9 kastryčnika, u dzień pieršych jadravych vyprabavańniaŭ u KNDR, spoŭniłasia 9 hadoŭ, jak Kim Čen Ir aficyjna zaniaŭ pasadu kiraŭnika Pracoŭnaj partyi Karei – najvyšejšy post u dziaržavie. Pra heta napisali ŭsie infarmacyjnyja ahiencyi śvietu. I mała chto pierad tym źviarnuŭ uvahu na jašče adno supadzieńnie dataŭ u historyi. U lipieni 1994 hodu skanaŭ «vialiki pravadyr karejskaha narodu», staršynia PPK tavaryš Kim Ir Sen, na źmienu jakomu pryjšoŭ jahony syn – prosta «lubimy kiraŭnik». Praktyčna adnačasova, akurat dvanaccać hadoŭ tamu, pryjšoŭ da ŭłady ŭ Biełarusi jaje pieršy prezydent.
Pra mahičnaje j psychalahičnaje značeńnie ličby dvanaccać skazana ŭžo šmat, i tut amal niama čaho dadać. I ŭsio ž.
Praces pierajmańnia vyšejšaj ułady ŭ KNDR davoli składany. Pavinny byli minuć niekalki hadoŭ nacyjanalnaj žałoby pa Kim Ir Senie, pierš čym Kim-małodšy staŭ paŭnaŭładnym kiraŭnikom partyi i krainy, roŭnym u vieličy svajmu baćku. U Biełarusi pavinien byŭ adbycca listapadaŭski referendum 1996-ha hodu, pierš čym źmieny ŭ Kanstytucyi nadali kiraŭniku dziaržavy praktyčna nieabmiežavanyja ŭładnyja paŭnamoctvy.
Na hetym paraleli vyčerpvajucca. Biełarusi nie pahražaje hoład. Biełarusi nie pahražaje palityčnaja i ekanamičnaja blakada. U Biełarusi niama svajoj atamnaj zbroi.
Tym nia mienš, peŭnyja supadzieńni navodziać na dumku ab tym, što dyktatury – navat kali pamiž imi adlehłaści dziasiatki tysiač kilametraŭ i jany naležać da absalutna roznych rehijonaŭ śvietu, raźvivajucca padobnym čynam. Dyktatarskija režymy (kali jany sapraŭdy dyktatarskija, a nie aperetkavyja, kštałtu «čornych pałkoŭnikaŭ») robiacca bolš žorstkimi dy represiŭnymi, hramadztva – dehraduje. Pryčym adbyvajecca heta ŭ značnaj stupieni niezaležna ad ekanamičnaha składnika. Treci Rajch pry Hitleru dasiahnuŭ ekanamičnych pośpiechaŭ jašče da pačatku ahresiŭnych vojnaŭ – niahledziačy na fašysckuju dyktaturu, u krainie praciahvali dziejničać rynkavyja mechanizmy.
U Paŭdniovaj Karei ekanamičny rost pačaŭsia jašče pry dyktatarskich režymach.
Kamunistyčny Kitaj raźvivajecca nia mienš dynamična, čym samaja vialikaja pavodle nasielnictva demakratyja ŭ śviecie – Indyja. (Praŭda, i ŭ Kitai ŭłada vymušanaja była raźniavolić pryvatnuju inicyjatyvu.) Ciapier abiedźvie hetyja dziaržavy pačynaje dahaniać Iran. Z druhoha boku, demakratyčnyja krainy nie zaŭsiody mohuć pachvalicca pośpiechami ŭ ekanomicy – naprykład, Arhientyna davoli doŭha nia moža ačomacca paśla šerahu ekanamičnych kryzisaŭ. Ale ŭjavić sabie viartańnia chunty tam užo niemažliva. Dziasiatki tysiač ludziej, u jakich padčas dyktatury źnikli svajaki, pratestujuć suprać amnistyi byłym aficeram, datyčnym da masavych źniknieńniaŭ.
