taje haziety...
— Spadar Vital, kali vy daviedalisia pra isnavańnie «Našaj Nivy»?
— Ciažka skazać. Ale ŭpieršyniu poŭny kamplekt «Našaj Nivy» ŭ pieraplocie z załatym ciśnieńniem ja čytaŭ u biblijatecy imia Sałtykova-Ščadryna ŭ Leninhradzie, byłoj Impieratarskaj. Heta byŭ niedzie 1966—1967 hod. Tut tady ŭ Minsku jaje možna było pahladzieć u biblijatecy, ale tak... nie vielmi heta ŭchvalałasia.
— U savieckaj Biełarusi «Naša Niva» była zabaronienaj temaj?
— Išła palemika pra «biełaruskich sieparatystaŭ, jakija parušajuć adzinstva vialikaha ruskaha naroda», byli sproby reabilitavać «Našu Nivu» ŭ miežach kamunistyčnaj ideałohii... Byŭ artykuł Łarčanki, potym sproby ŭ 1950-ja hady, potym Cimoch Harbunoŭ nadrukavaŭ artykuł u Maskvie ŭ 1964 hodzie...
— Spadar Vital, darobak «Našaj Nivy» ciapier viedajuć mnohija. A jak usio pačynałasia ŭ 1906 hodzie?
— A pačałasia svaboda: chočaš hazietu vydavać — vydavaj! Znachodź hrošy — i vydavaj!.. Da taho ž, źjaviŭsia dazvoł na biełaruskaj movie drukavać. I pačałosia: spačatku «Naša Dola», potym «Naša Niva»... Miž inšym, na vydańnie «Našaj Nivy» achviaravała hrošy kniahinia Mahdalena Radzivił... Jak i na «Vianok» Bahdanoviča, i na pieršuju knihu Kanstancyi Bujło...
— Kali pierahladaju tuju «Našu Nivu», mianie nie pakidaje zachapleńnie, nakolki jakasna i prafiesijna jana była zroblenaja z punktu hledžańnia žurnalistyki. Jana vyhladaje sučasna i praz 100 hadoŭ!..
— Heta była demakratyčnaja žurnalistyka! Da pačatku vajny...
Paśla pačałasia vajna, na Kupału zaviali kryminalnuju spravu — što praŭda, paśla jana razvaliłasia. Vajennaja cenzura prybirała z hatovaje haziety radki, abzacy i cełyja artykuły!.. I hazieta vychodziła z ahromnistymi biełymi plamami!..
— Spadar Vital, a jak hazieta tady dastaŭlałasia da čytača? Heta zajmała šmat času?
— Pošta pracavała vydatna!.. Nie horš, čym siońnia! Miarkuju, što i sposab byŭ prykładna taki. Z inšaha boku,
chadzili bajki, što, rassyłajučy hazietu ŭ kanviertach, Kupała ledźvie nie asabista siadzieŭ i kleiŭ marki...
— Ci płacili ŭ toj «Našaj Nivie» hanarar aŭtaram?
— Badaj što, nie... Adnak jość najcikaviejšy dakumient — buchhałtarskaja kniha «Našaj Nivy» za 1915 hod. I apošni zapis pierad tym, jak hazieta prypyniła svajo isnavańnie, byŭ taki: «Redaktar I. Łucevič (sapraŭdnaje imia Janki Kupały) vypisaŭ paetu Ja.Kupału hanarar stolki-ta rubloŭ...» I hety zapis pavinien uvajsci ŭ zbor tvoraŭ Kupały!...
— Sto hadoŭ tamu čytačy aktyŭna pisali ŭ hazietu?
— Prykładna jak i ciapier: biełarusy pisali ŭ hazietu jak u apošniuju instancyju. Ja znajšoŭ list, jaki nakiravali ŭ «Našu Nivu» sialanie z majoj małoj radzimy — Lachavickaha rajona. Jany skardziacca na svajho pana, jaki kiepski: ci to ich u les nie puskaje, ci što tam... Darečy, zaŭvaha: adkul ludzi ŭmieli pisać pa-biełarusku? Jany ž u škole nie vučylisia... Škoła, naadvarot, paśla zaminała, bo ludziej pieravučvali pisać pa-rusku... A ŭ hazietu pisali tak, jak viedali, jak razmaŭlali, jak padkazvała pamiać prodkaŭ!..
— Jak vy aceńvajecie styl toj «Našaj Nivy» — taki sabie najhrana-prymityŭny? Pry tym, što vydaŭcy byli hłyboka intelihientnyja ludzi. A pobač — naviny kštałtu «išoŭ mužyk z karčmy — napiŭsia i ŭtapiŭsia». Dziela čaho heta rabiłasia?
— Hazieta była različanaja na samaha roznaha čytača. Taki «sproščany» styl byŭ nie paŭsiul. Jon moh być u navinach, u paviedamleńniach. Ale vaźmicie publicystyku — tam iduć vielmi surjoznyja rečy... Sapraŭdy, była takaja hulnia: «u svitku ŭbraŭsia i pišu dla sialan». Vašuju zaŭvahu davoli złosna sfarmulavaŭ u liście ŭ redakcyju Fabijan Šantyr: što «Našu Nivu» nichto nie ŭsprymaje, što adarvalisia ad naroda, što heta — «panskaja zabaŭka». Adnak, kali razabracca, to list źjaviŭsia paśla taho, jak hazieta nie nadrukavała niejkija tam Šantyravyja tvory... Łastoŭski pachvaliŭ Bahdanoviča, a jaho, Šantyra, nie pachvaliŭ... I Šantyr pakryŭdziŭsia. Usio jak zaŭždy ŭ tvorčym asiaroddzi. Asabliva kali nie drukujuć.
— Spadar Vital, vy rady, što skončana faksimilnaje vydańnie «Našaj Nivy»?
— Heta padzieja! Ciapier hazieta zachavanaja — i jaje moža pačytać kožny, jaje možna vyvučać i daśledavać. A ŭžo siońnia idzie praca pa stvarenni elektronnaha archiva biełaruskaj pieryjodyki. I ŭznikajuć składanyja pytanni: jakija buduć pryjarytety, što z haziet pieraviesci ŭ ličbu, chto, jak i za jakija hrošy budzie heta rabić? Pieryjodyka ŭ nas nadzvyčaj bahataja, ale — dzie vy pračytajecie «Minskija hubiernskija viedamasci», «Viciebskija...», «Mahiloŭskija...», dzie drukavaŭsia Ramanaŭ?.. U nas vielmi kiepska zachavanyja hetyja haziety. Na dobry tołk, treba ŭsio heta pieravodzić u ličbu. Bo mnohaje ŭžo litaralna rassypajecca ŭ rukach...
— Jak vy ličycie — źjaŭleńnie «Našaj Nivy» ŭ pačatku XX stahodździa było patrebaj tahačasnaj intelihiencyi ci narodu?
— Viedajecie, što takoje kańjak? Heta napoj pracoŭnaha kłasa, jaki pjecca vusnami jahonych najlepšych pradstaŭnikoŭ! Tut taja samaja situacyja. Lepšyja pradstaŭniki našaha naroda rabili hetuju hazietu...
