Sałman Rušdzi: Čałaviek z fetvaj

Sałman Rušdzi:

Čałaviek z fetvaj

Sałman Rušdzi — najiaskraviejšaje ŭvasableńnie sučasnaha kasmapalityčnaha piśmieńnika-nihilista, što śmieła łomić usialakija tradycyi j stereatypy. Jaho zaličajuć da «brytanskaj čornaj litaratury», stvoranaj piśmieńnikami-emihrantami ci naščadkami emihrantaŭ z byłych brytanskich kalonijaŭ.

Jon naradziŭsia ŭ indyjskim mieście Bambej u 1947 h. u siam'i siaredniaha stanu. U 1961 patrapiŭ u Brytaniju, dzie ad taho času j žyvie, vyvučaŭ u Kiembrydžy historyju, niejki čas pracavaŭ u teatry j reklamnaj halinie. Pieršy jahony raman vyjšaŭ u 1975 h., pieršy bestseler — u 1981 h. (raman «Dzieci poŭnačy») — raman-epas, dzie aŭtar złučyŭ indyjskuju apaviadalnuju tradycyju z historyjaj svajho hieroja, vykarystaŭšy da taho ž dośvied zachodniaj litaratury (upłyvy Hrymelshaŭzena, Sterna, Markiesa i inš.). Rušdzi źviazaŭ bijahrafiju čałavieka z padziejami indyjskaj historyi ad 1915 h. da siaredziny 70-ch. U 1983 vychodzić raman «Soram», dzie ŭ asnovie znoŭku lažyć histaryčnaja linija palityčnych padziejaŭ u Pakistanie. Uzrastaje dola ironii, farsu, žartaŭ, vyśmiejvańnia ŭ piśmieńnickim styli, historyja stavicca pad sumnieŭ. Urešcie ŭ 1989 drukujecca najznakamiciejšaja kniha Rušdzi «Sataninskija vieršy», što, chacia j nie adznačałasia mastackimi jakaściami siarod inšych jaho tvoraŭ, ale pryniesła aŭtaru viadomaść. Nivodzin litaraturny tvor nie vyklikaŭ da siabie tak šmat uvahi ŭ najnoŭšyja časy, jak «Sataninskija vieršy». Kolki ludziej zhinuła praź jaje, kolki skalečana. U dzieviaci krainach hety tvor zabaronieny jak bluźnierski.

Kanflikt vakoł «Sataninskich vieršaŭ» ahaliŭ daŭno isnujučy litaraturna-kulturny kanflikt. Suprać jaho vystupili ŭsie musulmanie. Chacia liberały j nie padtrymali fetvu, ale jany adnaznačna asudzili sam tvor Rušdzi, jaki, na ich dumku, uzmacniŭ pazycyi isłamskich fundamentalistaŭ, sadziejničaŭ umacavańniu brytanskaha rasizmu j antyisłamskich zababonaŭ na Zachadzie.

«Sataninskija vieršy» — heta antyfetyšyscki traktat, što hańbić surahatnuju maskulturu metrapolijaŭ, jakuju prapanoŭvajuć novaj maładoj elicie Indyi naŭzamien razarvanych relihijnych, sacyjalnych i kulturnych paviaziaŭ. Hetaja krytyka padčas dachodzić da cynizmu. Viedama ž, prostyja musulmanie nie zahłyblajucca ŭ sensy i padteksty «Sataninskich vieršaŭ».

Novy raman Rušdzi «Ziamla pad jaje nahami» znoŭ niečakany: jon pryśviečany rok-n-rołu. Zachodnija krytyki biezahavoračna pryličajuć raman da ŭłasnaj tradycyi, indyjskija ž bačać u im pošuk samaśćviardžeńnia ŭ duchu ŭschodnich relihijaŭ. Mienavita pra apošni raman i havaryŭ volny piśmieńnik u niadaŭnim interviju časopisu «Štern».

— Za vašaje žyćcio abiacana nia tolki 3 miljony$, ale j dom z sadam, 10 dyvanoŭ i niamała pašy. My hutarym z Vami pad achovaj troch achoŭnikaŭ admysłovaha adździełu Scotland Yard-u. Ci adčuvali Vy śmiarotnuju niebiaśpieku, kali pračynalisia siońnia?

