«Яшчэ ніколі ў жыцці мне не было так страшна за тых, каго я люблю, як восенню 2020-га. І ніколі ў жыцці я так не ганарыўся беларусамі, якія перамаглі страх», — гаворыць Альгерд Бахарэвіч. Падчас жнівеньскіх падзей ён займаў актыўную пазіцыю, аднак у канцы лістапада з’ехаў у аўстрыйскі Грац разам з жонкай, паэткай Юляй Цімафеевай. TUT.BY запытаўся ў пісьменніка, як ён успрымае сітуацыю, калі антыўтопія за яго аўтарствам раптам ажывае на вуліцах роднага горада, за што ён адчувае віну і ці гатовы ён напісаць раман пра ўсіх нас.
«Пачуццё віны азначае, што ты яшчэ жывы і не страціў маральных арыенціраў»
— Вы пісалі ў сацыяльных сетках, што з’ехалі з Беларусі псіхалагічна надломленым, хворым, поўным болю і віны.
— Надломленасць, нянавісць, боль, віна — гэта тое, што адчувалі і адчуваюць цяпер сотні тысяч беларусаў, і ў гэтым сэнсе, вядома, я зусім не ўнікальны. Іншая рэч, што перажываем іх мы ўсе па-рознаму. Хтосьці і так даўно быў на краі, а хтосьці толькі што пакінуў зону камфорту. Для кагосьці надлом, боль і віна — найлепшая матывацыя для новага змагання. А камусьці хапае аднаго дня, адной хвіліны, каб адчуць сябе растаптаным на доўгія гады. Сам я апынуўся дзесьці пасярэдзіне…
«Забі ў сабе дзяржаву» — для мяне гэта не проста радок з песні Летава. Надломленасць — вынік штодзённага жаху і абсурду. Беларусь — месца, дзе гвалт і беззаконне робяцца нормай, і я не ведаю, як гэта спыніць. А нехта і не ставіць перад сабой такіх пытанняў, і яму нармальна. Але пісьменнік, мастак — гэта заўсёды чалавек, які задае пытанні і занадта шмат на сябе бярэ. Дзе знайсці сувымернасць — паміж сабой і пытаннямі, якія ты задаеш? Аднак між гонарам і страхам ёсць нешта яшчэ, нешта неназванае — і менавіта яно і з’яўляецца вырашальным.
З віной усё яшчэ больш складана. Гэта не толькі і не столькі віна за тое, што я з’ехаў, што пасля трох вар’яцкіх месяцаў я часова апынуўся ў бяспецы. Я нікому нічога не абяцаў, я не палітык, маё жыццё належыць толькі мне. Найперш гэта віна за сваё бяссілле нешта змяніць, за сваю іншасць, за сваю няздольнасць гаварыць для людзей проста і ясна. Бо людзям у такія моманты патрэбныя простыя і ясныя словы, а іх у мяне няма. Гэта віна аднаго з тых сотняў тысяч беларускіх мужчын, якія не могуць абараніць сваіх жанчын. Віна за тое, што ты ўсяго толькі пісьменнік, а не чалавек дзеяння. Я заўсёды думаў, што ўмею гаварыць са светам толькі тэкстамі, я лічыў сябе мізантропам, меланхолікам і інтравертам — і вось я раптам месяцамі хаджу па вуліцах роднага горада ў трохсотысячных калонах, пратэстую, уцякаю, хаваюся, выходжу зноў… Займаю актыўную пазіцыю. То-бок раблю тое, да чаго зусім не прыдатны. Чаму так сталася, хто я насамрэч? Што я магу? Ці сувымерны я са сваімі марамі? «Дзе месца тут для цябе?» — як спяваў Вольскі. Увесь час пытацца ў сябе пра гэта вельмі важна.
Цытата з кнігі Альгерда Бахарэвіча на берлінскай вуліцы. Фота: кнігарня Ocelot
— Цяпер многія сутыкнуліся з комплексам віны, напрыклад, за тое, што ходзяць у тэатр і кіно, пакуль палітвязні сядзяць у турмах.
