«Нашы кліканні, што гэта фашызм, што будзе кепска, ніхто не слухаў». Гутарым з пісьменніцай Святланай Курс, пераможцай прэміі Гедройца

«Да пяці гадоў я ўжо ведала ўсё пра жорсткасць гэтага свету»

«Наша Ніва»: Якім было ваша дзяцінства ў вёсцы?

Святлана Курс: Вельмі файным і шчаслівым. І адначасна — гэта ж дзяцінства ў вёсцы — там няма некалькі гадоў зоны камфорту, калі ты верыш, што зайчыкі і ваўкі могуць пасябраваць, што мяса з’яўляецца на вітрынах магазіна, заўсёды прыгожа ўпакаванае. Усё жыццё ў вёсцы падшыта смерцю. Да таго ж са мной асабліва ніхто не цырымоніўся.

Мама была ў школе, яна вельмі многа працавала. Мяне выхоўвалі абедзве мае бабкі, а ў іх часы не было прынята цырымоніцца з дзецьмі. Таму да маіх трох-пяці гадоў я ўжо ведала ўсё пра жорсткасць гэтага свету.

Як б’юць свінню, як палілі людзей у вёсках… Але гэта ў дзяцінстве ўспрымаецца нармальна. І атрымаўшы такую прышчэпку, ты потым спакойна глядзіш на ўсе іншыя няшчасці.

Я гляджу, як цяпер выхоўваюць дзяцей бесстрэсова — то можа, гэта і мае рацыю. Але я не хацела б выхоўвацца толькі на «Смяшарыках» ці яшчэ нейкіх мульціках.

«НН»: Вас жа вазілі па бабках-шаптухах?

СК: Вазілі. Часам калі не было воза, каня, бабка мяне брала на рукі і саджала на спіну. Я цудоўна памятаю, як мае бацькі казалі: ну, гэта ўжо не жылец. У мяне ўсё было не так са здароўем прыкладна да пяці гадоў.

«НН»: І шаптухі дапамаглі?

СК: Дапамаглі. Дык мяне не грэбавалі і да лекараў вазіць. У мяне была дзіцячая падучка — гэта калі чалавек падае, закочвае вочы падлоб’я і амаль не дыхае.

Я памятаю, што ў шпіталі ўжо памерла была. І тады Бог мне падарыў найлепшыя ўспаміны майго жыцця. Калі я памерла, прыйшлі тры старыя падарожнікі. Яны мяне пазвалі з сабой і прывялі да гарызонту сонечнага. Я пайшла за імі, а потым завярнулася назад. Потым я доўга-доўга з гэтымі падарожнікамі размаўляла, калі паправілася. І дагэтуль помню крыўду, як суседка дзевяцігадовая з мяне насмейвалася, калі чула гэтыя размовы.

«НН»: А цяпер верыце ў містыку?

СК: Канечне, веру. Яна на працягненні адной рукі, зусім блізка. Яе трэба толькі ўмець пабачыць. Я яе, можа, і адчуваю, але сама не лезу, бо гэта не мая справа. Не трэба лічыць сябе занадта саманадзейнай — гэта ніколі не праходзіць проста так.

Фота Дзірка Скібы

«У 90-х мы былі чужымі на гэтым свяце жыцця, бо ўсіх усё задавальняла»

«НН»: 90-я вы правялі ў Мінску. Сталічная багема — якая яна была?

СК: Даматканай у харошым сэнсе і вельмі таленавітай. Чаму даматканай — людзі былі вельмі простымі, шчырымі. Яны вырваліся з-пад каменя савецкага, які ляжаў на нацыі 70 гадоў. І калі раптам гэты камень ад нас адвалілі (мы пад ім былі як блеклая трава, якая не спадзявалася пабачыць сонца), то, канечне, рванулі ўсе ў рост. І 1994-ы, калі гэты камень быў навалены зноў, мы цяжка перажылі — тры наступныя гады быў удар за ўдарам.

