Siužet novaha rasijskaha filma «Arda» hruntujecca na zafiksavanym u letapisach vypadku.
Siaredzina XIV stahodździa. Tajduła, maci chana Załatoj Ardy Džanibieka, zachvareła i vyklikała da siabie maskoŭskaha mitrapalita Alaksija. Toj jaje vylečyŭ malitvami, i ŭ pamiać pra heta ŭ Maskvie byŭ zasnavany Čudaŭ manastyr. Praŭda, jość viersija, što chvareła nie Tajduła, a sam Džanibiek. A jaje «ślepatu» prydumali, kab schavać infarmacyju pra chvarobu chana. Bo i ŭ tyja dzikija časy ad zdaroŭja kiraŭnika dziaržavy naŭprost zaležała tryvałaść palityčnaj sistemy.
Jon byŭ aŭtaram idei «źbirańnia» ziemlaŭ vakoł Maskvy, faktyčna rehientam pry maładym Dźmitryju Danskim, inicyjavaŭ budaŭnictva «biełakamiennaha» Kramla, jaki nie zmahli ŭziać našy prodki pad zahadam vialikaha kniazia Alhierda.Mitrapalit Alaksij — adna z najcikaviejšych postaciaŭ svajho času.
Jaskravaje histaryčnaje kino ad režysiora Andreja Proškina? Napałovu.
Hetaja pałova — pieršaja. Duch epochi padkreśleny manholskaj movaj hierojaŭ (jak manhołaŭ, tak i maskoŭcaŭ), čornym humaram tych čornych časoŭ, prasiaknuty prostaj manholskaj ideałohijaj: «my nie złyja, nam prosta treba prastora, kab paśvić aviečak». (U XX stahodździ takija pohlady nazvali nacyzmam.)
Bieź ideałahičnych šoraŭ pakazanyja adnosiny Ardy i Maskvy, ich padabienstva — noravy elity, viečnaja pahroza hoładu. Tut aŭtary filma blizkija pa pohladach da «jeŭrazijcaŭ» pačatku XX stahodździa, Humilova i Błoka, jakija abviaščali: «Tak, skify my, tak, azijaty».
Maskva ŭsprymajecca jak častka Ardy, tolki pravasłaŭnaja.Cudoŭna syhraŭ Vitalij Chajeŭ cyničnaha maskoŭskaha kniazia Ivana Krasnaha. Kniaź usprymaje tatarvu jak niepaźbiežnaje zło, trymajecca zapanibrata z chanskimi słuhami i, jak tolki Alaksij vyjazdžaje za bramu lačyć Tajdułu, pryznačaje novaha mitrapalita i zahadvaje rychtavać skarb, kab adkuplacca ad budučaha tatarskaha najezdu.
«Arda» nahadvaje «Manhoła» Biekmambietava, ale biez epičnaha pafasu apošniaha. Pafas u «Ardzie» inšy: «duchoŭny».Jon prajaŭlajecca ŭ druhoj častcy karciny i zvodzić na ništo siužetnuju dynamiku.
Alaksiju nie ŭdajecca zrabić «cud» i vylečyć Tajdułu — zaraz chan spalić Maskvu. Uładyka pakutuje, dobraachvotna prachodzić u Ardzie «koły piekła», kaštuje rabskaha chleba, hublaje nadzieju. I tut raptam vyjaŭlajecca, što Tajduła adužała. Ciaham amal hadziny hledaču davodzicca pravilnaja dumka, što navat na viaršyni duchoŭnaj i śvieckaj ułady nielha hanarycca. Bo cudy robić nie čałaviek, ale Boh praz čałavieka. Cud jak vynik praśviatleńnia paśla pieražytych pakutaŭ — jak u «Cary» Łunhina.
Poŭnaj pieramohi dabra nad złom, typovaha dla błakbastara, nie vyjšła. Bo i ŭ XIV stahodździ ciažka było ich adrazu raspaznać.
Što ž u vyniku? U Ardzie znoŭ pieravarot, da ŭłady prychodzić unuk Tajduły, babula admaŭlajecca jaho dabrasłavić, skača ŭ ciemru sa stojbišča. Na Ardu nasoŭvajucca mižusobicy. Alaksij źjazdžaje va ŭratavanuju im Maskvu, jakuju čakaje centralizacyja i pieramoha nad Ardoj. Pra ŭsio heta paviedamlaje hledačam zakadravy hołas u kancy filma.