— Užo kolki hadoŭ ja nia zdatny da takoha pačućcia. Letaś u vieraśni ja byŭ upeŭnieny, što fetva ŭžo stała pyłam, bo miž ES i Iranam znojdziena parazumieńnie. Ja adčuŭ palohku, niby chvory, jakomu skazali, što znojdzieny ŭ jaho rak spyniŭ svajo raźvićcio. Ale, na žal, u Iranie jość abjadnańni fanatykaŭ, jakim całkam abyjakavaje rašeńnie ichnaha ŭradu. Žachlivaja mroja jašče nia skončyłasia. Žyćcio pad biaśpiečnaj abałonkaj źniščaje ŭsialakuju stychijnaść i dla hetkich žyvych ludziej, jak ja, źjaŭlajecca štodzionnym katavańniem.

— Vy kazali, što, kali usio skončycca, padvierhniecie siabie psychaanalizu. Nie pieradumali?

— Vierahodna, varta było b lehčy na kanapu lakarni, bo ŭva mnie nazapasiłasia šmat jaraści j horyčy, jakich ja nie mahu vycisnuć ź siabie ŭ ciapierašnich umovach. Pa-narmalnamu ja daŭno musiŭ by źjechać z hłuzdu.

— Ci buduć adkrytyja hramadzkaści vašyja dziońniki?

— Letaś ja mierkavaŭ abnarodavać ich, kab takim čynam raz i nazaŭždy adkazać na ŭsie pytańni žurnalistaŭ nakont fetvy. Ale heta zabrała b u mianie 2 hady na pryviadzieńnie natatak u aŭtentyčnuju formu. Dy j ci sapraŭdy ja chaču pieražyć kožnuju detal majho žyćcia jašče raz? Ja ramanist, a nie dakumentalny kranikior. Dziońnikaŭ nia vyjdzie. Hetyja 10 hadoŭ — maja strachoŭka na staraść. Kali ŭ mianie niekali nia buduć bolš atrymlivacca ramany, ja viarnusia da hetaj zhubnaj temy.

— Fetva stała lepšaj darmovaj reklamaj dla Vašych knižak. Jak pačuvajecca čałaviek, kali stanovicca najsłavutym piśmieńnikam śvietu, dziakujučy śmiarotnamu prysudu?

— Paviercie mnie: ja prosta nienavidžu toje, što mianie ŭsprymajuć «čałaviekam z fetvaj». Ja ž viedaju taksama, što «Sataninskija vieršy», niahledziačy na miljonny nakład, źjaŭlajucca najmienš čytalnym bestseleram śvietu. Čym bolš knižka stanovicca padziejaj, tym mienš chočuć jaje čytać. Ja vielmi chaču, kab majo imia źnikła z palityčnych raździełaŭ hazet i zachavałasia tolki ŭ litaraturnych. Tolki tam majo miesca.

— Mnohija piśmieńniki mohuć pracavać tolki na ŭłasnych piśmovych stałach. A jak pracujecca Vam u biaśpiečnych pamiaškańniach Scotland Yard-u?

— Peŭna, vas nia ździvić toje, što śmiarotny prysud nie spryjaje zasiarodžańniu dumak? Paśla fetvy ja ź vialikaj ciažkaściu pryvučyŭsia pisać u samych nievierahodnych miescach. Adnak, kali b nie pačali vypuskać partatyŭnyja kamputary, ja b nia moh hetaha rabić. Rukapisnyja varyjanty, niejkija probnyja natatki, daviedniki — usio, čym raniej byŭ zakidany moj pakoj, ja siońnia našu la siabie na dyskietach. Jaki-nijaki dośvied z majho kačeŭnaha isnavańnia ja zmoh skarystać pry stvareńni fihuraŭ majho novaha ramanu. Ja viedaju, jak adčuvajuć siabie zorki, što pa dva hady znachodziacca ŭ suśvietnym turne. Tak i ja kolki razoŭ pračynaŭsia ŭranku, nia viedajučy, dzie ja ciapier znachodžusia.

— Vaš novy raman «Ziamla pad jaje nahami» apaviadaje historyju rok-muzyki praź fihury dźviuch vydumanych superzorak. Čamu jon pačynajecca 14 lutaha 1989 h., u dzień vydańnia fetvy?

— Heta pryvatny žart, što ja sabie dazvoliŭ. Knižka pačynajecca z katastrafičnaha ziemlatrusu, a fetva była dla mianie ziemlatrusam. Ja nienavidžu dzień śviatoha Valancina, kožny hod mnie ciažka jaho pieražyć. Tamu mnie chaciełasia nadać hetaj zmročnaj dacie chacia b niejkaje litaraturnaje značeńnie.

