Hanarovaja varta na mohiłkach

U žniŭni 1939, kali Knutu Hamsunu spoŭniłasia 80 hadoŭ, słavuty narveski piśmieńnik atrymaŭ telehramy ź vinšavańniami nia tolki ad narveskaha karala Hokana VII i siabroŭ narveskaha ŭradu, ale i ad kanclera Niamieččyny Adolfa Hitlera dy ŭsich nacysckich viarchoŭ

Hałoŭny ideolah nacyzmu Rozenberh u svaim vinšavańni nazvaŭ Hamsuna «vialikim stvaralnikam vobrazaŭ u nardyčnaj supolnaści i ščyrym siabram novaj Niamieččyny». Rozenberh dadaŭ: «Pakolki Vašy vobrazy naradžała nieśmiarotnaja vola, Vy zmahli znajści šyroki vodhuk siarod niamieckaha narodu dy dać niamieckaj litaratury žyćciatvornyja šturški».

Zvyčajnaje vinšavalnaje pustasłoŭje? Nia całkam. Knižki Knuta Hamsuna 10-ch, 20-ch i 30-ch hadoŭ minułaha stahodździa sychodzili z pryncypova inšych filazofskich mierkavańniaŭ, čym tyja z pačatku jahonaha tvorčaha šlachu, jakija ŭčynili jaho piśmieńnikam suśvietnaha maštabu. U «Hoładzie» (1890) i «Misteryjach» (1892) Hamsun byŭ vieščunom eŭrapiejskaha madernizmu. Hamsunam zachaplalisia i ad Hamsuna vučylisia takija roznyja piśmieńniki jak Ernest Heminhuej, Hierman Hiese, Tomas Man, Franc Kafka, Maksim Horki, Štefan Cvajh i Hienry Miler. Adnak u ramanie «Płady ziamli» (1917), za jaki Hamsunu dali Nobeleŭskuju premiju ŭ 1920, dyj u paźniejšych — naprykład, trylohii «Badziahi» (1927), «Aŭhust» (1930), «A žyćcio idzie» (1933) — Hamsun u svaim śvietabačańni pierajšoŭ na pazycyi kanservatyzmu. Jon adnaznačna varoža pastaviŭsia da demakratyi i madernaści, pačaŭ uschvalać tradycyjnyja narodnyja kaštoŭnaści, zasnavanyja na mistyčnaj suviazi čałavieka ź ziamloj dy rodavaj, kroŭnaj suviazi pakaleńniaŭ. Voś hetyja viazi, pavodle Hamsuna, i stvarali sutnaść narveskaj dušy.

U padobnych estetyčna-filazafičnych mierkavańniach šukała svajho hłybiejšaha abhruntavańnia i idealohija niamieckaha nacyzmu.

Ale Hamsuna ź niamieckim nacyzmam jadnała nia tolki abstraktnaje śvietabačańnie. Narveski piśmieńnik, jaki praktyčna zakončyŭ svoj tvorčy šlach ramanam «Koła zamykajecca» ŭ 1936, u svaich presavych i publičnych zajavach u dalejšym praciahvaŭ padtrymlivać Hitlera, bačačy ŭ nacystach siłu, jakaja moža adnavić niamiecki narod i, šyrej, «nardyčnuju supolnaść», to bok, Skandynaviju. Hamsun nienavidzieŭ Vialikabrytaniju i pryvitaŭ niamieckuju akupacyju Narvehii ŭ 1940 hodzie dy stvorany niemcami kalabarancki narveski ŭrad Vidkuna Kviślinha. U akupacyjnaj presie Hamsun pisaŭ, što «niemcy zmahajucca za nas, kryšačy tyraniju Vialikabrytanii nad nami i ŭsimi neŭtralnymi dziaržavami». Kali Hitler zakončyŭ žyćcio samahubstvam i da zaviaršeńnia vajny zastavalisia ličanyja dni, Hamsun napisaŭ nekraloh, u jakim nazvaŭ Hitlera «zmaharom za čałaviectva, prarokam evanhiella spraviadlivaści dla ŭsich narodaŭ». U čas vajny syn piśmieńnika, Ture, słužyŭ u SS, a žonka Maryja, jakaja była maładziejšaj za piśmieńnika na 23 hady, pracavała ŭ ministerstvie prapahandy Jozefa Hiobelsa.

Što narvežcam rabić z čałaviekam, jaki z adnaho boku byŭ nacyjanalnym prarokam i suśvietna pryznanym hienijem, a z druhoha — zadeklaravanym nacystam i nacyjanalnym zdradnikam?

