Zasłužany pierad Biełaruśsiu praletar historyja Biełarusi 13

…i ŭsio-tki vyrašyŭ napisać, bo artykuł moža stać precedentnym, bo achajvańnie patryjotaŭ Biełarusi, chamstva niachaj budzie prerahatyvaj ciapierašniaj ułady i tych, chto na pasłuhach u jaje, bo i ŭ našaj krainie treba kali nie być palikarektnym, dyk mieć pačućcio miery, vytrymlivać naležny ton. Ja — pra artykuł Alesia Akuliča «Praletar na Parnasie: Ciška Hartny», nadrukavany ŭ «Litaraturnaj Biełarusi» (hazieta «Novy Čas» za 25 sakavika 2011).

Aŭtar artykuła i redakcyja va «ŭrezcy» da jaho vyrašyli pakazać urbi et orbi, «jakoj siońnia bačycca asoba pieršaha «baćki» Savieckaj Biełarusi» Źmitra Žyłunoviča (Ciški Hartnaha). Kamu bačycca — heta inšaje pytańnie.

Pačnu z samaha elemientarnaha — z padačy faktaŭ. Bo šmat faktaŭ ź bijahrafii Žyłunoviča aŭtar sprabuje vykarystać suprać jaho.

«…małahramatny harbar (adnu zimu słuchaŭ «darektara», prajšoŭ dvuchkłasnuju vučelniu)…».

Jak dla chłopca ź biednaj sialanskaj siamji, Źmicier Žyłunovič atrymaŭ prystojnuju adukacyju. Dvuchkłasnaje narodnaje vučylišča — heta 5–6 hadoŭ navučańnia. Takuju pieršapačatkovuju adukacyju atrymali taksama Jan Łucevič (Janka Kupała) i Kanstancin Mickievič (Jakub Kołas).

Žyłunovič moh by pry naležnaj pratekcyi stać pisaram u jakoj-niebudź kantory abo darektaram, jak, naprykład, Ja. Łucevič. Praŭda, Łucevič na pasadzie pisara nie ŭtrymaŭsia: mieŭ kiepski počyrk. Taja ž biada była i ŭ Žyłunoviča.

Katalik Łucevič paśla vučylišča nie mieŭ prava pastupać u nastaŭnickuju sieminaryju, a pravasłaŭny Mickievič pastupiŭ. Žyłunovič taksama sprabavaŭ stać sieminarystam, ale nie pradjaviŭ śvidietielstva o błahonadiežnosti.

Dalej A. Akulič apaviadaje pra toje, jak Žyłunovič «nakremzaŭ niekalki vieršykaŭ — na nibyta rasijskaj movie» i vyrašyŭ byŭ padacca da Lva Tałstoha, i pra toje, jak Žyłunovič, trapiŭšy ŭ Kijeŭ, zanios ceły sšytak svaich vieršaŭ u tamtejšuju hazietu i jak hetyja vieršy redakcyja jamu viarnuła.

Ja nie čytaŭ rasijskamoŭnych tvoraŭ Žyłunoviča, ale zatoje čytaŭ teksty ŭ hetaj movie Ja. Łuceviča. Skažu tak: rasijskaja mova — nie jahonaja stychija. I nie stychija K. Mickieviča, jaki taksama pisaŭ «vieršyki» u rasijskaj movie. Napisaŭ ich nie adzin sšytak. Ale kali Žyłunoviča zredźčasu drukavali, dyk u 20-tomniku Jakuba Kołasa nie pakazana, dzie byŭ nadrukavany choć by adzin jahony rasijskamoŭny vierš. Budziem kpić z K. Mickieviča?

I ŭ tym, što Dmitrij Žiłunovič staŭ biełarusam pad upłyvam «Našaje Nivy», niama ničoha zahannaha: «Naša Niva» nie adnaho tutejšaha i zapadnorusskoho čiełovieka pierarabiła ŭ biełarusa. Chto viedaje, na što zmarnavaŭsia b hienij Maksima Bahdanoviča, kali b nie «Naša Niva». A što Adam Jahoravič (były Adolf Jurjevič) nie vychoŭvaŭ svajho syna jak biełarusa — fakt.

Pravilna, pajechaŭ Zm. Žyłunovič u Vilniu da našaniŭcaŭ, a našaniŭcy nie dali jamu pracy. Dyk i Ja. Łuceviču taksama nie dali. Braty Łuckievičy zaprasili Ja. Kupału (užo vyjšła «Žalejka») u Vilniu, znajšli jamu miesca pamočnika biblijatekara, dali mahčymaść «kvataravać» u redakcyi i płacili jamu 5 rubloŭ za toje, što papraŭlaje dasłanyja ŭ redakcyju vieršy. A 25 rubloŭ Ja. Łucevič zarablaŭ u biblijatekara Barysa Daniłoviča. Papraŭlać vieršy — adno, a pisać artykuły na sacyjalna-ekanamičnyja, palityčnyja i kulturnickija temy — inšaje. Dla hetaha ani ŭ Łuceviča, ani Žyłunoviča nie chapała kvalifikacyi. Tamu i nie ŭziali ich u štat redakcyi. Kali Łucevič padvučycca ŭ Piciery, jon stanie spačatku redaktaram, a potym i redaktaram-vydaŭcom «Našaje Nivy». I, darečy, dobrym publicystam.

