Andrej DYŃKO Dzie vy, Šapira?

traktoŭki

Andrej DYŃKO

Dzie vy, Šapira?

Heta było ŭ jakim 85-m ci 86-m hodzie. U pierapynku matču «Dynama» Miensk — «Huryja» Łančchuci ŭklučyłasia abłasnoje telebačańnie, pierabiŭšy prahramu. Biezabličny dyktar vuścišna suvora začytaŭ infarmacyju abłasnoha ŭpraŭleńnia KHB pra raskrytuju antysavieckuju dziejnaść hramadzianina Šapiry. Dali słova j samomu Šapiru, žydziuku hadoŭ 25-ci. Toj paprasiŭ prabačeńnia ŭ humannaj savieckaj dziaržavy za svaje abłudy i złačynstvy, za prapahandu čałaviekanienaviśnickaha vučeńnia sijanizmu i paviniŭsia ŭ suviazi z zamiežnymi specsłužbami. Tvar u Šapiry byŭ ziamlisty, pad vačyma — fijaletavyja miaški, a hołas — zrezyhnavany. Na kajalcy była biełaja kašulka.

U čym była vina taho Šapiry? Mabyć, ahitavaŭ vyjaždžać u Izrail. Dzie jon ciapier? Ci to tam, kudy ahitavaŭ, ci to «na bierahach Patamaku».

Jak pamiataje jon Biełaruś? Badaj, i dobra, i niadobra. Takija ŭspaminy čałaviečaja pamiać achvotniej vyciaśniaje, čym zachoŭvaje — jany balučyja, u ich i zhadki pra fizyčnyja i psychalahičnyja katavańni ŭ spratach hebe, pra dźvie zdrady — zdradu tych znajomych, što na jaho dakazali (hetyja danosčyki ciapier najchutčej užo sami vyjechaŭšy da taho samaha dziadźki Sema!), i jašče bolš trudnuju, ułasnuju — złamaŭsia, abhavaryŭ siabie j siabroŭ, taksama niekaha vydaŭ, kupiŭsia na sułu. Niespakojnyja spohady pra čužuju baćkaŭščynu na fonie skamiečanych junackich paryvańniaŭ. Ništo my nie vyciaśniajem z pamiaci tak apantana, jak skamiečanyja junackija paryvańni. Chacia j ličycca, što žydy lahčej zapaminajuć i lahčej zabyvajuć, što im praściej mianiać pohlady j pazycyi, što jany i lohka prysiahajucca, i lohka biaruć pad nohi svaje klatvy, dadzienyja hojam — ale heta tolki antysemicki stereatyp.

Najcharoščaje ŭ Bieraści — akacyi, najzapaminalnaje dla paŭnočnaha voka — piramidalnyja tapoli na bulvarach, a samaje paskudnaje — sałodki j ciopły duch «južnaruskaha» hubernskaha horadu.

Na chvilinu pakińcie metafizyčny śviet i ŭjavicie sabie Bieraście jak čystuju materyju, jak biazdušnuju źjavu materyjalnaj pryrody. Ujavicie sabie hety kasmadrom rasiejskaha falšavańnia «ściortaj ź lica ziamli» tubylskaj rečaisnaści. Pradstaŭcie jaho sabie z vyšyni: imperyjalny vakzał, hatel «Buh», park imia 1 Maja («imia Mamaja» — padpisali na afišy), piramidalny dub za pomnikam Mickieviču, vulicu Levanieŭskaha, zabudavanuju za polskim časam, «kamitet» u pałacyku epochi sanacyi, fasad biaz šyldy, dubovyja dźviery. 13 hadoŭ tamu. Siadzić dysydent Šapira ŭ biełaj kašulcy ŭ kabinecie, pierad im jaki major Karačancaŭ. «Vas ispolzavali, mołodoj čiełoviek. Vy byli pabuždajemy łučšymi čustvami, a tie, kto sidiat siebie spakojna za hranicej, vas prosta ispolzavali».