86-hadovaha Hamsuna, jaki ŭ 1945 byŭ užo całkam hłuchi, aryštavali i abvinavacili ŭ nacyjanalnaj zdradzie. Prysud moh być tolki adzin — śmierć. Ale jak ža zabivać nacyjanalnaha praroka? Usie spadziavalisia, što Hamsun pamre i takim čynam vyrašyć tuju hałavaskrutnuju sytuacyju. Ale piśmieńnik nie śpiašaŭsia pamirać.

Tamu narveskija ŭłady prydumali psychijatryčnuju ekspertyzu, jakaja śćvierdziła, što ŭ piśmieńnika pamuciŭsia rozum.

Mahčyma, uvieś hety «kazus Hamsuna» niejak abcich by pad etykietkaj piśmieńnika z pamutniełym rozumam, ale ŭ 1949 hodzie 90-hadovy piśmieńnik vydaŭ knihu pad nazvaj «Pa zarosłych ściežkach». Hamsun u joj nie raskajvaŭsia ŭ svaich suviaziach z nacyzmam, a adstojvaŭ, tak by mović, svajo razumovaje zdaroŭje i svoj punkt pohladu. Maŭlaŭ, usia taja psychijatryčnaja ekspertyza była łuchtoj, jon absalutna ŭ svaim rozumie i jon nie pryznaje siabie vinavatym ni ŭ čym. Biezumoŭna, jon byŭ poŭnaściu ŭ svaim rozumie. Ale ci nievinavaty?

Hamsun pamior u 1952, na 93-m hodzie žyćcia.

U 2009 Narvehija ŭračysta adznačyła 150-ja hamsunaŭskija ŭhodki.

U 2003 i 2004 narveski žurnalist Inhvar Śleten Kałojen vydaŭ dźvie častki abjomistaj bijahrafii Knuta Hamsuna — pryblizna 1000 staronak drobnym šryftam. Hetaje dvuchtomnaje vydańnie, jakoje lažyć pierada mnoj, kali ja pišu hety tekst, padsumoŭvaje bolš čym paŭstahodździa narveskaha «zmahańnia z Hamsunam» jak nacyjanalnym hienijem i zdradnikam.

Dyskusija pra Hamsuna, jakaja paśla jahonaj śmierci praciahvałasia ŭ Narvehii ŭ sotniach žurnalisckich artykułaŭ i manahrafij roznaha ŭzroŭniu navukovaści, była, kali možna tak skazać, adnoj z prajavaŭ žyćciazdolnaści narveskaj litaratury.

U Narvehii nichto i nie sprabavaŭ zapichnuć spravy Hamsuna ŭ «ciomnuju kamoru narlitu» ci zatknuć rot tym, jakija chacieli parazvažać nia tolki pra Hamsuna-aŭtara «Hoładu» i «Viktoryi», ale i pra Hamsuna-aŭtara nekralohu dla Hitlera.

Pra Kupału i inšych

Nu dyk voś, apošni tydzień minułaha hodu ja hartaŭ 500-staronkavy druhi tom manahrafii Inhvara Śletena Kałojena, kab vybrać niekalki cytataŭ i faktaŭ z žyćcia Knuta Hamsuna, jakija padyšli b jak ustup da taho, pra što chaču napisać dalej.

A chočacca mnie praciahnuć dyskusiju pra Janku Kupału, jakaja ŭźnikła na sajcie Radyjo Svaboda paśla publikacyi esie Alhierda Bachareviča «Ciomnaje minułaje Kajana Łupaki». Kažučy dakładniej, mnie chočacca adkazać na niekatoryja reakcyi i kamentary, jakija ŭźnikli paśla publikacyi majho błohu «Ciomnaja kamora biellitu».

Ja nia budu uparcicca i kazać, što isnujuć ščylnyja analohii pamiž sytuacyjaj Janki Kupały ŭ jahonym «balšavickim peryjadzie» ŭ 1930-ch dy Knutam Hamsunam i jahonymi dačynieńniami z nacyzmam. Ale, jak dumaju, usie pahodzimsia, što tut prahladajecca vyraznaje typalahičnaje padabienstva hetych abiedźviuch sytuacyj, prynamsi ŭ dvuch aspektach. I tut, i tam my majem dačynieńnie ź nie da kanca zrazumiełaj sytuacyjaj maralnaj padtrymki złačynnamu režymu; i tut, i tam niama kansensusu, jak nam i narvežcam — čytačam Kupały i Hamsuna — stavicca da fenomenu zdrady.