«Potym jany pryjšli za mnoj»
Samaje hałoŭnaje, što adbyvajecca pry ŭsich biez vyniatku dyktatarskich režymach, – heta padzieńnie čałaviečaha duchu. Na heta źviarnuŭ uvahu ŭ adnym z svaich interviju filozaf Uładzimier Mackievič. Na jahonuju dumku, u paraŭnańni z hitleraŭskim Rajcham, jaki praisnavaŭ 12 hadoŭ, u Biełarusi nie adbyłosia jašče takoha hłybokaha maralnaha raspadu. Usio-tki, tut nie było vajny, tatalnaha vyniščeńnia «niearyjcaŭ» i inšadumcaŭ, niama lahieraŭ śmierci.
Ale ž kolkaść palitźniavolenych raście. Rastuć terminy ichniaha pakarańnia. Kali raniej razmova išła hałoŭnym čynam pra «chimiju» za chulihanstva, dyk ciapier pačali abvinavačvać u «teraryźmie». A ŭ jakaści hipatetyčnaj (pakul jašče) mahčymaści pakarańnia pačali fihuravać i «rasstrelnyja» artykuły.
Ale hałoŭnaje navat nia ŭ hetym. Hałoŭnaje – u niežadańni bolšaści ludziej nie zaŭvažać ni prajavaŭ hramadzianskaha supracivu, ni sudoŭ, ni aryštaŭ, ničoha takoha, što niepasrednym čynam nie zakranaje ichniaha asabistaha dabrabytu. Usio adbyvajecca pavodle ŭzoru, ab jakim havaryŭ niekali niamiecki pastar-antyfašyst. Spačatku jany pryjšli za kamunistami. Ja maŭčaŭ, bo ja nie kamunist. Potym – za habrejami. Ale ja nie habrej. Potym jany pryjšli za mnoj. Kryčać nie było sensu, bo ŭžo nie było kamu pačuć mianie.
Haładoŭka pratestantaŭ u Miensku, u jakich chočuć zabrać chram, pabudavany ŭłasnymi rukami, bolšaści mienčukoŭ nie chvaluje. Bo jany nie pratestanty.
Peryjad pačatkovaha nazapašvańnia
Choča hetaha ŭłada ci nie, u Biełarusi, jak i ŭ Rasiei, jak i va Ŭkrainie, idzie peryjad pačatkovaha nazapašvańnia kapitału. U ludziej źjaviłasia mahčymaść lehalna abo nielehalna – praz chitryki, padman, chabar, ale z dapamohaj ułasnych mazhoŭ i ruk – zarablać hrošy i nabyvać bolš-mienš prystojnyja aŭtamašyny, nieruchomaść, budavać svajo pryvatnaje žyćcio. Adarvacca ad hetaha zachaplalnaha zaniatku dziela niejkaj palityčnaj abstrakcyi, dziela partyi, dziela susieda, jakoha zvolnili z pracy ci pasadzili za palityku? Nikoli. Heta jość peŭnaha kštałtu ludažerstva, budavańnie svajho ščaścia na niaščaści inšych ludziej. Ale tak było i jość zaŭsiody – amal va ŭsich hramadztvach. Tolki ŭ demakratyčnych hramadztvach jość instytuty prava i svabodnaja presa, jakaja farmuje hramadzkuju dumku. Tam miarzotniki pavodziać siabie bolš ścipła, bo na ich mohuć pakazać palcam. A tut na ciabie pačynajuć pakazvać palcam ci kruciać im la skroni, kali čałaviek raptam pačynaje siabie pavodzić prystojna.
Čamu apazycyja doŭhi čas nie patrapić vypracavać ekanamičnuju prahramu, jakaja mahła b zachapić vybarcaŭ? Dy tamu, što bolšaść ciešycca siońniašnim stanam. Čamu ich nie pryvablivaje prykład susiednich Polščy abo Litvy? Bo, na dumku abyvatala, moža, tam i lha zarabić bolš, dyk dla hetaha treba bolš pracavać. A hałoŭnaje – dziejničać u ramkach zakonu i maralnaj adkaznaści. Kudy bolš zvykła i zručna dziejničać nie pavodle zakonu j prava, a pavodle pratekcyi, znajomstva, pryncypu «pasłuha za pasłuhu» i h.d.