Mnie davodziłasia nia raz spračacca sa śćviardžeńniami, što ŭ Biełarusi nie było dysydenckaha ruchu. U adnym maim Bieraści 10 baptystaŭ prajšli ŭ 60—80-ch praz pakutu Sibir. A žydoŭskaja hramada, što źbirała podpisy suprać pierabudovy synahohi ŭ kinateatar (sic!) «Biełaruś»? A reštki padpolla Arhanizacyi ŭkrainskich nacyjanalistaŭ, što zastalisia ad partyzanskaha vojska 40-ch?.. «Ci hetyja ludzi identyfikavali siabie ź Biełarusiaj?» — ź biezdakornaj polskaj źjedlivaściu spytałasia ŭ mianie takaja pani Sasnoŭska. Što było adkazać? Žydy ciapier na Jardanie, ukraincy paŭmirali, nie pakinuŭšy naščadkaŭ. Evanhielisty, u tym liku j byłyja viaźni, zbolšaha ŭ Amerycy, a ich znakamityja pabudavanyja ŭ 80-ch dvuchpaviarchoviki na Biarozaŭcy, hetym bastyjonie bieraściejskaha baptyzmu, paskuplivali avanturysty-bahatyry 90-ch (isnavała ŭ savieckaj Biełarusi niejkaja maŭklivaja niedazvolenaść pabudovy pryvatnaha domu dvuchpaviarchovym, i pieršym jaje parušyli jakraz chryścijanie viery evanhielskaj — jość u hetym symbolika). Dla mianie ŭsio ž adkaz adnaznačny. Heta byli biełaruskija dysydenty. Biełaruś — heta nia tolki pravasłaŭnyja plus kataliki, abo ludzi rasiejskaj kultury plus ludzi biełaruskaj kultury, abo nihilisty plus nacyjanalisty. Maja Biełaruś — heta i baptysty, i žydy, i banderaŭcy, i jašče Boh znaje chto, a ścirańnie hetaha šmathałośsia było i jość adnoj z najpieršych kalanijalnych stratehijaŭ. Heta nie «jany nie identyfikujuć siabie» ź Biełarusiaj, heta kalanizavanaja biełaruskaja śviadomaść nie atajasamlivaje siabie ź imi i nia choča ich prysabiečyć. Abo tak: jany atasajemlajuć siabie ź Biełarusiaj nastolki, nakolki Biełaruś identyfikuje siabie z saboj (a prablema liberalnaj i abjektyŭnaj pazycyi pani Sasnoŭskaj u jaje ŭpeŭnienaści, što status quo -- heta pravilna, u jaje biesstaronnaści; da kalanijalnaj kalizii nielha padyści biesstarońnie, inačaj tym samym ty staješ na pazycyi kalanizataraŭ).

Ni razu za 10 hadoŭ nivodzin Łukašenka nia vystupiŭ z zaklikam da žydoŭ, nie prykłaniŭsia pierad imi, nia staŭ na kaleni: miłyja vy našy sijanisty, zastavajciesia, vy — specyjalisty, jakich nam niama kim zamianić. U rasiejskaj tradycyi maŭčańnie — znak zhody, u biełaruskaj i niekateharyčnaja admova — znak zhody, ale heta ŭžo dyhresija.

Baptystaŭ z maŭklivaj zhody azyzłych pradstaŭnikoŭ «tradycyjnaj kanfesii» ŭ aficyjnych ŚMI inačaj jak «sektantami» nie nazyvajuć. Uradavaja presa časta płača pra vyjezd «słavianskaha» nasielnictva z Centralnaj Azii, ale maŭčyć pra dziasiatki tysiač samych pracavitych rabotnikaŭ — žydoŭ, baptystaŭ, adukavanych specyjalistaŭ, što pamianiali Biełaruś na krainy volnaha śvietu. Zrešty, u hetym užo — palityka.