— Гэта віна не значыць, што з намі нешта не так. Наадварот. Я не псіхолаг, але я мяркую, што наяўнасць такога «комплексу» — гэта акурат прыкмета таго, што з людзьмі ўсё ў парадку. Пачуццё віны заўсёды азначае, што ты яшчэ жывы і не страціў асноўных маральных арыенціраў, што ты захоўваеш здольнасць да суперажывання, да самааналізу і самарэфлексіі, што ты не эгаіст, што ў табе яшчэ дыхае тое, што завецца амаль вымерлым словам «сумленне». Што табе не ўсё роўна і што ўнутраныя датчыкі працуюць, адгукаючыся на пакуты іншых. Толькі абыякавыя выканаўцы чужых загадаў, зомбі са сцёртай памяццю ніколі і ні за што не адчуваюць сваёй віны.
Мне здаецца, цяпер добра і важна ўсё, што можа дапамагчы нам застацца сабой, перазагрузіцца, захаваць у сабе чалавечнасць і права выбару. І калі хтосьці чэрпае сілы ў кіно або тэатры — ён мае на гэта поўнае права. Усё, што робіць нас мацнейшымі і прадухіляе распад, — правільна.
— Сёння большасць беларусаў знаходзяцца ў стане эмацыянальных арэляў: то нас накрывае пачуццё радасці, то мы апускаемся на дно дэпрэсіі, маўляў, нічога не мяняецца. Ці можа мастацтва стаць тымі лекамі, якія дапамогуць выйсці ў нейкую душэўную раўнавагу?
— Сапраўднае мастацтва — не таблетка ад галаўнога болю і не добры пастар, які можа суцешыць. Мастацтва існуе, каб пасяляць у душах трывогу і неспакой, а не аднаўляць раўнавагу. Мастацтва ставіць пытанні і не дае адказаў. Мастацтва — занадта складаная штука, яно мае столькі пабочных эфектаў і нечаканых функцый.
Літаратура, творчасць, свая і чужая, — гэта тое, што падтрымлівае ўва мне веру ў абсалютную каштоўнасць свабоды і пацвярджае, што ў свеце ёсць, карыстаючыся набокаўскімі словамі, «істоты, падобныя да мяне». Талент заўсёды супраць дыктатуры. Таму ён цяпер па-за законам, і таму ў Беларусі на баку дзяржавы столькі змярцвелых бяздарнасцей. А ўсё жывое — за нас.
«Гэта мой свядомы выбар: беднасць у абмен на свабоду»
Альгерд Бахарэвіч. Фота: Юлія Цімафеева
— Доўгі час пасля пераезду ў Аўстрыю вы не маглі пісаць. Што дало сілы зноў вярнуцца да тэкстаў?
— Чалавек — не машына для таго, каб «дзяўбці, дзяўбці, дзяўбці». Прыехаўшы ў Грац, я неўзабаве трапіў у шпіталь, дзе мне зрабілі тэрміновую аперацыю. Так і сказалі: трэба рэзаць, інакш праз дзве гадзіны вам канец. Дзякуй мясцовым хірургам. Дапамагла падтрымка маёй жонкі. Без яе я няхутка б ачомаўся. А яшчэ падтрымка блізкіх, сяброў і, вядома, многіх маіх чытачоў. Не пісаць я не магу. Літаратура — тое, чым я дыхаю. Яе ад мяне ўжо не адрэжаш. І нават на хірургічным стале, перад тым як прыдумаць сабе сон, я са здзіўленнем заўважыў, што думаю пра сябе, голенькага, кніжнымі радкамі.
Таму, як ні дзіўна, працягваць пісаць мне вельмі дапамагае сама літаратура. Напэўна, людзям, у якіх ёсць любімая праца, усё ж лягчэй…
— Вы з’ехалі ў Грац па стыпендыяльнай праграме, значыцца, ад вас чакаюць нейкага выніку працы. Не засмучае, што напісанне кніг становіцца абавязкам?