Jany, abodva, Łucevič i Žyłunovič, sustrenucca na picierskim bruku.

A toje, što Žyłunovič zbłytaŭ adnaho razu Syrakomlu z Bahuševičam… Ci varta było pisać pra heta?

Ja viedaju znaŭcaŭ paezii, układalnikaŭ knih i redaktaraŭ, jakija taksama inšy raz mohuć zbłytać dvuch paetaŭ. Ja i sam mahu Vacłava Ivanoŭskaha nazvać Vacłavam Łastoŭskim. Z kim nie byvaje?

Bolš istotna było b zaciemić, što Žyłunovič pryjšoŭ u biełaruski ruch u pieryjad reakcyi i zastaŭsia ŭ hetym ruchu nazaŭždy. Nie mienš istotna i toje, što ŭ pieryjad reakcyi jon nie parvaŭ z sacyjalistyčnym rucham. Toje, što jon paśla parazy revalucyi 1905 h. nie kinuŭsia ŭ pjanku, u karty, u mistyku ci raspustu (a hetyja źjavy byli ŭ pieryjad reakcyi masavymi), kaža, što jon naležaŭ da pieradavoje častki praletaryjatu.

Ale ja pra picierski bruk. Aleś Akulič piša pra toje, jak Žyłunovič byŭ uładkavaŭsia na pracu ŭ majontku panoŭ Ivanoŭskich i što z taje pracy vyjšła. Piša źjedliva. A možna było b napisać i z humaram. Bo voś Žyłunovič apynuŭsia ŭ Piciery. Chto dapamoh jamu vydać pieršuju knižku? Ci nie toj samy Vacłaŭ Ivanoŭski? Tak, toj samy pan Ivanoŭski, jaki pryniaŭ u Piciery Jana Łuceviča dy zrabiŭ jaho svajoju «pravaju rukoju» ŭ vydavieckaj supołcy «Zahlanie sonca i ŭ naša vakonca».

Jany, Žyłunovič i Łucevič, uvajšli ŭ Piciery ŭ koła biełaruskaje intelihiencyi. I ksiondz Adam Stankievič zanios ich u pačesny śpis u bolšaj ci mienšaj miery duchovych dziaciej Branisłava Epimach-Šypiły pobač z Branisłavam Taraškievičam, Kłaŭdzijem Duž-Dušeŭskim, Tamašom Hrybam, Leanardam Zajcam, Jazepam Varonkam, Fabijanam Abrantovičam, Vincentam Hadleŭskim, Andrejem Cikotam dy inšymi. I jak ža Aleś Akulič zabyŭ pra heta?

A dalej… Pan Akulič sprabuje davieści, što Žyłunovič — z tych «kucharak», jakija ŭjavili siabie «hienijami i pravadyrami» i ŭzialisia kiravać dziaržavaju. Davajcie zhodzimsia z panam Akuličam, što Žyłunovič prademanstravaŭ svaju samaŭpeŭnienaść, kali zajaviŭ, što stvoryć biełaruski ŭrad. I zadamo pytańnie: a dzie ž byli adukavanyja Jazep Dyła, Alaksandr Čarviakoŭ dy inšyja dziejačy biełaruskich siekcyjaŭ balšavickaj partyi? Čamu jany nie ŭziali na siabie takuju adkaznaść? Jak by tam ni było, a Časovy rabotniča-sialanski ŭrad Savieckaj Biełarusi byŭ stvorany.

A dalej Aleś Akulič, zajaviŭ svaje pretenzii da stylu Manifiesta hetaha ŭrada.

(Darečy, Manifiest byŭ abnarodavany nie 1 studzienia 1919 hoda, a 3-ha, bo i padpisali jaho tolki 2-ha, a nie 1-ha, jak śćviardžajecca ŭ padručnikach.)

Maje Aleś Akulič pretenzii i da składu Časovaha ŭrada Biełarusi: maŭlaŭ, Žyłunovič «padabraŭ u svajo «pravicialstva» słucka-kapylskich ziemlakoŭ» — Fabijana Šantyra dy Jazepa Dyłu. A ja dadam: i Źmitra Čarnuševiča. I navat Isak Rejnhold słucka-kapylski (z Hrozava). Piać słucka-kapylskich na 19 siabraŭ urada. Nie tak i šmat.