Тады мы былі чужымі на гэтым свяце жыцця, бо ўсіх усё задавальняла. І ўсе нашы кліканні, што гэта фашызм, што будзе кепска, ніхто не слухаў. Усе лічылі, што прыйшла моцная рука, парадак навядзе, на божым судзе ўсім на жопе будзе. Вось так я запомніла 90-я.

Гавораць, што гэта настальгія, бо мне было 20. Але, шчыра кажучы, ніякай настальгіі да 20 гадоў ніколі не адчувала — па-мойму, 40 і 50 намнога лепей.

«НН»: Чаму 40 лепей, чым 20?

СК: Ведаеш ужо, што дзеецца ў свеце. Цябе так не кідае з аднаго ў другое, ты не так залежыш ад таго, як цябе ўспрымаюць іншыя людзі, больш пэўна сябе адчуваеш. Нават нягледзячы на перамены з целам, якія звязаныя са старэннем, людзі шчаслівейшыя. Проста гэтай таямніцы маладыя не ведаюць.

На самой справе страхі, што мы будзем старыя і брыдкія, — перабольшанне. А сяброўства і каханне можна знайсці ў кожным веку. Галоўнае — захаваць здароўе.

«Заўсёды марыла пераадолець агіду да старасці»

«НН»: Дзе працуеце цяпер?

СК: Працую ў музеі войска польскага. А пасля на ўласнай гаспадарчай дзейнасці — перакладаю. Займаюся камерцыйнымі, тэхнічнымі, літаратурнымі і іншымі перакладамі. Пакуль што на кавалак хлебу сціплы ёсць.

«НН»: Падчас пандэміі вы пайшлі ў сацыяльныя работніцы. Чым стаў для вас гэты вопыт?

СК: Цяпер я ўжо не гатовая яго паўтарыць, таму што вельмі разбалавалася. А тады…

Я заўсёды марыла пераадолець агіду да старасці. Бо ў старасці ёсць мноства сумных праяваў, пра якія мы не ведаем.

Напрыклад, што 11 хваробаў у сярэднім прыпадае на кожнага старога чалавека — такія, якія ўжо не лечацца, як Паркінсон. Грыбок выглядае жудасна. Падмываць старых людзей цяжка. Яшчэ ў мяне быў падапечны, які цалкам высах, як мумія — чорны, на ім трэскалася скура.

Я бы працавала яшчэ і далей, але, прабачце, 16 злотых за гадзіну (каля чатырох даляраў. — «НН») мне ўжо было мала, а работа цяжкая. Вось таму калі мне прапанавалі пайсці ў музей, я зразумела, што гэта літаральна прапанова адпачыць у музейных ціхіх залях. І пагадзілася на гэта.

Цяпер калі званіла адна з маіх самых непрыемных, упартых і шкодных падапечных, якая мяне кляла як чортаву качаргу, яна казала: «Апрача цябе мяне ніхто не глядзіць. Вяртайся, я табе буду плаціць з уласнай кішэні». Я зразумела, што ўжо рабіць гэтага не буду — толькі за вялікія грошы. Верагодна, гэта цынічна з майго боку, але думаю, што тых пяці месяцаў, якія я адпрацавала, мне ўжо цалкам дастаткова.

«НН»: Вам удалося пераадолець гэты страх старасці, смерці?

СК: О так. І гідлівасць фізічную амаль цалкам. Амаль, бо я найгоршых выпадкаў яшчэ не бачыла.

«НН»: А чаго тады баіцёся цяпер?

СК: Мне найбольш страшна за тых, хто цяпер у турмах беларускіх. Калі я чытаю, што навуковец паставіў свечачку на вакно, а яго запхнулі ў каменны мех на 10 сутак, трымалі без вады, без ежы, на падлозе халоднай, а пасля выкінулі з працы. Вось гэта раніць мяне наймацней.

І яшчэ я баюся, што свет замала на гэта рэагуе. Таму ёсць прычыны — гаспадарчыя, палітычна-эканамічныя.

Ну і, канечне, я баюся, што мае бацькі памруць.

«Псеўданім узяла ад свайго ваенрука»

«НН»: Адкуль гэты псеўданім — Ева Вежнавец?

СК: Гэты псеўданім я ўзяла ад майго ваенрука і ягонай дачкі, маёй аднакласніцы. Бо гэта прозвішча мне заўсёды падабалася. Яно здавалася мне нейкім таямнічым. Я яшчэ не разабралася, колькі словаў я чую ў гэтым прозвішчы, але штук 11 сэнсаў магу ў ім знайсці.

Прычым я псеўданім брала, думаючы напісаць адзін аповед, і каб ніхто не даведаўся, што я яго напісала. Але гэта выйшла зусім не так. Аказваецца, што ў нашай маленькай краіне ўсё пра усіх ведаюць.

Імя Ева я ўзяла, бо яно мне падабаецца. Яно і біблейнае. Да таго ж я заўважыла, што ўсе Евы — гэта яшчэ тыя штучкі.

«НН»: Вы казалі неяк, што ў літаратуры ў мужчын і жанчын няроўныя ўмовы. Чаму?

СК: Дык гэта статыстычна нават відно. 10 гадоў прэміі — дзевяць мужчын-пераможцаў і я адна. Хаця пісьменніц не меней.

Мужчыны маюць лепшыя стартавыя ўмовы — ва ўсіх прафесіях так. Жанчыне трэба ў 10 разоў болей старацца, каб чагосьці дамагчыся. Ёсць жа розныя разуменні, як мужчыны і жанчыны пішуць.

Калі жанчына піша эмацыйна, гэтак званае раздзіранне душы, то ўсе ўспрымаюць гэта як бабскую звышэмацыянальнасць. А калі так піша мужчына, то яму прыпісваюць тонкасць перцэпцыі.

Але я цяпер не гатовая змагацца за гендэрную роўнасць у Беларусі. Калі я пачула як мужчыны крычаць на Акрэсціна, мне іх так шкада глыбока было… Я ўдзячна за прэмію. Гэтыя дзве акалічнасці мяне пакуль эфектыўна пасадзілі на месца. Я не жадаю ні за што змагацца, пакуль адбываюцца такія рэчы. Пакуль не скалупнуць гэта ўсё, нішто не мае сэнсу.

«НН»: Якім накладам выйшла ваша кніга «Па што ідзеш, воўча?» (за яе пісьменніца атрымала прэмію. — «НН»)?

СК: З таго што памятаю, 500 экзэмпляраў плюс 400 (аповесць перавыдавалася. — «НН»).

«НН»: Не сумна ад таго, што адна з самых папулярных беларускіх кніг года вымяраецца ўсяго сотнямі экзэмпляраў?

СК: Я лічу, што гэта вельмі шмат. У нашыя часы, калі так цяжка жывецца, каб хто-небудзь прачытаў такую кніжку — гэта людзі ўзялі на сябе дадатковы груз і працу. Была б я яшчэ якім-небудзь Шэкспірам — Шэкспір суцешыць. Пачытаеш яго санэт і разумееш — о так, гэта яшчэ ў XVI стагоддзі было, людзі і болей цярпелі. Класіка ў цяжкія часы чытаецца. А тут і не класіка, і не легкатня, таму я ўдзячна ўсім 900 чалавекам, якія прачыталі гэтую кніжку.

Фота Дэвіда Канечнага

«НН»: У вашым асабістым топе сучаснага белліта хто знаходзіцца?

СК: Андрэй Федарэнка. А пасля яго ўжо доўга-доўга нікога няма.

Я люблю Таню Скарынкіну, Марыю Мартысевіч, Ганну Севярынец пачытаць. Так выходзіць, што мне лягчэй успамінаюцца жанчыны, таму што, мне здаецца, яны вельмі моцныя. Сабіну Брыло абажаю, у мяне дзве яе кніжкі ёсць.

У малой форме — Уладзіміра Сцяпана. Чытаць яго неабходна, каб прымірыцца з жыццём. Ён зараз даглядае старую маці і піша пра гэта праўдзівыя, але зусім не душараздзіральныя тэксты. Ён знайшоў спосаб апісання найгоршых тэмаў.