— Калі пісаць кнігі — гэта абавязак, то магу сказаць, што гэта мой самы любімы і страшэнна цікавы абавязак выключна перад самім сабой. Кожную сваю кнігу я напісаў, таму што гэтага хацелася мне, а не камусьці іншаму, і менавіта тымі словамі, якімі хацеў менавіта я. Літаратура — адзіная сфера, дзе я па-сапраўднаму свабодны. А з горадам Грацам, які запрасіў нас, у мяне даўнія кантакты, тут і так ведаюць, што я аўтар апантаны і час марнаваць не буду.
— Калі напісанне кніг з’яўляецца прафесіяй, ці даводзіцца складаць сабе графік з патрабаваннем у пэўны тэрмін напісаць пэўную колькасць старонак?
— Не, што вы. Якія графікі. Толькі свабода. Я люблю пісаць, мяне хапае і на фэйсбук, і на творчасць, і на ліставанне, якое займае досыць шмат часу (перапісвацца з выдаўцамі, журналістамі, перакладчыкамі, агентам — важная частка пісьменніцкай паўсядзённасці). Тое, што апошнім часам я падоўгу маўчу ў фэйсбуку, азначае толькі адно: я стаўлюся да яго занадта сур’ёзна. І лічу няправільным дзяліцца ў сацыяльных сетках уласнымі поспехамі і рознай жыццёвай драбязой, калі з Беларусі прыходзяць такія навіны.
— Таццяна Заміроўская ў нядаўнім відэаінтэрв'ю распавяла, што ў Нью-Ёрку, як і ў Беларусі, пісьменнік не зарабляе сваімі творамі, а жыве за дадатковыя прафесіі (выкладчык, журналіст і г. д.). Здаецца, вы адзіны беларускі пісьменнік, для каго яго творчасць з’яўляецца прафесіяй. Ці магчыма выжыць на заробак пісьменніка?
— Літаратура — гэта не толькі кнігі на паліцах кнігарняў. Гэта і асобныя тэксты, якія публікуюцца ў розных выданнях. Гэта і выступы перад самай рознай аўдыторыяй у самых розных краінах, гэта публічныя чытанні, за якія аўтарам таксама плацяць ганарары, гэта літаратурныя фестывалі, прэміі, гэта пераклады на іншыя мовы. У Беларусі такім жыццём і праўда жывуць адзінкі, але, натуральна, не толькі я.
Фота прадастаўлена арганізатарамі праекта
Гэта жыццё зусім небагатага, але вольнага чалавека. На кнігі, ежу, цыгарэты, віно, адзенне і жытло з інтэрнэтам, часцей за ўсё, хапае, хоць бывае па-рознаму. Гэта мой свядомы выбар: беднасць у абмен на свабоду. Вядома, калі ты камусьці цікавы на Захадзе і цябе перакладаюць і запрашаюць, гэта крыху паляпшае дабрабыт. Аднак я і праўда неяк так і не навучыўся пра яго думаць. Усё ў мяне ў галаве нейкія таямніцы, замкі, няісныя мовы, мінскія прывіды, цягнікі на памежных станцыях, вычварэнні, фантазіі… Фрык — ён паўсюль фрык, што ў Беларусі, што за мяжой. Эпоха літаратуры даўно мінула. Добра, што ёсць тыя, хто гэтага не прызнае. На іх усё пакуль і трымаецца.
— Ці працуе ў Беларусі сістэма аўтарскіх адсоткаў з продажу асобнікаў? Ці гэта грошы для сям'і, улічваючы малыя тыражы выдавецтваў?
— Так, вядома, гэта сістэма функцыянуе і ў нас. Не тое каб гэта была норма, не, але нарэшце ў Беларусі з’явіліся выдаўцы, якія працуюць цывілізавана, і я рады быў з імі супрацоўнічаць. Кажу «быў», бо зусім не ведаю, што будзе цяпер з беларускім кнігавыданнем, у краіне планамерна вынішчаецца ўсё жывое. Што да накладаў і ганарараў, дык Беларусь была да нядаўняга часу таксама цалкам сабе ў еўрапейскім рэчышчы. Сур’ёзная, не забаўляльная літаратура паўсюль мае нізкія наклады. Тысяча або некалькі тысяч асобнікаў з улікам таго, колькі ў нашай краіне жыве людзей і колькі з гэтых людзей валодаюць беларускай мовай, — гэта нармальны, сярэдні наклад, бо сур’ёзную прозу цяпер паўсюль чытаюць не надта ахвотна, а з паэзіяй наогул бяда. Каб наклады былі вышэйшыя, трэба нешта рабіць з мовай, а не з пісьменнікамі і выдаўцамі. Напрыклад, вучыць яе — замест таго каб вучыць аўтараў, як ім пісаць.
Ганарары на Захадзе, вядома, вышэйшыя, але там і сярэдні заробак значна большы. Адрозненне, відаць, у тым, што там плаціць пісьменнікам і перакладчыкам — гэта святы закон, а ў Беларусі — залежыць ад добрай волі выдаўца.
«Адзінае добрае, што са мной здарылася ў Савецкім Саюзе, — гэта маленства»
Альгерд Бахарэвіч. Фота: Юлія Цімафеева
— У 2021-м годзе выйдзе пераклад вашага даўняга рамана «Сарока на шыбеніцы» на польскую мову. Запатрабаванай стала кніга праз абставіны, з якімі б ніколі не хацелася сутыкнуцца ў рэальнасці. Што адчувае аўтар, калі яго антыўтопія ажывае на вуліцах?
— «Сароку на шыбеніцы» я напісаў трынаццаць гадоў таму. Раман выйшаў у 2009-м у выдавецтве «Логвінава», а ў 2010-м і ў нямецкім перакладзе, які зрабіў Томас Вайлер. Цёмная, вусцішная кніга. Тады мне здавалася, што аўтар мусіць працаваць так, быццам чытачоў у свеце не існуе. Пісаць максімальна складана, не пакідаць ніякіх ключоў. Цяпер я напісаў бы яго па-іншаму.
Аўтара, калі шчыра, актуальнасць рамана зусім не радуе. Антыўтопіі мусяць заставацца ў межах fiction, а не запаўняць сабой рэальны свет. А яшчэ, зразумела, аўтар крышку крыўдуе. Бо ўсе гэтыя ранейшыя кнігі і асобныя тэксты пасля іх публікацыі рэдка кім прачытваліся як папярэджанні. Іх з’едлівасць, іх змрочнасць, іх трывога часта ўспрымаліся з нейкай паблажлівасцю. Цяпер часта кажуць, што ў беларусаў «нарэшце вочы расплюшчыліся». А я з тых, у каго яны й не заплюшчваліся. І расплюшчыць іх яшчэ шырэй я не магу.
Але сёння можна казаць не толькі пра актуальнасць «Сарокі». Фактычна ўсе мае кнігі апошніх гадоў былі пра тое самае. Пра сістэму, якая ўзмацняецца за кошт так званых нармальных людзей, і пра вар’ятаў, якія ратуюцца ў сваёй апошняй крэпасці — адзіноце. Раман «Дзеці Аліндаркі», які летась выйшаў у Вялікабрытаніі ў перакладзе на англійскую і шатландскую і трапіў нядаўна ў лонг-ліст адной невялікай, але гордай брытанскай прэміі, — ён жа таксама нібыта на падзеях 2020 года заснаваны, хоць пісаўся ажно ў 2013-м. Менавіта тады мне прыйшоў вобраз канцлагера для беларускамоўных дзяцей, дзе прымусова «лечаць ад мовы». Мяркуючы па водгуках, раман у свядомасці брытанскіх чытачоў добра перагукаецца з цяперашнімі падзеямі ў Беларусі. Ці «Сабакі Эўропы», якія нарэшце выйдуць па-нямецку. Я ўжо не раз чуў пытанне, ці мне, аўтару, не страшна: бо будучыня, паказаная ў гэтым рамане, насоўваецца на Беларусь з неверагоднай хуткасцю. Дый кароткія эсэ з майго «Календара» (2014) і ў 2020-2021 гадах, на жаль, зусім не састарэлі. «Апошняя кніга пана А.» была напісаная і выйшла яшчэ да выбараў — а прачыталася так, быццам пісалася ўжо пасля іх.