Nia pamiataju imia taho Šapiry, pomniu proźvišča i svajo ździŭleńnie: vychodzić, i adnaklaśnik Saška Šapira, i trener z šachmatnaj škoły Ŭładzimier Isakavič Šapira — žydy. Savieckaja škoła vychoŭvała zyčlivaje staŭleńnie da ŭsich — u sensie, što niama ni žyda, ni biełarusa, jość savieckija ludzi. Hetaje ŭziataje z padručnikaŭ pierakanańnie było ŭva mnie, padletku, macniejšym za ŭłaścivaje baćkam pačućcio sialanskaha antysemityzmu, znajomaje nia tolki z babinych raspoviedaŭ pra toje, jak žydy kidajuć małych u bočku ź ćvikami j biaruć ź ich kroŭ. Ale pijanerskaja adsutnaść staŭleńnia była mahčymaja tolki va ŭmovach sterylnaha knižnaha śvietu vydatnika, śvietu idealnaj sacyjalistyčnaj mary, jaki nieminuča rassypajecca pa miery prajaŭleńnia druhasnych połavych prykmietaŭ i zaradžeńnia samastojnaha myśleńnia. Adzin vyhlad taho maładoha habrejčyka, zmardavanaha, maralna raśpiataha, vyklikaŭ — najpierš abureńnie hetym bajaźlivym zdradnikam radzimy, bo spektakal usio-tki byŭ dobra pastaŭleny — ale j vostruju refleksiju. Śviet, jaki, zdavałasia małomu raniej, składajecca ź dźviuch sferaŭ: dobraj, naturalnaj, viečnaj — sfery baćkoŭ, nastaŭnikaŭ, hazet, knih i złoj, niapravilnaj, ale časovaj — da jakoj naležać złyja staršaklaśniki, što pierachodziać la sportplacoŭki pieršaklaśnikaŭ i sšybajuć kapiejki, naležyć taksama skvapnaja Ninina ciešča, što handluje kvietkami na bazary, naležyć nieachajnaja baba Handzia (daloka nie Indzira), jakaja źbiraje butelki na plažy. Vychodziła, hetym binarnym śvietam nie vyčerpvajecca žyćcio: pryčym nie ŭ hipatetyčnaj Maskvie ci na radyjo «Svaboda», a ŭ Bieraści, dzie, zdavałasia, niama dźviuch nieadnolkavych cahlinaŭ, niedzie ŭ hłybi damoŭ, a mo pad ziamloj, isnuje treci śviet, nieviadomy, jaki, voś hałoŭnaje, całkam admaŭlaje archieparadak hetaha, što z adnolkavaj cehły, i zmahajecca za nieviadomuju alternatyvu. Sam hety fakt paralelnaha žyćcia prymušaŭ dumać. Sam adzin niaŭdały bajec rujnavaŭ śviet.

Čym byli dla Bieraścia tyja dysydenty? Što dla Bieraścia naš siońniašni dysent? Mučycieli Šapiraŭ ciapier na persanalnych pensijach. Nichto ź ich nia vyjšaŭ pakajacca ŭ pierapynku matču Biełaruś — Italija. Heta, zrešty, užo maralizatarstva. Ale majem prava — jašče para miesiacaŭ da kanca stahodździa maralizatarstva.

Baptysty musili vyjechać, bo nie chacieli sustrakacca na vulicach z tymi hierojami pracy, što bili ich miaškami ź piaskom pa nyrkach. A voś Słavamiru Adamoviču praściej. Jon užo naŭrad ci natyrkniecca na taho, jaki prykoŭvaŭ jaho da turemnaha łožku: ciapier aŭtamabilizacyja, «holfy» i «beemvuchi», novyja stalovyja cieły čałavieka i inšaja liryka techničnaha prahresu. Prahres, prahres, va ŭsich abłaściach navuki i techniki — prahres, tolki našy žydy da nas nie viartajucca.