A dalej Aleś Akulič pierakazvaje ŭspaminy Ja. Dyły pra toje, jak jon i Žyłunovič adviedali ŭ Smalensku Janku Kupału dy ahitavali jaho razam ź imi jechać u Miensk. «Nie ŭhavaryli Janku Kupału Žyłunovič z Dyłam — i adny praź niekalki dzion pajechali ŭ Miensk», — piša aŭtar. A ja viedaju, što ŭhavaryli, bo ŭžo 21 studzienia 1919 hoda Kupała byŭ u Miensku, i jaho ŭładkavali na pracu ŭ viedamstvie Čarviakova — biblijatekaram u Biełaruskim narodnym domie pry Kamisaryjacie aśviety.

Voś taki histaryčny fakt: Kupała viarnuŭsia ŭ Miensk u balšavickim abozie. Inšaja sprava — jahonaje staŭleńnie da balšavikoŭ…

A potym… Voś adzin pasaž: «…samoha Cišku Hartnaha — adnaho ź pieršych nackałabarantaŭ u balšavickim abozie — praź niekatory čas vykinuć na histaryčny śmietnik». Mocna skazana?

Voś druhi pasaž: «Cień-zdańHartnaha-vydaŭca i pa siońnia chodzić pa krainie — zdań cenzura-balšavizmu». Byccam Hartny ŭvioŭ cenzuru i sam nie ciarpieŭ ad jaje…

Narešcie, treci pasaž. Aŭtar cytuje vierš Zm. Žyłunoviča:

…Nakovalniu stalnuju svoju
Prihotovił davno pod udary,
Iz žieleza — śmiahčiłoś ot žara —
Ostryj mieč dla siebia ja kuju.

Apošni radok, pa-mojmu, treba razumieć tak: kuju mieč dla svaich patrebaŭ. Adnak Aleś Akulič vykarystoŭvaje hety radok, tak skazać, u japonskim sensie: Žyłunovičaŭ mieč mieŭsia pasłužyć jamu dla charakiry, dy nie pasłužyŭ.

Cytuju z apošniaha abzacu: «…vyklučany z partyi, [Ciška Hartny] zvarjacieŭ — i ŭ psichbalnicy zavostranaj łyžkaj prabiŭ-pierarezaŭ sabie horła. Usio adno jak i nie pa nieachajnaści napisaŭ byŭ tak: «Ostryj mieč dla siebia ja kuju», — nie dla voraha, a sabie. Tolki nie mieč (jaho navat prarocka-paetyčnaj hipierbałaj možna nazvać) kavaŭ-vastryŭ Ciška Hartny ŭ apošnija chvili svajho žyćcia, a ŭsiaho tolki stałovuju łyžku…».

Tak aŭtar sprabuje «abyhrać» trahiedyju Źmitra Žyłunoviča. I piša niapraŭdu:

chvaroba Žyłunoviča pačałasia nie paśla vyklučeńnia z partyi (1931), a paźniej — u hady vialikaha teroru, bo jašče ŭ 1935-m jon drukavaŭ skaročany varyjant svajho ramana «Pierahudy». Aprača taho, jość inšaja viersija samahubstva Ciški Hartnaha.

Aŭtar zadumvaŭ partret Žyłunoviča-Hartnaha. Atrymaŭsia ž paskvil. Niabožčyk na jaho nie adkaža. Ale niechta musić adkazać.

Tak, Žyłunovič, jak i kožny čałaviek, — niaprostaja ŭnikalnaja postać. Tak, jamu nie chapała adukacyi, šlifoŭki, tak, jon moh zaznavacca, mieć zavyšanuju samaacenku, jon nie byŭ sprytnym palitykam… Jaho jak piśmieńnika nielha pastavić u adzin šerah ź Jankam Kupałam, Jakubam Kołasam, Maksimam Bahdanovičam, Maksimam Hareckim, Alesiem Harunom, ale nichto z surjoznych litaraturaznaŭcaŭ i nie robić hetaha. I nichto z surjoznych litaraturaznaŭcaŭ nie budzie pisać, što Ciška Hartny «kremzaŭ» vieršy. My pamiatajem, što jon byŭ u šerahu pieršych. My viedajem, što ŭ siłu svaich zdolnaściaŭ jon pasłužyŭ biełaruščynie. Jon byŭ praletar? Ale jon zasłužany pierad Biełaruśsiu praletar. Jon byŭ kamunistam? Ale nichto nie budzie asprečvać, što pierš jon byŭ biełarusam. I nastupiŭ momant, kali jahonyja ž tavaryšy pa partyi pačali jaho, jak i inšych nacyjanał-kamunistaŭ, teraryzavać. Zrešty, teraryzavali Žyłunoviča ŭžo 1919 hodzie, kali jon musiŭ uciakać ź Mienska na front. A chto vykinuŭ jaho na śmietnik historyi? Jak ja viedaju, heta sprabavali zrabić tyja ž tavaryšy pa partyi — balšaviki. Ciapier ža źniavažyć Žyłunoviča-Hartnaha i adpravić jaho ŭ niabyt sprabuje Aleś Akulič.

Anatol Sidarevič

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH