Mahiła Kalinoŭskaha
znajšłasia na hary Hiedymina ŭ Vilni
Kožny hod na Dziady my prychodzim da mahiłaŭ prodkaŭ, blizkich i svajakoŭ abo da pomnikaŭ našym nacyjanalnym hierojam. Kastuś Kalinoŭski — pieršaje imia našaha histaryčnaha panteonu, jakoje adhukajecca na słovy “nacyjanalny hieroj Biełarusi”. Vializnaja kolkaść vieršaŭ i cełych ramanaŭ, teatralnych spektaklaŭ i mastackich pałotnaŭ pryśviečanaja hetamu čałavieku — hieroju, što zasłužyŭ sabie imia Spraviadlivaha.
Ale nidzie ja nie znachodziŭ źviestak pra jahony apošni spačyn.
Voś ža, na sioletnija Dziady, dziakujučy dapamozie najbolš aŭtarytetnaha ŭ Litvie daśledčyka paŭstańnia Kalinoŭskaha, historyka j žurnalista Ŭładzisłava Bikuliča, mnie ŭdałosia rasšukać jahonuju mahiłu.
Paśla taho jak kiraŭnik antyrasiejskaha paŭstańnia 26-hadovy Kastuś Kalinoŭski byŭ schopleny na kanśpiratyŭnaj kvatery ŭ Vilni, jaho zasadzili ŭ Daminikanski klaštar, dzie tady była zroblenaja turma. Adsiul 10 sakavika jaho pryviali na Łukiški — znakamity vilenski plac. Tut Kalinoŭskaha jak “dziaržaŭnaha złačynca” paviesili. Za časami paŭstańnia 1863 h. rasiejskija akupacyjnyja ŭłady na čale z hrafam Muraŭjovym bajalisia paŭtaryć svaju pamyłku 1839 h., kali jany paśla ekzekucyi addali cieła rasstralanaha imi paŭstanca Symona Kanarskaha vilenčukam. Mahiła Kanarskaha adrazu stała miescam pałomnictva i ŭsia patanała ŭ žyvych kvietkach i śviečkach. A ź jahonych kajdanoŭ patryjoty parabili sabie “čornuju bižuteryju” — piarścionki j branzalety.
Pakaranych śmierciu paŭstancaŭ 1863 h., u tym liku Kalinoŭskaha, Sierakoŭskaha dy inšych, vyrašana było chavać patajemna. Paśla straty na šybienicy ich cieły zvozili na Zamkavuju haru, dzie tady stajaŭ rasiejski harnizon. Tut ich i zakopvali pad staradaŭnimi murami, u bratniaj mahile. Uvieś čas mahiłu vartavali maskali, i nivodzin cyvilny vilančuk ciaham paŭstahodździa nia mieŭ prava tudy zajści. Bolš za toje, rasiejcy zrabili na mahile paŭstancaŭ placoŭku dla hulni ŭ krykiet, pra što śviedčać tahačasnyja fata-zdymki.
Kali ž u 1915 h. rasiejcy pakinuli Vilniu, tutejšaja hramadzkaść adrazu pačała pošuk słavutaje mahiły. I praŭda, archieolaham, siarod jakich byŭ i biełarus Ivan Łuckievič, paščaściła znajści dakładnaje miesca pachavańnia. Bałazie, žyvy byŭ jašče dvornik, što pracavaŭ koliś u rasiejskim forcie na hary. Padčas raskopak byli znoj-dzienyja ludzkija pareštki, frahmenty paŭstanckich čamarak, spražki, abutak. Samy vybitny tahačasny vilenski dojlid Anton Vivulski vyrabiŭ vielizarny admysłovy kryž, u narodnym kštałcie, ź vialikich brusoŭ dreva. Ale nieŭzabavie rasiejskich akupantaŭ źmianili niamieckija. Na zahad kamendanta Vilni hrafa Instenburha fon Bernštejna niemcy złamili kryž i zakapali jaho tamsama.