Ja absalutna daloki ad taho, kab śćviardžać, što Kupała ŭ 1930-ch zdradziŭ jakomu-niebudź narodu, ci to biełaruskamu, ci to savieckamu. Kali b jon zdradziŭ narodu, možna i treba było b šukać jamu apraŭdańnia. Tak jak narvežcy pa siońniašni dzień pakutliva šukajuć apraŭdańnia Hamsunu. Ale ja pakidaju hetaje pytańnie pa-za kadram.

Ja napisaŭ u papiarednim svaim błohu, što Kupała zdradziŭ samomu sabie i biełaruskaj litaratury. I što hetaj zdradzie niemahčyma znajści apraŭdańnia.

Tamu što, kali znajści takoje apraŭdańnie, niepaźbiežna ŭźniknie pytańnie, jakomu Kupału maje vieryć siońniašni čytač. Ci tamu, jaki pisaŭ adrazu paśla 1905 hodu, što:

Daremna śvistami nahajek
Zastrašyć chočuć tyrany,
Nahnaŭšy čornych socień šajek,
Zakuli ruki ŭ kajdany, —
Dušoj ja volny čałaviek,
I hetkim budu ceły viek!

Ci moža tamu, jaki ŭ 1935 hodzie pisaŭ:

Za ŭsio toje, što stvaryli
Ščyra tvaje ludzi,
Orden Lenina siahońnia
Tvaje ŭkviecić hrudzi.
Rana, pozna — heta viedaj,
Ci sonca, ci zory, —
Mudry Stalin padzialaje
Tvajo ščaście j hora.

Jon tady pisaŭ i značna horšyja rečy, ale bolš pra ich nia budziem.

Bo toje, što jon napisaŭ u 1930-ch, heta hrafamanstva ź litaraturnaha hledzišča. I nam treba heta siońnia vyrazna skazać. Kab mieć śmiełaść nazvać hrafamanami i šmat kaho ź inšych paśladoŭnikaŭ, jakija ŭ biełaruskaj litaratury pisali padobnaje ŭžo nie pad čekisckim pistaletam, a za niebłahija hanarary,

Kupała, ja paŭtarusia, zakłaŭ u biełaruskaj litaratury novuju paradyhmu dačynieńniaŭ litaratury z uładaj, u jakoj piśmieńnik u pieršuju čarhu absłuhoŭvaŭ uładu, a tolki ŭ druhuju čarhu niešta, što nazyvałasia «narodam».

Nie pomniu dakładna kali i dzie, ale heta Vasil Bykaŭ zrabiŭ horkaje pryznańnie, što balšaviki ŭ biełaruskich piśmieńnikaŭ «ukrali narod» i paviali jaho kudyści ŭ bok. Inakš kažučy, «tavaryš Modzin» pieramoh Praroka i Vieščuna.

Da hetaj bykaŭskaj kanstatacyi ja chacieŭ by dadać, što tyja, jakija ŭjaŭlali siabie prarokami i vieščunami, nie zastalisia bieź viny. Prynamsi mnie nia chočacca hetaha «kradziažu» daravać biełaruskim piśmieńnikam… I Kupału taksama…

Siońnia biełaruskija piśmieńniki ci to z adnoj, ci to z druhoj arhanizacyi nia kažuć užo, što jany słužać narodu (mahčyma, tamu, što «narod pamior», jak publična zajaviŭ Ihar Babkoŭ paśla referendumu 1995 hodu). Ale zatoje čuvać hałasy, što biełaruskija piśmieńniki — heta ŭsio ž «sumleńnie nacyi». To bok, pa zmoŭčańni prymajecca, što nacyja straciła sumleńnie, a tamu piśmieńnik, u jakoha hetaje sumleńnie zastałosia, pavinien jaho nacyi viarnuć.

A ja dumaju, što

kali ŭžo paraŭnoŭvać biełaruskich piśmieńnikaŭ ź niejkaj funkcyjaj žyvoha arhanizmu, dyk jany — chutčej za ŭsio «sielazionka nacyi», čym niešta inšaje.

Mnie zdajecca, što

biełaruskija piśmieńniki i da hetaj pary nia ŭciamili taho, što narveskija ci niderlandzkija piśmieńniki vydatna razumieli ŭžo 100 hadoŭ tamu — piśmieńnik piša nie dla nacyi, a dla čytača. Kali niama čytača, niama piśmieńnika.

Kupała 1930-ch — nie piśmieńnik, tamu što nichto pry zdarovym hłuździe nia stanie čytać dziela estetyčnaj asałody taho, što jon tady napisaŭ. Heta ž jaśniej jasnaha. Dyk u čym tut pytańnie?

Vartavyja

A pytańnie tut u tym, što ŭ biełaruskaj litaratury piśmieńnikam naahuł było naplavać na čytača i na toje, što čytač pra litaraturu dumaje. Bo hanarary zaležali nie ad taho, jak knižki pradavalisia siarod čytačoŭ, a ad dziaržaŭnych «hrantaŭ». Biełaruskaja litaratura — jak žorstkaja hrafamanija, tak i całkam niebłahija čytanki — jašče j siońnia bačycca bolšaściu biełaruskich piśmieńnikaŭ jak samakaštoŭnaść, pakolki jana, hetaja litaratura — nu prosta podźvih u sytuacyi najaŭnaści niesumlennaj nacyi, jakaja zabyłasia na svaju movu i svaich piśmieńnikaŭ. Temy ŭzroŭniu hetaj litaratury i temy dačynieńniaŭ na sutyku piśmieńnik-ułada (u tym liku, piśmieńnik-dziaržaŭnaja kazna) — naohuł tabu.

Kali mienavita tak hladzieć na nacyjanalnuju litaraturu, dyk možna zrazumieć, čamu na niadaŭnim źjeździe Sajuzu biełaruskich piśmieńnikaŭ z aficyjnaj trybuny znoŭ hučali zaklinańni ab «sumleńni nacyi», a ŭ kuluarach najbolš žaru vyklikali razborki ź niejkaj sumaj u zamiežnaj valucie dy sprava «łajanki» vakoł Kupały na sajcie Radyjo Svaboda.

Zaŭvažcie pry nahodzie, jak biełaruski piśmieńnik razmaŭlaje ź biełaruskim čytačom — ja (piśmieńnik) havaru svajo słova, ty (čytač) łajeśsia, što b ty ni kazaŭ…

Prablema z Sajuzam biełaruskich piśmieńnikaŭ nia ŭ tym, što tam sabrałasia kampanija, jakaja chacieła b nabić pysu čytačam Bachareviču ci Maksimiuku, a ŭ tym, što akramia hetaha pysanabivańnia sajuz nasamreč nia viedaje, čym jamu zaniacca.

Paśla raspadu kamunistyčnaj systemy, dzie piśmieńnickija sajuzy vykonvali rolu idealahičnych cenzaraŭ i prafsajuznych arhanizacyj, jakija vyrašali, kaho drukavać i kamu dać pucioŭki ŭ sanatoryi ci inšyja ciopłyja miescy, u nivodnaj postkamunistyčnaj krainie hetyja sajuzy tak i nia zdoleli znajści sabie niejkuju novuju razumnuju rolu. U kožnym razie, ja nia viedaju, čym razumnym zaraz zajmajucca takija sajuzy ŭ Polščy abo Čechii. I nikoha z polskich i českich čytačoŭ hetaje pytańnie nasamreč nie cikavić.

Mnie taksama niezrazumieła, jakuju razumnuju rolu ŭ dadzienaj sytuacyi moh by ŭziać na siabie Sajuz biełaruskich piśmieńnikaŭ. Na zhadanym źjeździe nichto tak i nie sfarmulavaŭ niejkaj uciamnaj prapanovy na hety kont. Ale kali mierkavać pavodle taho, što niekatoryja aktyvisty sajuzu sfarmulavali «mimachodam» i ŭ kuluarach — jano vyhladaje mnie na rolu svojeasablivaj hanarovaj varty na mohiłkach biełaruskaj litaratury. Maŭlaŭ, tolki nam, piśmieńnikam, dadziena prava interpretavać historyju rodnaj litaratury, a inšym — zastajecca tolki «łajanka».

Nu, niachaj…

Narvežcaŭ udvaja mienš za biełarusaŭ. Ale ichnaja litaratura na siońniašni dzień — ci nia samaja mocnaja ŭ Eŭropie. Ja razumieju, što Sajuz biełaruskich piśmieńnikaŭ adkaža mnie adrazu, što ŭ narvežcaŭ u dvaccać abo i ŭ dźvieście razoŭ bolej hrošaj, čym u biełarusaŭ.

Ale ja, čytač, zastanusia pry svaim mierkavańni… Chacia b tamu, što ja čytaju i pa-narvesku…

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0