«Прынцып «выберы жанчыну» для мяне цяпер найгалоўнейшы»

«НН»: Быць жанчынай складана?

СК: Ды не. З узростам усё прасцей. Жанчыны павінны больш прыкласці намаганняў і больш папрацаваць, каб быць шчаслівымі — гэта праўда. Але затое нам 12 гадоў дадатковага жыцця пададзена — за тое, што мы цягнем усю асноўную непрыемную працу па доглядзе хаты, старых, дзяцей. Нейкі элемент справядлівасці я ў гэтым бачу.

«НН»: Але чаму сярод нашых жанчын так шмат няшчасных?

СК: Думаю ад таго, што іх не выхоўвалі глядзець на свае адчуванні. Іх выхоўвалі, каб яны былі даволі зручныя, пражылі канвенцыяльна шчаслівае жыццё.

Гэта азначае, што ў пэўны час яны павінны скончыць адукацыю, выйсці замуж, нарадзіць і выхаваць дзяцей, зрабіць якую-ніякую кар’еру альбо працаваць на стабільных працах. А потым у гадоў 50-60 мірна састарэць, вязаць шкарпэткі, глядзець унукаў і думаць пра могілкі.

У гэтай схеме жыцця няма месца на шчасце асабістае. Не трэба бунтавацца супраць грамадства — лепей рабіць выгляд, што ты цалкам згодны, і абыходзіць яго ўстаноўкі.

Не трэба выходзіць замуж за каго папала, не трэба сядзець на абы-якой працы, ісці на хлебнае месца, калі ты ненавідзіш гэтую прафесію. Выбар заўсёды ёсць. За дурным прэстыжам не трэба зайчыкам скакаць. Нашыя жанчыны павінны больш дбаць пра свае інтарэсы, хобі і мары, а не пра іншых.

«НН»: Што для вас значыць быць феміністкай?

СК: Гэта вельмі цяжка акрэсліць. Бадай, што прынцып «выберы жанчыну» для мяне цяпер найгалоўнейшы. Канечне, я супрацоўнічаю з усімі людзьмі, незалежна ад іх гендару, але калі ў мяне ёсць магчымасць з роўных спецыялістаў выбраць жанчыну, я выбіраю яе.

«НН»: Вы ў фэйсбуку дзяліліся, што нават ад касцёла адвярнуліся — з-за іх жорсткай пазіцыі па абортах.

СК: Не толькі па абортах. Я помню, сядзела ў касцёле, а на казанні ксёндз гаворыць, што жанчына павінна быць пакорлівая мужу, у храме. І мне гэта так не спадабалася. Думаю, пайду-ка я адсюль. Што не значыць, што я не ўспрымаю прыгажосць каталіцкай імшы.

У мяне ёсць блізкі чалавек, ксёндз, які мне дапамагае і стараецца вярнуць у лона касцёла. І мне гэтых дачыненняў дастаткова. Мне не абавязкова ісці да інстытуцыянальнага касцёла, рэлігіі і гэтак далей.

«Не хачу прымусовых ранніх шлюбаў і забойстваў гонару»

«НН»: Яшчэ пра надзённае. Пра праблему з мігрантамі вы паэтычна пісалі, што гэты лішнія сыны. Можаце патлумачыць?

СК: Гэтыя людзі не маюць прытулку нідзе ў свеце. Ні тут яны не патрэбныя, ні там. Імі кідаюцца. І каб гэта выправіць, патрэбна, каб у краінах трэцяга свету змянілася стаўленне да правоў жанчыны і сам падыход да дзетанараджэння. Каб не было людзей, якія будуць з такім адчаем тапіцца ў марах, замярзаць у лясах. Іх мільёны.

Напрыклад, у Егіпце з 24 мільёнаў насельніцтва дасягнула 100. І яны ўжо пачыналі прамацваць беларускі шлях таксама. Вы сабе ўяўляеце, якое перасяленне народаў можа быць?