Літаратура мусіць бачыць небяспеку здалёк, ствараць візіі будучыні і нечаканыя ракурсы. Інакш ад яе застаюцца проста словы. Але, на жаль, у рэальнасці выходзіць так: чамусьці ў краіне павінны зашкальваць тэрор і гвалт, каб беларусы ўспомнілі нарэшце пра сваю мову, літаратуру, пра сваю гісторыю і годнасць.
— У Аўстрыі вы скончылі кніжку «Хлопчык і снег» — пра сваё і не толькі сваё дзяцінства. Гэта спроба ў мінулым знайсці знакі, як можа стацца ў Беларусі зараз?
— Гэта кніжка — працяг «Маіх дзевяностых». Гісторыя аднаго марсіяніна, якая пачынаецца каля радзільні на «Шарыках» і заканчваецца ў заснежаных Шабанах. Магчыма, нейкія знакі ў тым савецкім мінулым і праўда ёсць, хоць спецыяльна я іх не шукаў. Калі мой прадзед Кастусь кажа майму бацьку ў канцы сямідзясятых, што хутка, гадоў праз дзесяць, камуністам прыйдзе канец і імперыя разваліцца, ніхто яму не верыць. А ён угадвае — ён, малапісьменны селянін з Гіравічаў!
Прэзентацыя «Апошняй кнігі пана А.» Альгерда Бахарэвіча на фестывалі «Прадмова» ў Мінску. Фота: Юрый Струкаў
Цяпер у Беларусі, здаецца, зноў пануе той самы «савок» — але з інтэрнэтам. І краіна зноў жыве ў чаканні перамен. І зноў гучыць Цой. І ўлада зноў спрабуе спыніць час і зацягнуць усіх разам з сабой у магілу мінулага. То-бок у нечым гэта, вядома, вельмі падобныя эпохі. Але і 2020 год нехта будзе калісьці ўспамінаць як рай — страчаны рай уласнага дзяцінства, калі цябе любяць проста так, таму што ты ёсць, таму што, каб любіць цябе, маме і тату не патрэбныя ніякія прычыны… І свет такі вялікі, таямнічы і неспазнаны… Нядаўна ў Інсбруку я выступаў разам з украінскай пісьменніцай Таняй Малярчук. І нам задалі пытанне: ці было ў СССР для нас нешта добрае? Адзінае добрае, што са мной здарылася ў Савецкім Саюзе, — гэта маленства, сказаў я.
— Яшчэ вы напісалі дзіцячы раман «Тэатр шчаслівых дзяцей». Дзе плануеце яго выдаваць? Ці не хвалюецеся, што вашы кнігі могуць на нявызначаны тэрмін трапіць у стол?
— Так, вы маеце рацыю. Без незалежных выдавецтваў вольная беларуская літаратура не зможа існаваць. Праўда, выдаўцы не здаюцца. Напрыклад, выдавецтва «Янушкевіч» перавыдае маіх «Сабак Эўропы», кніга мусіць неўзабаве зноў з’явіцца ў кнігарнях, у новым афармленні і новай рэдакцыі. Паглядзім. Калі спраўдзяцца самыя жахлівыя прагнозы — у нас пакуль яшчэ застаецца інтэрнэт. Будзем рабіць электронныя кнігі. І шукаць падтрымкі ў свеце. Напрыклад, «Апошняя кніга пана А.» выйшла як плён супрацы мінскага выдавецтва «Янушкевіч» і пражскага выдавецтва «Вясна». У Беларусі ёсць вялікая традыцыя эмігранцкага друку. Магчыма, давядзецца яе адрадзіць.
Але сапраўды, дзе выдаваць, напрыклад, той дзіцячы раман, я дагэтуль не ведаю. І такое са мной упершыню. Дзіцячая кніга ўсё ж мусіць выдавацца на паперы…
— У сітуацыі, калі многія творцы вымушаны з’ехаць за мяжу, ці не адкаціцца беларуская культура на дзесяцігоддзі назад?