— Amal usie sproby napisać rok-ramany pravalilisia. Heta dalikatny žanr…

— Pry napisańni ŭ mianie ŭvieś čas było adčuvańnie minnaha pola. Naŭrad ci jaki inšy siužet prapanuje tak bahata šancaŭ vyhladać jołupniem. Rok-pieśni zdajucca čystaj paviarchoŭnaściu, ale napraŭdu źjaŭlajucca duchoŭnaj ježaj miljonaŭ. Naturalna, tema nievierahodna pryvabnaja — ad vijetnamskaj vajny da narkatyčnaj subkultury matyvy źlivajucca ŭ adno. Rok vyražaje pratest kontrakultury. Raniej žaŭnieraŭ u vajnu padbadziorvali huki maršaŭ. U Vijetnamie ž amerykanskija žaŭniery lažali pad vahniom u džunhlach i słuchali «Doors», jakija apiavali cnatlivaść dziaŭčat, što tańčać. Rok dapamoh skončyć vajnu. Nie tamu, što kazaŭ «No more war», a tamu što nieŭnikniona śviatkavaŭ žyćcio. Tamu, naprykład, «Light My Fire» słuchajuć i tyja, chto jašče j nie naradziŭsia, kali Džym Morysan skłaŭ hetuju pieśniu.

Mnie było dzieviać hadoŭ, kali ja ŭpieršyniu pačuŭ rok. Dziŭna, što jon nia zdaŭsia mnie čužy, pry tym što ja, dzicio ź indyjskaj siamji, viedaŭ pra Ameryku tolki praz komiksy pra Betmena. Niahledziačy na heta, u mianie było pačućcio, što ja słuchaju svaju muzyku. Rok-n-roł byŭ pieršaj muzykaj, što ablacieła rasy, kultury j kantynenty. Cełaja planeta reahavała padobnym čynam. Kultursacyjolah advažyŭsia b, vidać, na tezu: z Ełvisa pačałasia hlabalizacyja.

— Jakija CD Vy ŭziali b z saboj na biaźludny vostraŭ?

— «Blond On Blond» Boba Dyłana, «Astral Weeks» Kerał Kinh, «Walk On The Wild Side» Łona Ryda, «Concert In The Park» Poła Sajmana i «Motown-Sampler». Ništo nia ŭznosić mianie tak, jak «Motown». Heta samaja zachaplalnaja j radasnaja muzyka śvietu. Inšych albomaŭ mnie zusim nia tre było b, «Sgt. Pepper» hrupy «Beatles», naprykład, ci niekatoryja rańnija płytki «Stones». Hetuju muzyku ja mahu prajhrać u hałavie.

— Što musiać mieć zorki, takija, jak Džahier i Bona, kab zastavacca papularnymi doŭhija hady?

— Hałoŭnaje, ty musiš viedać, chto ty. Apošni skaz, jaki čuŭ u svaim žyćci Dž. Lenan, hučaŭ tak: «Ty znaješ, chto ty?» Paśla taho, jak u jaho stralali, jon lažaŭ, ściakajučy kryvioju, u palicyjnym aŭto, i palicyjant znoŭ i znoŭ kryčaŭ jamu ŭ tvar hetaje pytańnie, kab utrymać jaho ŭ śviadomaści. Lenan adkazaŭ by. Ełvis, naadvarot, nie. Jon naležaŭ da «klubu durniaŭ» rok-n-rołu razam z samarazburalnikami Dženis Džoplin, Džymam Morysanam, Džymi Hiendryksam i Kurtam Kobejnam.

— Pra hierainiu svajho ramanu, rok-bahiniu Vinu Apsaru vy pišacie: «Jaje hatoŭnaść adkryta razmaŭlać pra intymnyja rečy — svaje seksualnyja schilnaści, svaje adchileńni — była hetaksama važnaja, jak jejny talent, vierahodna, navat važniejšaja». Heta tłumačyć zahadkavy ekshibicyjanizm mnohich słavutaściaŭ?