Za dvanaccać hadoŭ baraćby z aŭtarytaryzmam apazycyja i hramadztva ŭ cełym apynulisia la raźbitaha karyta. I ŭsio toje ž pytańnie peryjadyčna chvaluje palitykaŭ: ci treba ŭdzielničać u vybarach? Vybary – jak ulubionaja cacka ŭ dziciaci. Možaš rabić što chočaš – choć u kut na kaleni sadžaj, ale ž cacku nie adbiraj, bo zapłača. Zrazumieła, razumnyja «darosłyja dziadźki» ŭsialak uchvalajuć takija dziciačyja pavodziny i navat stymulujuć «dzietak» cukierkami.
Kali havaryć surjozna, dyk hałoŭnaja prablema nie ŭ drakonaŭskim vybarčym zakanadaŭstvie i nie ŭ pieraškodach, jakija čynić miascovaja administracyja. A ŭ tym – chto vybiraje, kudy (u jakija orhany jakoj ułady) i dziela čaho? Dla miljonaŭ hramadzianaŭ vybary daŭno pieratvarylisia ŭ rytuał pasłušenstva dziaržavie. Vaźmiecie moj hołas – tolki adčapiciesia, dajcie zajmacca svajoj pryvatnaj spravaj. Udzieł apazycyi ŭ vybarach razhladajecca jak niejki artefakt. Niešta nakštałt śmiešnaha abaviazku hałasavać tajemna – za zasłonaj...
U čym jaho praŭda?
Zrešty, apazycyja nia ź Miesiaca zvaliłasia, jak časam pierakonvaje dziaržaŭnaja prapahanda. Jana – kostka ad kostki svajho narodu. I dla jaje charakternyja tyja ž ahulnyja nastroi i pabudžalnyja matyvy, što i dla bolšaści. Joj chočacca nia tolki vyrašać niejkija taktyčnyja zadačy, ci, kažučy praściej, sprabavać vyžyć na palityčnym poli, jakoje z kožnym dniom zvužajecca. Joj chočacca vyhladać pry hetym pryhoža. Jak kaža moj kaleha – chočacca ŭśmichacca.
Uspaminaju razmovu z adnym apazycyjaneram – vielmi intelihientnym, mužnym i prystojnym čałaviekam. Jon vykazaŭ dumku, što nam, niedziaržaŭnym žurnalistam, nie staje aptymizmu, kali my pišam pra apazycyju i jaje dziejańni. Ščyra kažučy, zakid padaŭsia niečakanym. Zdavałasia b, apazycyja jak nichto pavinna być zacikaŭlenaja ŭ praŭdzie. Tym bolš što jana vystaŭlaje jaje ŭ jakaści adnaho z asnoŭnych svaich lozunhaŭ. U praŭdzie, a nie aptymiźmie, jakoha chapaje ŭ «Sovietskoj Biełoruśsii» i na BT. Hołas karejskaha dyktara, jaki paviedamlaje pra vyprabavalny jadravy vybuch, taksama prasiaknuty aptymizmam. Ale razmova nie ab tym.
Sapraŭdy, narmalnym ludziam vielmi chočacca vieryć u pieramohu dabra j spraviadlivaści. Adbiary ŭ čałavieka vieru, i što zastaniecca? Ale ž dziejańni viernikaŭ carkvy «Novaje žyćcio» voś ab čym prymusili zadumacca: viera, vidać, tolki tady maje prava nazyvacca vieraj, kali jana pabudžaje čałavieka na niejkija dziejańni. Aptymizm tut ni pry čym. Čałaviek albo skarajecca abstavinam, albo prymaje vyklik – z usimi nastupstvami, jakija z hetaha vynikajuć.
Relihijnaja heta viera ci prosta viera ŭ spraviadlivaść i čałaviečnaść – nia tak užo j važna.