— Я згодны, такая рызыка ёсць. За сем апошніх месяцаў знішчана тое, што стваралася гадамі. Але наша культура ў многіх сваіх праявах і так існавала як партызанская, у нас тут ёсць вельмі багаты досвед. А яшчэ ў 2020-м мы ўсе пабачылі, як беларусы ўмеюць самаарганізоўвацца. Напрыклад, на рэпрэсіі супраць незалежных выдавецтваў чытачы адказалі салідарнасцю з выдаўцамі, беларускія кніжкі пачалі раскупляцца яшчэ лепш. Да таго ж відавочна, што расце цікавасць і павага да беларускай мовы — то-бок ціск з боку дзяржавы выклікае абсалютна адваротны эфект, і на знішчэнне культуры людзі адказваюць тым, што пачынаюць яшчэ актыўней адкрываць для сябе гэтую культуру і тым самым развіваць яе далей.
Не скажу, што я такі ўжо аптыміст, але я мяркую, што пакуль у краіне працуе інтэрнэт, уладзе будзе вельмі складана нешта канчаткова выкасіць. У далічбавую эпоху грамадства вельмі моцна залежала ад фізічнай прасторы і ад паперы, але вольнае сеціва можа ўзяць на сябе любыя функцыі — і пляцоўкі, і выдаўца, і арганізатара, і медыя…
«Вы ж напішаце пра нас усіх раман, праўда?»
Альгерд Бахарэвіч. Фота: Юлія Цімафеева
— З'язджаючы з краіны, беларусы заўжды хутка асіміляваліся і ніяк не выказвалі сваю нацыянальную ідэнтычнасць. Падзеі жніўня 2020-га раптам праявілі беларусаў у свеце, у дыяспары прыйшлі тыя, хто раней аднекваўся мець кантакты з суайчыннікамі.
— Вядома, змены вельмі адчувальныя. У 2007−2013 гадах, калі жыў у Гамбургу, ды і пазней таксама, я не верыў у тое, што беларусы замежжа здольныя аб’ядноўвацца. Я бачыў людзей, якія саромеліся свайго паходжання, імкнуліся пра яго забыць. Якія, напрыклад, даказвалі немцам, што беларуская мова даўно памерла. Я лічыў сябе і сваіх сяброў апошнімі з магікан. І тут высветлілася, што ўсе гэтыя гады беларусы замежжа ўпотай захоўвалі ў сабе ідэю беларускай свабоды. З аднаго боку, на жаль, мы бачым, што мацней за ўсё людзей аб’ядноўваюць гора і гнеў. З другога боку, я думаю, сувязі, якія вельмі хутка наладзіла між сабой беларуская дыяспара, неўзабаве дадуць вялікі плён. Беларусь нарэшце зрабілася часткай вялікага свету. Цяпер нас відаць і чуваць.
— Ці стала для замежнікаў цяпер Беларусь больш пазнавальнай?
— Пасля жніўня 2020-га свет даведаўся пра тое, што такое Беларусь і дзе яна знаходзіцца. Мы занялі сваё месца на карце і набылі свой запамінальны вобраз у свядомасці чалавецтва. Бел-чырвона-белыя сцягі, адважныя жанчыны і мужчыны, якія выходзяць на вуліцы. Гэта трагічны, моцны і прыгожы вобраз. А яшчэ нядаўна на яго месцы была шэрая пляма…
Мы з Юляй даём шмат інтэрв'ю і вельмі часта выступаем на розных імпрэзах, прысвечаных нашай краіне (вядома, пакуль што пераважна анлайн, але нядаўна на запрашэнне беларусаў Аўстрыі мы выступалі ў Вене жыўцом). Неяк пасля майго выступу падчас вулічнай акцыі да мяне падышоў пажылы венец, запытаўся, як ён можа дапамагчы Беларусі ў яе змаганні. Нам тут часта задаюць такія пытанні. Замежнікам вельмі цікава даведвацца пра тую мінскую паўсядзённасць жніўня, верасня, кастрычніка 2020-га, ім гэта наша рэальнасць зусім незнаёмая.
Летась у жніўні каля Стэлы да мяне падышла незнаёмая жанчына і сказала: «Вы ж напішаце пра нас усіх раман, праўда?» І я паабяцаў, што напішу. Тая размова з ёй не выходзіць у мяне з галавы. Вядома, беларуская рэвалюцыя заслугоўвае свайго тоўстага рамана. Я ведаю, што некалі ён будзе напісаны. Але ці мной? Я ніяк не магу змясціць у словы ўсё тое, што мы пабачылі, пачулі, перажылі. Напэўна, я не той аўтар, які ўмее апяваць і гераізаваць. І наогул, я думаю, што цяпер пра прагу і кошт свабоды лепш за ўсё могуць сказаць дакументальныя тэксты, жывыя сведчанні мірных людзей.
Брытанскае выданне «Дзяцей Аліндаркі». Фота: асабісты архіў Альгерда Бахарэвіча
Цяпер такія дакументальныя тэксты запатрабаваныя не толькі ў Беларусі. Кніга Юлі Цімафеевай «Дні ў Беларусі», якая выйшла ў Швецыі перад Новым годам, — якраз з такіх важных тэкстаў, гэта дзённік нашага з Юляй паўсядзённага жыцця ў той страшны час. А яшчэ пра Беларусь добра гаворыць беларуская паэзія. І яе нарэшце чуюць і за мяжой. Напрыклад, жончыны вершы «Камень страху» і My Europian Poem — тыя тэксты, якія гучаць цяпер на шматлікіх імпрэзах, прысвечаных Беларусі, у розных гарадах Заходняй Еўропы, іх абмяркоўваюць, іх перакладаюць, іх чытаюць уголас. Паэзія, як высветлілася, гэта той самы «актуальны літаратурны каментар», якога ўсе чакаюць.
— За мяжой многія беларускія творцы працягваюць актыўную дзейнасць. Прынамсі, ваша эсэ «Апошняе слова дзяцінства. Фашызм як успамін» за два месяцы выйшла ў перакладах на англійскую, шведскую, польскую, нямецкую, украінскую мовы. Ці магчымы такі сцэнар, калі развіццё беларускай сучаснай культуры будзе больш залежаць ад тых, каму давялося эміграваць за межы краіны, чым ад культурнай плыні ўнутры Беларусі?
— Эсэ я напісаў і апублікаваў у Мінску, яшчэ ў кастрычніку. А пасля ад’езду яго пачалі актыўна перакладаць. Так ці інакш, пульс краіны лепш за ўсіх адчуваюць тыя, хто ў ёй жыве. Але каб зразумець маштаб таго, што адбываецца, і ацаніць кантэкст, часам трэба зірнуць на краіну з адлегласці.
Я думаю, эмігранцкая культура і культура ўнутры краіны мусілі б узаемна і плённа дапаўняць адна адну. Для Беларусі такая сітуацыя таксама не новая. У эміграцыі яшчэ зусім нядаўна пісалі Васіль Быкаў і Святлана Алексіевіч, і ніхто не скажа, што яны не ўзбагацілі беларускую літаратуру. Пры гэтым усе мы памятаем, што бывала, калі беларускія пісьменнікі сто гадоў таму вярталіся з эміграцыі на радзіму: што сталася з Кульбакам, з Аляхновічам.
Альгерд Бахарэвіч. Фота: асабісты архіў
Але, зразумела, вы маеце на ўвазе дысбаланс, які можа цяпер утварыцца: калі большасць людзей культуры апынецца за мяжой, а тыя, для каго гэта культура ствараецца, застануцца ў Беларусі. Не, я ў такое не веру. Па маіх назіраннях, беларусы вельмі прывязаныя да каранёў, да дому. Усе мараць аб вяртанні. Такіх касмапалітаў, як я, мала. Тыя, хто з’ехаў, усё роўна працуюць найперш для беларускай аўдыторыі і жывуць беларускімі навінамі. У іх жа дома засталіся родныя, сябры, чытачы. І ім таксама баліць тое, што адбываецца.