«НН»: Вы самі насцярожана ставіцеся да вялікага перасялення?

СК: У некаторых выпадках так. Мне не падабаюцца некаторыя мізагіністычныя культуры, мізагіністычныя рэлігіі. Я кепскай думкі пра іх магчымасць інтэгравацца ў еўрапейскае грамадства, паважаць правы жанчыны. Паставіць свецкае права вышэй за рэлігійнае яны не могуць.

Я ўчора глядзела размову карэспандэнта ВВС з імамам адной мячэці. Імам яму проста растлумачыў, што ні адзін не можа выйсці з рэлігіі без таго, каб ён не быў вінны смерці, што мужчыну для разводу дастаткова сказаць слова, а жанчына, паколькі яна нараджае і мае месячныя, занадта дурная, каб падаць на развод без шарыяцкага суда.

Мне іх логіка зразумелая, толькі я не хачу, каб яна панавала. Мне сорамна, але я гэтага не хачу.

Як не хачу прымусовых ранніх шлюбаў, забойстваў гонару, рытуальнага калечання вагіны ў дзяцей, рэзкага росту сэксуальных злачынстваў, гетта, паўторнай радыкалізацыі ў новых пакаленнях, этнічных злачынных сетак.

Мне відна таксама крыўда тых, хто ўцёк з ісламскіх краін на Захад, бо хацеў ментальнай свабоды, але іслам прыходзіць па іх ужо на Захадзе.

«У цяжкія часы пачынаю болей завіхацца. А п'ю, калі мне весела»

«НН»: Як праводзіце вольны час?

СК: У трэнажорцы вельмі многа бываю, у бібліятэцы, бегаю. Сяджу дома гатую і чытаю, гляджу серыялы, сустракаюся з сябрамі. Лажу па сэканд-хэндах, вышукваючы ўсякія дзіўныя і прыгожыя рэчы.

«НН»: З апошніх знаходак у сэканд-хэндах што цікавага было?

СК: Фарфоравая качка, пагружаная ў экзістэнцыйны смутак. І скураныя боты класныя — як у 50-я гады школьнікі насілі.

У цэнтры тая самая качка з сэканда

«НН»: Вы ж любіце і грады палоць?

СК: Так, абажаю. У бацькоў палю і раней валанцёркай хадзіла ў батанічны сад. Там я не грады палола, а цэлыя дубровы. Цяпер часу няма, а мне там так падабалася — я ездзіла туды штонядзелю.

«НН»: Гераіня «Па што ідзеш, воўча?» топіць боль у алкаголі. У чым вы шукаеце паратунку ў складаныя часы?

СК: Складаныя часы мяне зусім не падштурхоўваюць шукаць паратунку. Я папросту пачынаю збірацца і супраць іх выступаць.

У адрозненні ад галоўнай гераіні Рыны я п’ю, калі мне весела і радасна. Я п’ю для натхнення. Алкаголь для мяне — гэта святкаванне і цэлебрацыя прыгажосці гэтага свету.

А калі ў мяне цяжкія часы, няма работы ці хвароба, то я пачынаю болей завіхацца. Інакш не выжывеш. Калі тапіць гора ў алкаголі, то яно становіцца ў 30 разоў болей.

«НН»: Цытата з рамана: «Ніводзін чалавек не варты варожасці больш чым на пяць хвілін». Ці ўдаецца вам трымацца такога падыходу?

СК: У прынцыпе так. За адным выключэннем — ёсць чалавек, якога я ненавіджу цягам амаль 30 гадоў, і гэта пачуццё толькі мацуецца.

Я думаю, не трэба сябе ўспрымаць занадта ўсур’ёз. Людзі нашмат меней пра нас думаюць, чым мы гэта сабе ўяўляем. Чалавек пальнуў штосьці і пайшоў далей, можа, і не памятае ўжо, а ты будзеш хадзіць, крыўды капіць, уяўляцць, што ён страшны вораг і пад цябе капае.