Kali ž u 1921 h. Vilnia adyšła da Polščy, memaryjał byŭ adnoŭleny. Hetym razam jon składaŭsia z kryžoŭ i pryhožaj marmurovaj šyldy, na jakoj byli vysiečanyja imiony paŭstancaŭ, jakija znajšli tut svoj viečny spačyn, —Kalinoŭskaha, Sierakoŭskaha, Branisłava Kałyški, ksiandza Stanisłava Išory. Usiaho kala piatnaccaci čałaviek. Ale paśla taho, jak Stalin pieradaŭ Vilniu Litvie, u 1940 h. kryžy byli spalenyja, a šylda źnikła biaź śledu.
Vilenski žurnalist i litaratar Vojciech Piatrovič raspaviadaje: “Draŭlany kryž, raźbiany kryž, składzieny ź niekalkich častak, byŭ trochi padobny na žmudzka-litoŭskija kryžy (sprava ŭ tym, što siamja Vivulskich pachodzić sa Žmudzi, tamu jon, peŭna, i mieŭ sentyment da žmudzkich kryžoŭ). Jon stajaŭ akurat tam, dzie ciapier lažyć kamień, pryśviečany Hrunvaldzkaj bitvie, roŭna pasiaredzinie, naviersie, na Zamkavaj hary”. Hienryk Sasnoŭski, supracoŭnik tutejšaj Fundacyi polskaj kultury imia Mantviła, padaje i inšyja padrabiaznaści: “Kali polskija archieolahi vyvučali tyja mahiły, dyk znajšli makasyny Kalinoŭskaha j inšyja rečy... I Kalinoŭski, i Sierakoŭski byli pachavanyja mienavita tam. Ich paznali pa botach, huzikach... Litoŭcy staviacca da hetaj hary jak indusy da śviatoj karovy. Maŭlaŭ, heta hara Hiedymina j ničoha tam nie pavinna bolej być... Pierad vajnoju kryž zvalili, padpalili... Tam ciapier niama zhadak pra paŭstancaŭ 1863 h. A niekali ž ludzi zrabili tam placyk, u 1923 h. navat uźnieśli maleńki fantančyk, była pryhožaja marmurovaja tablica ź imionami pachavanych tam hierojaŭ”.
Ideja adnavić memaryjał nad mahiłaju paŭstancaŭ raz-poraz uźnikała pa vajnie. Eskiz pomnika stvaryŭ budučy akademik Kanstancinas Bohdanas. Ale ŭłady hetaj spravy nie padtrymali. Ciapier hetaja skulpturnaja kampazycyja staić u Mastackim muzei — zroblenaja vielmi tradycyjnym, ramantyčnym kštałtam, u duchu Antakolskaha. Suprać memaryjału paŭstancam Kalinoŭskaha na Zamkavaj hary rezka zapiarečyŭ Antanas Žuhžda, namieśnik prezydenta litoŭskaj Akademii navuk, dyrektar Instytutu historyi. Padstavu prydumali prostuju: na tym miescy staić kamień, pryśviečany bitvie pad Hrunvaldam. Vieža staić, kamień lažyć. Jašče adzin pomnik nia “ŭpišacca” ŭ haru. Jašče adna vertykal dla hary budzie zališniaju. Syšlisia na tym, što Try kryžy jość ahulnym pomnikam usim paŭstancam (bo chavali paŭstancaŭ i na Trochkryžovaj hary, dzie stajała inšaja rasiejskaja fartecyja).
Mo j sapraŭdy jašče adna vertykal razburyła b ansambl Zamkavaj hary. Ale navošta vertykal? Prosta chapiła b kamienia nad mahiłaju, da jakoha možna było b pastavić śviečku j prynieści kvietki. Na sioletnija Dziady na jahonaj mahile ŭpieršyniu ŭ najnoŭšaj historyi źjaviacca biełaruskija śviečki i budzie addadzieny honar nacyjanalnamu hieroju numar adzin. Pamiaci Spraviadlivaha.
Siarhiej Chareŭski
Uładzisłaŭ Bikulič
aŭtar manahrafii “Revalucyjnyja arhanizacyi ŭ Biełarusi j Litvie ŭ 1863 hodzie”. U 1963-m pavodle jahonaha scenaru ŭ Miensku byŭ źniaty dakumentalny film “Kastuś Kalinoŭski”.