— Papularnaść pryncesy Dajany vyrasła da niabiosaŭ tady, kali jana pačała vystaŭlać napakaz svaje rany j kryŭdy. Kali ja pišu, ja časta dumaju pra hreckija padańni ab bahach. Hetyja bahi pryciahalnyja dla nas, bo jany nia kažuć, što lepšyja za nas. Choć jany mahutniejšyja, ale hetkija ž pustachvalnyja, słabyja j lutyja, jak my. Jany padajucca nam pavialičanymi, pierabolšanymi varyjantami samich siabie. Adzinaje, čaho patrabujuć hetyja bahi, — pakłanieńnia, bahatvareńnia. U biazbožnyja časy, jak siońnia, ludzi šukajuć bahoŭ-zamieńnikaŭ. Heta mohuć być rok-zorki, supermadeli ci aktory. Znakamitaści my ŭšanoŭvajem nie nasupierak, a z-za ich słabaściaŭ. Čym bolš parazaŭ jany spaznajuć, tym macniej my ich lubim. Ciaha niejkaha muzyki da hierainu jość častkaj jaho pryvabnaści. Kali niejkaja kinadyva pavoli stareje, my atrymlivajem uciechu, nazirajučy jaje narcysičnyja mučeńni. Jaje baraćba suprać niečaha nahadvaje nam našu baraćbu. I my prabačajem zorkam ichnaje abžorstva, jak prabačajem i sabie taksama. Jany vyzvalajuć nas praz svaje hrachi. Paznać siabie ŭ inšym — adzin z najmacniejšych čałaviečych impulsaŭ. Na hetym hruntujecca tajamnica litaratury.

— Čamu ž tady nivodzin piśmieńnik nie papularny tak, jak pop-zorka?

— My — achviary kultury pryznanaści. Litaratura abiacaje, što vy spaznajecie niešta vartaje, kali pojdziecie ŭśled za niejkaj vydumanaj fihuraj, jak sapraŭdnaj. Ale miž ludziej pašyryŭsia ahulny niedavier da ŭjaŭlenaha j vydumki. Zamiest taho, kab šukać praŭdzivaści, ludzi achvatniej čytajuć «sapraŭdnyja historyi žyćcia». «Anna Karenina» pakryvajecca pyłam u šafach, a pakuty pryncesy Dajany robiacca čytankaj miljonaŭ.

— Darečy, na śmierć hieraini vašaha apošniaha ramanu apisanaje ŭ im hramadztva reahuje taksama, jak i na śmierć pryncesy Dajany. Vy abaznačajecie heta Feedback Loop, małpavańniem.

— Trup Dajany staŭ najpraŭdziviejšym lusterkam našaje kultury. Ščyraja ludzkaja tuha pa Dajanie doŭžyłasia tolki 10 sek. Paśla ŚMI prademanstravali pieršyja karciny žałoby. Dalej užo ludzi reahavali nie na śmierć Dajany, a na vyhlad ludziej u žałobie. Vielmi chutka praŭdzivaja žałoba prajšła, i ludzi jhrali rolu žałobnych. Ja hladzieŭ na natoŭp vakoł Kiensynhtonskaha pałacu. Kolkaść tych, chto sapraŭdy tužyŭ, usio mienšała. Zamiest taho prychodziła ŭsio bolš hledačoŭ, što chacieli pabačyć tych, što tužać. Heta ahulnaja tendencyja. My reahujem užo bolš nie na sapraŭdnuju padzieju, a na recha, jakoje hetaja padzieja vyklikała ŭ ŚMI. My chočam stacca častkaj taho, što bačym u TB. Heta ja j nazyvaju Feedback Loop.

— Pop-muzyka j kino supolna vyciaśniajuć litaraturu, prynamsi pa ličbach prodažu. Heta robić Vas pesymistam?

— Niekali pačniecca bunt suprać usio bolšaj tryvijalizacyi našaj kultury. Na knižnym rynku heta ŭžo adznačajecca. U śpisach bestseleraŭ my znachodzim apošnim časam sapraŭdy dobryja knižki. Vieršy Teda Hjuhza byli na pieršym miescy ŭ Brytanii, pradalisia nakładam u niekalki socień tysiač asobnikaŭ. Za akijanam tym časam surjoznyja aŭtary, Toni Morysan, Čarlz Frejzyjer i Don Deliła, majuć ahromnistuju publiku. Mnie heta nahadvaje ZŠA siaredziny 70-ch. Tady takija ambitnyja aŭtary, jak Soł Bełoŭ, Džozef Hieler, Filip Rot naležali da najbolš pradavalnych. Ale ad kanca 70-ch dziesiać hadoŭ u litaratury panavała łuchcień. Vyhlad, forma zasłanili sutnaść, a pozu pabłytali sa stylem. Ciapier, padajecca, čytačy nasycilisia śmiećciem. Jany chočuć, kab ich mazhi ŭrešcie znoŭ atrymali spažyvu.

Padrychtavaŭ Siarhiej Bohdan, Maładečna